Intervistoi: Latif MUSTAFA
INTERVISTË ME TEOLOGUN, PROF. DR. ISMAIL BARDHI BESIMI ËSHTË LIRI E SHPIRTIT
Kohërat kanë ndryshuar, por kjo nuk nënkupton që ne duhet t’i dorëzohemi këtij ndryshimi. Pavarësisht se ne e kemi bërë këtë. Vetë teologët dhe filozofët bashkëkohorë e quajnë këtë si kohë të perëndimit, të dridhjeve, kohë të dhimbjeve dhe dështimeve plot frikë. Si teologjia, ashtu edhe filozofia, kanë qenë nënat e disiplinave shpirtërore; sot disi është e tepërt të flitet, por është e domosdoshme që këtë disiplinë ta zhvillojmë duke u mbështetur mbi traditën burimore të saj, nga e cila reflektohet heshtja, dashuria dhe respekti për humanumin…. sot teologët janë duke u zëvendësuar me “mekanikët”.
Ismail Bardhi është ndër teologët e rrallë, në shkrimet dhe fjalimet e të cilëve mund të lexohen dhe dëgjohen citate nga Nietzsche, Sartr, Camy, Kierkegaard dhe Wittgenstein. Por, normalisht, nuk është kjo që e bën atë të veçantë. Koncepti i “teologjisë”, përtej një disipline pedagogjike, është e mishëruar në personalitetin e tij, si fenomenologji dhe, mbase, është koncepti qendror i opusit të tij diskursiv. Ajo çka e bën të veçantë këtë intelektual është edukimi i tij. Ai që në moshë të njomë mori mësime nga imami i Shku- pit, Hafiz Idriz efendiu, hallka e fundit e dijetarë- ve klasikë osmanë.
Prof. Bardhi studimet i kreu në Sarajevë, kurse studimet pasdiplomike dhe doktoratën në Univer- sitetin e Ankarasë. Fillimisht ka ligjëruar në me- dresenë “Isa Beu” në Shkup. Në fillim të viteve të ’90-ta ai e themeloi Shtëpinë Botuese “Logos-A”, e para shtëpi botuese private në ish-Jugosllavi. Gja- të viteve ‘93-‘94 ka qenë këshilltar politik i amba- sadorit të Bosnjë e Hercegovinës në Tiranë. Ai, po ashtu, ka ligjëruar në Fakultetin e Studimeve Isla- me në Shkup lëndën e filozofisë Islame dhe më vonë edhe lëndën e Ekzegjezës kur’ano- re, e cila është edhe fusha e tij e specia- lizimit. Ka qenë edhe dekan i Fakultetit të Shkencave Islame në Shkup.
Profesor Ismail Bardhi është personalitet që e ka dëshmuar veten edhe në arenën ndërkombëtare. Ai ka qenë anë- tar i Institutit për Dialog Global në Fila- delfia të SHBA-ve, hulumtues shkencor në Institutin Ndërkombëtar për Hulumtime “Iqbal” në Lahore të Pakistanit, ligjërues në Kolegjin e Unionit Hebre (He- brew Union College) dhe në Universitetin e Kalifornisë Jugore (University of Sou- thern California) në qendrën për relig- jion dhe kulture civile. Përtej pjesëmarrjes së tij në shumë konferenca, tryeza, iniciativa ndërkombëtare për dialog dhe publikime në revista shkencore, vlen të theksohet se profesor Bardhi deri më tani ka botuar 4 libra. Libri i tij i fundit është “Sajfet e përkthimit dhe tefsirit të Ku- r’anit në shqip”, i cili është përkthyer edhe në gjuhën angleze. Ndërkaq tre vepra e tjera janë: “Ramazani pa mileniume”,“Hafiz Ibrahim Dalliu dhe ekzegjeza e tij kur’anore” dhe “Kriza e teologjisë myslimane shqiptare”.
Përpos specializimit të tij në herme- neutikë dhe ekzegjezë kuranore, rëndësi ai po ashtu rëndësi të veçantë i kushton edhe interpretimit të teologjisë si kon- cept dinamik, fesë si dukuri sociale e ontologjike, ndërsa kritikën e tij të fuqishme e vendos mbi rolin e munguar të teologut në shoqëri. Në vazhdim po ju sjellim intervistën e realizuar me të, duke u përpjekur që të diskutojmë çështje relevante sa i përket teologjisë, problemit e fetarisë dhe çështje të tjera sociale.
Jeni ndër të rrallët që jeni disi i mishëruar me nocionin e teologjisë, çfarë ju shtyu që në moshë të hershme ta studioni teologjinë dhe t’ia kushtoni një jetë asaj? Përkundër faktit që është një koncept dinamik, a mund të na shpjego- ni se çfarë ju kuptoni me teologjinë?
- BARDHI: Që të jetë përgjigjja e plo- tësuar, e kam të domosdoshme t’i kthe- hem të kaluarës, të bëj një pasqyrim të saj, se përndryshe do të bëhemi teologë
apo filozofë “të thatë”. Fusha e mësimit fe- tar ose e teologjisë ka qenë e mbyllur me vite të tëra në hapësirën muslimane. Për këtë dëshmon fakti se emrat e teologëve tanë, që ne shpesh i përmendim, i përka- sin “lashtësisë”; por, ne nuk e kemi përje- tuar gjallërimin e teologjisë në dimen- sionin e kelamit, siç ka qenë rasti mes kelamistëve tradicionalë dhe racionalë, respektivisht esharizmit, maturidizmit, mutezilizmin. E ç’të flasim për dyqind vi- tet e fundit!? Pra, bëhet fjalë për kohën kur filloi rënia e Perandorisë Osmane dhe pas shpërbërjes së saj. Ndodhën, gjatë kësaj kohe, ndryshime të mëdha me pa- soja të dhimbshme mendore dhe jetëso- re. Mos harroni edhe varfërinë e asaj kohe, atë ekonomike, por edhe dëbimet dhe dyndjet e hatashme. Kjo është për- jetuar sidomos në hapësirën intelektua- le muslimane të kohës, në kohën kur Pe- randoria ishte bërë “i sëmuri i Bosforit”. E dhimbshme, por e vërtetë. Po jua përkuj- toj një qortim filozofiko-poetik të Meh- met Akifit, i cili në pyetjen se si e sheh Pe- rëndimin, u përgjigj me sarkazëm: “Ata i pashë duke bërë tefsirin e Kur’anit, e juve duke bërë politikë…”, ose do të shtoja unë “duke spiunuar”.
A mund ta shtjelloni pak më gjerësisht këtë?
- BARDHI: Natyrisht. Perandoria Osmane, pra muslimanët, akuzohen se i kanë luftuar jomuslimanët, se i kanë rrë- nuar faltoret e tyre, se e kanë shkatërruar traditën e tyre e kështu me radhë. Megji- thatë, faktet e dëshmojnë të kundërtën. Kishat më të vjetra, por toponimet edhe sot e kësaj dite e dëshmojnë këtë. Edhe në ditët e sotme në hapësirën e Turqisë keni ende kisha të lashta, edhe pse të rrethuara thuajse tërësisht me popullatë muslimane. Në rastin e myslimanëve, në hapësirën e Ballkanit dhe më gjerë, kjo nuk ka ndodhur, ngaqë në këtë hapësirë për një kohë të shkurtër janë çrrënjosur objektet fetare islame; në Beograd ka mbetur vetëm një xhami, të cilën kur u te- ket vendasve e djegin, ndërsa diplomatët e huaj e rinovojnë. E mos të flasim për ha- pësirën “helene”, “bizantine” ose “ilire”, ku
Islami zyrtarisht ka ekzistuar mbi 500 vjet. Po e them në mënyrë hipotetike: asaj Perandorie i është dashur pak kohë që të mos lërë asnjë gjurmë nga qytetë- rimet paraprake kudo ku ka sunduar, por nuk ka bërë diçka të tillë, natyrisht falë Islamit dhe teologjisë islame.
T’i kthehemi tani çështjes paraprake. Teologjia muslimane asokohe e ka për- jetuar “dënimin” më të madh, duke i mbyllur dyer të ixhtihadit, pavarësisht se ka pasur mundësi të zhvillohet dhe të bëhet vazhdimësi e kohës së përndritur të teologjisë muslimane të hershme. Teologjia muslimane ka qenë e burgosur brenda traditës së mbylljes dhe injoran- cës së kohës, respektivisht nënshtrimit herë pas here ndaj politikës. Ne sot jemi duke e parë se Kisha perëndimore i është nënshtruar tërësisht politikës së Perëndimit; muslimanët e kanë paguar shumë shtrenjtë një gjë të tillë, andaj do të ishte mirë nëse edhe këta e mendoj- në pak se çfarë çmimi do të paguajnë për diçka të tillë në këtë kohë kur është robëruar mendja dhe dashuria.
Hapësirat tona, pas këtij portretizimi, i cili është shumë i dhimbshëm dhe i di- skutueshëm, janë dëshmi për diçka të til- lë. Jo vetëm që “nuk” është lejuar të zhvil- lohet teologjia, por edhe është vonuar në të kuptuarit e paraqitjeve të fenomeneve të ndryshme të kohës, respektivisht të shenjave të kohës. Ajo i është përgjigjur me vonesë zhvillimit dhe kërkesave të kohës. Hapësira jonë mund të themi se pas shpërbërjes së Perandorisë Osmane kush kanë qenë teologët tanë, ku janë ata emra? Përpos ligjëratave “të mira”, “të le- zetshme”, nuk kemi pasur asgjë tjetër. Më kujtohet teksa isha student i Fakultetit Teologjik në vitin e parë, e kisha detyrim studentor të shkruaj një punëim semina- ri rreth fenomenit të fesë te shqiptarët. U mundova të gjeja literaturë nëpër ba- shkësitë tona muslimane, por nuk gjeta asgjë, përpos “kripto-katolicizmit” (lara- manisë) dhe bektashizmit plot sinkreti- zëm!? Teologët më të mirë shqiptarë, që i kam takuar gjatë jetës sime, kanë qenë Sherif ef. Ahmeti, Hasan ef. Nahi, hafiz Be- dri ef. Hamiti, por, për fat të keq, ky i fun-
dit nuk na ka lënë asgjë “me shkrim”. Meg- jithatë, ka pasur edhe disa dijetarë të tje- rë me peshë, si: Mehmed efendiu, hafiz Mustafa efendiu, hafiz Idriz efendiu, tek i cili e kam mësuar leximin e Kur’anit dhe mësim-besimin e fesë islame (Zoti i më- shiroftë!). Por, e gjithë kjo është vetëm nga respekti, por jo diçka që mund t’i për- gjigjej çështjes së teologjisë muslimane, e në kuadër të saj edhe të asaj shqiptare, e cila do të bënte përgatitjen e pranimit dhe refuzimit të fenomeneve që paraqiten si nga shkenca, ashtu edhe nga politika. Për shembull, kemi kohën e marksizmit, komunizmit ose ateizmit tek ne, kur feja është interpretuar dhe refuzuar në mëny- rë shumë primitive. Thënë shkurt, disa herë ajo më shumë është munduar ta isla- mizojë komunizmin, marksizmin edhe ateizmin sesa ta ketë qëndrimin e vet duke u bazuar në mbështetjet e shenjave të Kur’anit, i cili është përplot me mundë- si të tilla. Koha mekase, medinase ose kuptimi i abrogimit brenda tekstit të Ku- r’anit teologjisë sonë nuk i ka interesuar shumë se nga është duke shkuar shoqëria, shpëtimi i njerëzimit. Në kohën kur “bota perëndimore” mundohej “të fuqizohet”, “stabilizohet” e të dënohet me mishërimin e nacionalizmit të fesë/kombit, teologjia jonë është munduar vetëm që t’i refuzojë të gjitha këto. E ajo nuk ka guxuar të bëjë diçka të tillë. Teologjia muslimane është dashur të jetë e vetëdijshme se përballë çfarë zullumqari gjendet, duke u mbë- shtetur mbi një humanizëm. Pejgamberët e mëparshëm e kanë pasur Nemrudin, Fa- raonin, Karunin, ndërsa Pejgamberi ynë a.s. edhe Ebu Xhehlin/Ebu Lehebin; ndër- kaq ne, për kohën për të cilën flas, e ki- shim nacionalizmin, ateizmin; ja së fun- dmi kemi edhe shekullarizmin ose, thënë më mirë, globalizmin e pashpirt, i cili dita- ditës është duke i treguar “dhëmbët” e vet. Ne sot jetojmë në një kohë kur nuk dimë se kush është duke na sunduar dhe nga jemi duke shkuar.
Studimi i teologjisë për mua ka qenë padyshim kader (përcaktim) i Zotit, që disa herë më ka kënaqur e disa herë më ka bërë të jem i vrazhdë me dhimbje shpirtërore, sepse dhimbjes së kohës nuk
kemi mundësi “t’i përgjigjemi”, duke fil- luar që nga përgjegjësia që duhet ta kemi ndaj saj, e deri te plotësimi i mësimit të saj, ashtu siç kanë bërë kelamistët tanë, respektivisht teologët tanë të hershëm ose imamët e shkollave juridike isla- me/muslimane.
Shpjegimin e një nocioni të tillë, siç është teologjia, e rezervoni veç për fenë islame apo edhe për fetë e tjera? Apo ajo ka një karakter tërësisht universal? Si mund të ofrohet dhe të reduktohet një teori e tillë e avancuar dhe hermeneutike e fesë, për masat popullore?
- BARDHI: E them me keqardhje se terminologjia jonë është tepër e varfër për nga terminologjia teologjike dhe filo- zofike; sot ne kemi fjalorë që akoma janë “të robëruar” nga mendësitë e ideologjisë, kemi terma fetarë, natyrisht shumë të le- zetshëm në gjuhën tonë, si: shpirti, feja, dashuria, devotshmëria… (ngeca, se nuk di të tjera). Besoj se ne, gjithsesi, duhet ta ka- përcejmë këtë siklet të varfërisë së termi- nologjisë fetare nëpër fjalorët tanë dhe të mos e shohim si diskriminim, por si dobësi që mund të përmirësohet, zhvillohet dhe pasurohet. Pra, vetëm përshkrim, inter- pretim dhe emërtim i fenomeneve të fesë, që mbështetet mbi Fjalën e Zotit.
Kohërat kanë ndryshuar, por kjo nuk nënkupton që ne duhet t’i dorëzohemi këtij ndryshimi. Pavarësisht se ne e kemi bërë këtë. Vetë teologët dhe filozofët ba- shkëkohorë e quajnë këtë si kohë të pe- rëndimit, të dridhjeve, kohë të dhimbjeve dhe dështimeve plot frikë. Si teologjia, ashtu edhe filozofia, kanë qenë nënat e disiplinave shpirtërore; sot disi është e tepërt të flitet, por është e domosdoshme që këtë disiplinë ta zhvillojmë duke u mbështetur mbi traditën burimore të saj, nga e cila reflektohet heshtja, dashuria dhe respekti për humanumin…. sot teo- logët janë duke u zëvendësuar me “me- kanikët”. Një gjë të tillë mund ta bëjnë ve- tëm katilët (vrasësit) e teologjisë.
Sa u përket masave popullore, ne nuk kemi çfarë të prekim aty, sepse ata presin çështje të kryera, të “padyshimta”; çdo kohë, çdo shoqëri, çdo brez e ka pasur këtë “ndasi”, që disi është edhe shpëtim- tare; kryesorja është të mos i ndërrojmë ulëset, siç po ndodhë sot, kur për hir të dy gishtave të ngritur (pra votës), pranojmë gjithçka, pa marrë parasysh se a ka të bëjë me thelbin e çështjes. Xhahili ose in- joranti le të mbetet në vendin e tij, por edhe alimi, teologu le të qëndrojë në ven- din e tij. Kaq mjafton.
Njëra ndër çështjet më rele- vante me të cilën merret teologjia është edhe dogma. Dogma shpesh është një koncept i keqkuptuar dhe keqinterpre- tuar mbase. Çfarë është dogma sipas in- terpretimit teologjik?
- BARDHI: Si duket kjo bisedë pak po mbingarkohet me terminologjinë fetare, por, sidoqoftë, fetë qiellore kanë termi- nologjitë e tyre dhe pa marrë parasysh ngjashmëritë, ato në thelb i kanë veçan- titë e veta për nga brendësia, por edhe për nga ana e jashtme. Në gjuhën arabe, për shembull, Shpallja është term uni- versal për fetë qiellore; agjërimi, lutja (namazi) dhe pejgamberët… të gjitha këto janë universale. Kjo nuk duhet të na shqe- tësojë, sepse na pëlqeu neve ose jo, kjo disi korrespondon me përmbajtjen e më- simit fetar. Terminologjia latine dhe gre- ke e lashtë i kanë futur në siklet fetë qiellore, sepse vërehet profaniteti i tyre. Kjo vlen edhe për termin “dogmë”. Për shembull, ky term në Islam përdoret për t’i përshkruar Kur’anin, Hadithin, akiden, pra ai përdoret për ta shënuar parimin themelor të një feje ose të atyre bindje- ve filozofike të formuluara që vendosen në themel të mësimeve të dhëna. Rëndë- sia dhe fuqia e dogmës qëndron në atë se besimtari, respektivisht ithtari, nuk atë guxon ta vërë në dyshim.
Megjithatë, dogma, me gjasë, mund edhe të ndryshojë, të përshtatet, të shfu- qizohet ose të plotësohet, por e vërteta e fesë nuk ndryshon me asnjë çmim. Ajo mbetet përgjithmonë, ngaqë Zoti e shpall dhe e formulon ashtu që ajo, ndonëse absolutisht metafizike, nuk është e verbër për historinë dhe kohën, për nevojat nje- rëzore dhe proceset natyrore, por është njëkohësisht e vulosur në çdo zemër të gjallë dhe në çdo detaj të “fletëve” të na- tyrës dhe gjithësisë. Pra, e vërteta e fesë i ofrohet çdo kohe dhe hapësire, por që me fuqinë e ixhtihadit duhet të njihet nga çdo kohë, të pranohet dhe të regji- strohet në çastin e dhënë kohor, duke e sjellë në harmoni të plotë me përmbajt- jen e tij leximin tonë të këtushëm të shenjave të kohës që na i përcaktojnë dhe të cilat i jetojmë.
Duhet pranuar se te muslimanët vë- rehet një averzion, me të drejtë ose pa të drejtë, ndaj këtij termi, sepse është krijuar një botëkuptim se ky term e dëmton Isla- min, në kuptimin se besimi (imani) është fjala e gjallë për Zotin, ndërsa dogma është mendim i trashëguar për besimin; besimi është përvojë personale, ndërsa dogma është bindje e mësuar; besimi është gjendje e natyrshme e shpirtit,
ndërsa dogma është gjendje artificiale e mendjes; besimi e ndriçon shpirtin, ndër- sa dogma e errëson mendjen; besimi është moral i natyrshëm, ndërsa dogma është dogmatikë artificiale; besimi fshi- het në zemër, ndërsa dogma mbyllet në mendje. Besimi është liri e shpirtit, ndër- sa dogma është robëri e mendjes. Mësi- met e fesë janë nën mbikëqyrjen e Shpal- ljes, ato rriten, zhvillohen, afrohen, largohen, por e ndjekin njeriun në mëny- rë konstante, duke i ofruar shpëtim, udhë- zim, respektivisht humanizim me respek- timin edhe të tjetrit.
Njeriu bashkëkohor mbase sot ballafaqohet me problemet më ab- surde dhe situatat më të rënda ekzisten- ciale. Në këtë kontekst, si mund ta ndih- mojë atë teologjia?
- BARDHI: Me siguri këtu e keni fjalën për atë se si mund t’i ndihmojë njeriut feja, sepse feja i kapërcen përmasat e teologjisë; feja është din i Zotit; feja është Shpallja e Zotit, kurse teologjia, siç u tha edhe më lart, është një disiplinë që mbë- shtetet mbi racion, mbi traditën, mbi kul- turën, mbi përpjekjen shpirtërore dhe in- telektuale për ta prezantuar mundësinë për kuptimin e bukurisë së fesë, dinit. Kjo është disi, do të thosha, një qytetërim, p.sh., të keni alima, dijetarë që për çdo ditë ndriçohen me nurin e Allahut, re- spektivisht dinit të Tij, duke e prezantuar bukurinë e Fjalës së Zotit; duke ia lehtë- suar mendjes atë barrë që e ka pasur.
Qëllimi i fesë ka qenë dhe mbetet shpëtimi dhe udhëzimi në rrugën e Zotit. Faktikisht, njeriu me lirinë e tij e ka dë- shmuar pranimin e Fjalës së Zotit. Nuk duhet harruar rasti i thënies “Kalu bela!”, në të njëjtën kohë edhe ajo “zalumen xhehula”, pra ai që pohoi se e pranon Zo- tin si Krijues, u bë zullumqar injorant, me çka Zoti e tregoi se njeriu pranoi diçka që e veçon nga gjithësia dhe ky u bë kaderi i njeriut. Ai, me këtë, “e humbi” lirinë, sepse pranoi të jetë ose jobesimtar ose besim- tar, me çka dëshmoi se Zoti është Ai që kontrollon gjithçka dhe Fjala e Zotit në mënyrë konstante e ka prezantuar këtë: se ju jeni ata që do ta prezantoni monoteizmin e Zotit, do ta dëshmoni se Zoti është Një, Krijues i gjithësisë, Zotërues i gjithë- sisë, me atë që “ata që besojnë kanë shpë- tuar; ata që nuk besojnë janë të humbur”. Fenomeni i fesë, respektivisht Fjala e Zotit, siç është Kur’ani, na mundëson t’i studiojmë shenjat e kohës dhe ta kuptoj- më se ku gjendemi. Kam një pyetje kon- krete: a jemi ne besimtarë, a e presim shpëtimin nga Zoti?! A jeni duke parë se çfarë është duke ndodhur me njeriun e sotëm? Është shkuar aq larg, saqë njeriu edhe besimin (ha-sha) është duke e për- dorur për ta lejuar zullumin, padrejtësinë; lloji i njeriut të sotëm nuk besoj se ka ndodhur më parë: ta shesë veten, ta she- së mendjen, ta shesë arsyen, ta shesë unin për hiçgjë. Në praninë e njeriut sot janë duke ndodhur gjërat më të rrezikshme: për çdo ditë vrasje, uzurpim tokash, shka- tërrime vendbanimesh, amoralitet, vjedhje, inskenime të papara, gjithë kjo me të vet- min qëllim që të dënohet me “lirinë” e dë- nimit. Zoti ka thënë: mos lejoni që zul- lumqarët t’ju sundojnë; mos i përkrahni zullumqarët; mos i përkrahni interesxhin- jtë; mos e shitni dinin, imanin, namuzin për para – përndryshe do të ndëshkoheni. Besoj se kemi literaturë të bollshme për ta parë gjendjen e sotme të njeriut. Njeriut, nga të gjitha anët, është duke i ardhur shkatërrimi nga dora e vet. Është e vë- shtirë, por e vërtetë! Sprovat janë të më- dha, andaj besoj se është koha që t’i kthe- hemi asaj lirie jo të lirë që t’i besojmë Zotit, që ta shpëtojmë veten dhe tokën.
Fundi i shek. XX dhe fillimi i shek. XXI janë tejshkuar me nevojën dhe publicitetin e lartë për një dialog ndërfe- tar, siç i kujtojmë edhe iniciativën e Hans Kungut, për një etikë universale apo pa- rime të përbashkëta për një etikë të tillë. Ju jeni ndër të paktët, mbase i vetmi, që keni shkruar dhe keni kontribuuar akti- visht në këtë çështje. Kur është fjala tek dialogu, a kemi nevojë për një dialog të tillë dhe ky dialog a mbetet vetëm në stadin politik apo në stadin e nevojës për krijimin e një “religjioni” të ri universal? I. BARDHI: Nëse dialogu ndërfetar kërkon krijimin e një “religjioni” të ri, atë-
herë nuk është fare dialog. Sa i përket dialogut, Islami e ka pasur dhe e ka parim nga vetë fillimet e tij diçka të tillë. Ka aje- te që u drejtohen besimtarëve dhe Ehl-i Kitabit (Ithtarëve të Librit) që “të bashko- hen me një fjalë”, të cilin për fat të keq Krishterimi e ka “inicuar” me Koncilin e mbajtur nga gjysma e dytë e shekullit XX. Sa u përket çifutëve, ata sinqerisht janë “rehatë”, sepse për ta edhe Krishterimi edhe Islami janë fe “të vonuara”.
Dialogu ndërfetar jo që është i nevojshëm, por është edhe detyrim fetar, pa marrë parasysh vonesën e asaj se a duhet apo jo një dialog i tillë. E para, është i do- mosdoshëm për arsye se fetë qiellore e kanë një thirrje universale – shpëtimin dhe udhëzimin, si shpëtim dhe lartësim shpirtëror, kthim në burimin e krijimit. Njeriu nuk është vetëm materie, nuk është thjesht prodhim biologjik, por është krijesa më e lartë me përgjegjësi- në më të lartë; ai është i cili ka përgjeg- jësi për pranimin e Fjalës së Zotit dhe du- het të ketë mirëkuptim dhe pranim në formën më të mirë, e jo dënim. Islami e ndalon dhunën dhe nuk e pranon ima- nin/besimin që vjen nga dhuna; vetëm ata që janë të lirë dhe të vetëdijshëm e kanë për detyrim pranimin/refuzimin.
Ne, muslimanët e Ballkanit, këtë e kemi përjetuar dhe për ne gjithmonë ka qenë një shenjë frike, nga e cila nuk jemi çliruar akoma. Për një gjë të tillë natyrisht se është e domosdoshme të mendohet mënyra dhe metodologjia e dialogut ndërfetar. Por, që të jetë i tillë , dialogu ndërfetar e ka të domosdoshme të mbë- shtetet mbi mësimet e fesë. Përpos esen- cës së dialogut ndërfetar, ai duhet të ka- lojë nëpër faza të tjera, duke e pastruar dhe mbrojtur monoteizmin fetar, e jo duke e ftuar njëri-tjetrin në largimin e pjesëve të Fjalës së Zotit, respektivisht ajeteve të Zotit.
Çështja themelore apo pikëpyetja më e rëndësishme është se ku qëndron pro- blemi i dialogut ndërfetar? Apo, në emër të kujt është duke u zhvilluar dialogu ndërfetar sot? Padrejtësitë dhe luftërat që jemi duke i parë dhe përgatitjet për to dë- shmojnë se dialogu ndërfetar është duke
u shërbyer sistemeve të ndryshme, me çka mendoj në korporatat e fuqishme transnacionale. Në vend që të jetë në shërbim të Fjalës së Zotit, dialogu ndër- fetar është bërë mjet për keqpërdorimin e asaj Fjale. Harrohen 10 urdhrat e Zotit, që janë universale si për Judaizmin, ashtu edhe për Krishterimin dhe Islamin. Për fat të keq, kjo është frika më e madhe dhe rreziku më i madh. Në kohën kur aq shu- më flitet për dialogun ndërfetar dhe të ndodhin këto që ndodhin sot, a nuk e vë kjo në dyshim vetë këtë iniciativë?
Sa i përket thirrjes së Hans Kungut për një etikë universale, kjo tingëllon shumë mirë dhe është thirrje e mirë, por nuk duhet harruar se ne kemi personali- tete të shquara të kulturës islame dhe joi- slame që ftojnë për një kuptim më të mirë, për një etikë të lartë, si Sejjid Kutb, i cili e luftoi prapambetjen tradicionale të besimtarëve muslimanë ose Ivan Supe- kun me humanizmin universal, duke i tre- guar botës se shkenca e sotme paraqet rrezik të madh. Por, pyetja kryesore është se a ka mundësi të bëhet pa Zot? Që eti- ka, humanizmi të jenë në shërbim të nje- riut, kjo është e mundur vetëm nëse i nënshtrohen dhe i besojnë humanizmit. Por, feja islame e ka edhe dimensionin tjetër, i cili është drejtësia. Kur bëhet fja- lë për drejtësinë, këtu nuk është me rën- dësi a je besimtar apo jo, por a ke drejtë- si apo jo. Këtë etikë, etikën globale, humanizmin universal, e bën të sukse- sshëm drejtësia universale. Pa drejtësi nuk ka as humanizëm, as etikë.
Deri më sot nuk kemi pasur ndonjë studim sociologjik për religjiozi- tetin e shqiptarëve, por bazuar në përvo- jën tuaj të deritanishme, sa janë shqipta- rët popull religjioz?
- BARDHI:Edhe shqiptarët, si të tjerët, së pari janë njerëz e pastaj shqiptarë. Me- qenëse janë njerëz, edhe ata e kanë për- jetuar dramën që e ka përjetuar edhe njeriu i parë, i cili nuk ka lejuar të jetojë pa besim. Unë mendoj se shqiptarët janë një komb që e ka përjetuar dramën e Hajj ibn Jakdhanit, i cili në mënyrë të va- zhdueshme ka kërkuar ta gjejë Zotin dhe nuk ka lejuar që të dënohet me politeiz- mat, respektivisht pa një monoteizëm të pastër. Historia flet me gjuhë të ndry- shme, por shpeshherë mendja është duke e akuzuar historinë me tradhti, respekti- visht me tradhtinë që i prezantohet fesë. Ne jemi ndër kombet e rralla që i kanë përqafuar librat e shenjtë. Pas përvojës së Krishterimit, shqiptari e pranoi mono- teizmin e Kur’anit. Por, është e vërtetë se studime të mirëfillta në këtë drejtim nuk kemi, respektivisht nuk kemi një teologji të regjistruar për çështjen e fesë te shqip- tarët. Edhe kur filloi historia e fesë, ajo fil- loi nga njerëz që u ka pëlqyer mashtrimi; ndërsa mashtrimi më i madh u bë nëpër- mjet figurës së Skënderbeut. Aurel Plasari ka të drejtë kur thotë se Gjergj Kastrioti u shndërrua në një mit me të dhëna që shpeshherë i kapërcejnë faktet historike. Nënçmimi më i madh ndaj arsyes së shëndoshë të njeriut tonë bëhet pikë- risht këtu. E them me keqardhje, por këta që mundohen ta prezantojnë fenë në- përmjet figurave të tilla, kanë bërë që kjo tablo të na paraqesë shumë qeshara- kë para mendjes së ndritur, sepse është prezantuar një njeri i cili në brendësi ka diçka tjetër, ndërsa jashtë ka diçka krej- tësisht tjetër. Edhe Skënderbeu çmendet kur “i sheh” të gjitha prezantimet e tij. Ndërkaq çështja është e thjeshtë: ai e ka përdorur metodën e hipokrizisë – nga Pe- randoria Osmane ka kërkuar pushtet e pasuri, ndërsa kur i është rrezikuar kjo, ka vendosur ta tradhtojë atë. Pastaj, i tra- dhtoi edhe ata nga të cilët kërkonte der- man dhe me këtë u mitizua dhe, me sa duket, pikërisht ky tipar është shumë pre- zent sot tek ata që e zhvillojnë këtë de- bat, duke harruar shumëçka: pse shqip- tarët të mbeten kështu siç janë, më të vonuarit në histori, më “të mençurit”, “më trimat”, më të humburit, më të urryerit, më të papranuarit, më të nënçmuarit.
Shqiptarët shquhen për to- lerancën fetare. Kjo tolerancë shpesh është kritikuar dhe është interpretuar si rezultat i indiferencës religjioze që kanë, në përgjithësi, shqiptarët si komb? Si e in- terpretoni tolerancën fetare tek shqiptarët?
I.BARDHI: Islami ka qenë dhe është fe që thotë lekum dinukum ve lije din (juve feja juaj, mua feja ime). Kjo kërkon një in- terpretim më të thellë, por në mënyrë si- përfaqësore do të përpiqem t’i shpreh disa bindje që mbështeten mbi interpre- timet tek ne. Për një popull të mençur nuk ka nënçmim më të madh se kur i thuhet: “Ju nuk i jepni shumë rëndësi fesë!”, men- doj për ne shqiptarët. Te shqiptarët nuk ka pasur problem se cilat festa festohen. Por, një gjë e tillë nuk ka ndodhur as te popujt e Afrikës, e lëre më te një popull siç është ai shqiptar dhe kjo nuk është çështje feje, por kulture, tolerance. Një popull që shquhet me inteligjencë; një popull që njihet për vuajtje për arsye se ka qenë i dhënë pas termit “drejtësi” dhe “respekt”. Të përshkruhen gjëra të tilla, ky është nënçmim i madh, por edhe tradhti. E shih- ni se ky nënçmim, në mënyrë të va- zhdueshme, i bëhet këtij populli në di- mensionin metafizik, pra nënçmim metafizik. Pyetja kryesore këtu është se pse pikërisht kjo të na ndodhë neve, mu- slimanëve shqiptarë? Siç duket, në këtë mënyrë dikush mundohet të na mashtro- jë dhe ta fusë brenda nesh sindromin më të rrezikshëm, si mes popujve sllavisht- folës, edhe pse te ata është dëshmuar se kush janë dhe si janë. Ndërkaq te ne është dëshmuar diçka tjetër: ne kemi qenë dhe do të jemi tolerantë ndaj feve qiellore, por nuk do të lejojmë të na për- shkruajnë si diçka që nuk ka ekzistuar dhe nuk ekziston, pra se ne nuk çajmë kokë për fenë. Paramendoni t’i thuhet ithtarëve të një feje tjetër se nuk e kanë shumë dert për fenë e tyre, çfarë do të ndodhte?!? Ata kanë shkuar aq larg, saqë kanë pranuar një udhëheqës shpirtëror të jetë me origjinë tjetër (si Janullatosi), pa marrë parasysh se nuk e njeh gjuhën tonë, edhe pse të jem i sinqertë, kisha pasur dëshirë të kemi liderë muslimanë si ai. Për mua nuk ka lider të mençur shpir- tëror në hapësirën e Ballkanit si ai. Po të kishte ndodhur diçka e tillë për musli- manët, pra të ishte sjellë një lider, një “mullah” nga Saudia ose Irani, çfarë do të ndodhte?!? Tërë kapaciteti “intelektual” dhe politbyroja e masmediave shqiptare do të tërboheshin.
Mbi këtë tradhti, mashtrim, plot “bu- kuri” është duke u ndërtuar politika shqiptare, e cila në çdo mënyrë është duke i ndihmuar këtij sindromi, që t’i shkaktojë dëm të ardhmes brenda shqip- tarëve. Ajo është duke e nënçmuar deri në thelb urtësinë e muslimanëve shqip- tarë, drejtësinë e tyre; te ne ndodhë që programet dhe gazetarët popullarizohen vetëm sepse e fyejnë Islamin dhe musli- manët. Politika shqiptare është duke u bërë diskriminim shpirtëror dhe material muslimanëve shqiptarë. Kjo vjen në shprehje me nënçmimin që ia bën kur trungun shqiptar e prezanton në mënyrë politike, me për pronat që kurrë nuk ia ka kthyer, si dhe me diskriminim nëpër shkolla, ndërsa institucionet fetare he- shtin. Prapë po e them: gabim i madh është nënçmim i madh është që politika të mbështetet mbi frazën se “muslimanët shqiptarë nuk i kushtojnë rëndësi fesë”. Çfarë mendoni me këtë? Asgjë në botë nuk ekziston pa i kushtuar rëndësi, gji- thçka ka rëndësinë e vet: shikimi, fjala, dora, trupi, të gjitha e kanë rëndësinë e tyre, ndërsa ju e veçoni duke u përpjekur si ta tregoni si paradigmë të nevojshme për botën moderne. Kësaj i thonë pallavër shqiptare ose, nëse doni, tolerancë shqip- tare, madje edhe kur u dhuroni territor të tjerëve. Nuk i zë gjumi as sllovenët, as kroatët, as grekët e as serbët për këtë tezë shumë të rëndësishme intelektuale shqiptare, për tolerancën shqiptare të kë- tij lloji. Kjo nuk është asgjë, përpos keq- përdorim dhe thirrje për paraqitje dhe përgatitje për një ardhmëri të rrezikshme brendashqiptare në kontekstin fetar. A dëshironi ta dini se si flet Zoti për diçka të tillë? Ai edhe para Islamit edhe në Islam ka thënë përmes Kuranit: Do t’ju dënoj, nënçmoj, me nënçmime të papara për atë që e keqpërdorni fenomenin e fesë. Nuk e di, por është një e vërtetë e dhimbshme se diçka të tillë ne tashmë jemi duke e përjetuar. Edhe një herë po e përsëris, se ne jemi të vonuar gjithandej: në politikë, në kulturë dhe në fe. E shihni se nuk është çështja nëse muslimanët janë tolerantë. Po, ata janë tolerantë, sep- se e dinë se feja e tyre ua ndalon dhunën, ua ndalon të mendojnë keq, ua ndalon kripto-besimin, pa marrë parasysh nëse tjetri beson ose nuk beson. Kur’ani thotë: Nëse besoni në mënyrë të sinqertë dhe të drejtë, ju pret shpëtimi. Nëse ne dëshi- rojmë të jemi ashtu siç duhet të jemi, e kemi të domosdoshme ta kemi fushën e heshtjes me mësime dhe urtësi. Atëherë mund të jemi diçka, e jo duke u mburrë me kriptizma të ndryshme.
Në kuadër të kritikës suaj shoqërore, theksin e vendosni në institu- cionet të cilat janë/duhet të jenë kompe- tente për organizimin e komunitetit my- sliman në Maqedoni. Sipas jush, çfarë nuk shkon me këto institucione, çfarë duhet të ruhet e çfarë të ndryshohet në to?
- BARDHI: Institucionet fetare, shpe- shherë, ia mbyllin dyert besimit të drejtë, respektivisht ia ndalojnë hovin. Por, meg- jithatë, ne duhet ta konsiderojmë këtë çë- shtje me konsiderata të veçanta. Nuk është e kotë se pas ndryshimeve të mëdha dhe luftërave të këtij qindvjeçari, çdo pu- shtet, çdo politikë, ka kërkuar që ta ketë nën kontroll institucionin e fesë. Habia më e madhe, edhe për botën komuniste, ka qenë vendimi i Jugosllavisë komuniste kur ka lejuar, respektivisht ka kërkuar, që të themelohet institucioni fetar. Për dikë ky institucion e ka luajtur rolin e vet të du- hur dhe është munduar të ketë një auto- nomi, por për komunitetin musliman kjo nuk ka vlerë. Dokumentet e shumta arki- vore dëshmojnë se udhëheqësit e këtyre komuniteteve kanë qenë nën mbikëqyrje dhe kontroll shtetëror. Ka pasur raste që disa nga bashkëpunëtorët e këtyre insti- tucioneve të jenë me përgjegjësi të larta në shërbimet shtetërore. Siç themi ne, di- het botërisht se disa prej këtyre hoxhal- larëve e kanë pasur “shpinën e fortë” në aparatin shtetëror dhe atyre nuk kanë gu- xuar t’u bëjnë asgjë, madje edhe u kanë shërbyer. E të mos flas për çmendurinë e tyre se si kanë qenë. Ata, disi, kanë bërë edhe gara se kush është “më i fortë”. Për
shembull, në qarqet e të punësuarve të Bashkësisë Islame të Maqedonisë është ditur botërisht se Kryetari, Myftiu dhe Se- kretari kanë bërë gara se kush mund t’ia nxjerrë dikujt më shpejt pasaportën. Du- ket qesharake, por është më tepër për të qarë. Për fat të keq, kjo hije e zymtë, plot trishtim dhe frikë, akoma ekziston mbi kokat “e zbrazëta” të teologëve të zbrazët, sepse ata vetëm i kanë ndryshuar këllëfët: asokohe në mënyrë komuniste iu nën- shtruan sistemit, ndërsa sot në mënyrë demokratike i nënshtrohen politikës. Na- tyrisht, çdo respekt për teologët e mirë me besim dhe kulturë.
Institucioni i fesë duhet ta ketë për- gjegjësinë më të madhe sipas vetë emrit dhe ta zhvillojë një teologji të gjallë, të rrethuar me disiplinat tradicionale dhe racionale, duke filluar prej interpretimit të Fjalës së Shenjtë, shkencës së Kelamit plot urtësi dhe thellësi teologjike e filo- zofike, e deri te prezantimi i shenjave të kohës që muslimanët t’i bëjnë ashtu siç duhet, respektivisht të mos lejojnë të jenë në shërbim jashtë Librit të Shenjtë. Ky in- stitucion është i detyruar të merret me teologjinë kontekstuale, që të ketë një pavarësi fetare, duke i parë problemet e brendshme të kohës, respektivisht të rre- thit ku jeton një besimtar, e deri te teo- logjia e qytetit dhe qytetërimit. Për një gjë të tillë kërkohet seriozitet dhe aftësi in- telektuale, kulturore e, sidomos, dashuri ndaj Fjalës së Zotit dhe një edukatë të ve- çantë në formën pejgamberiane. Por, këtë nuk kanë mundësi ta bëjnë ata që ulërij- në dhe gëzohen me kotësitë e tyre në emër të muslimanëve. Ka shumë dëshmi- tarë që e shohin një gjë të tillë: bashkësi- të tona fetare islame janë të rrethuara me thashetheme, me hakmarrje, me nën- çmime dhe ofendime, aty nuk ekziston fjalori i teologjisë, aty ekziston kabadail- lëku me armë, mashtrimi dhe edepsëzllë- ku i vendit dhe kohës. Një pyetje e shpe- shtë, që parashtrohet nga besimtarët e Zotit, është se si është e mundur të ndo- dhë diçka e tillë te njerëzit “e fesë”? Po, ndodhë, sepse ne “i ndihmojmë” një gjëje të tillë: dikush i lutet Zotit të mos ia mar- rë shpirtin kryetarit, dikush i lutet Zotit të mos ua marrë “mishin dhe qebapet” nëpër restorante, dikush i lutet Zotit që të mos e lërë pas nga çallëmi kur shëtisin në grup, por të gjithë ata e harrojnë Fjalën e Zotit në Kur’an, kur thotë: “U bënë lanet Bijtë e Israilit (lexo: bijtë e BFI-së), pse heshtën para së vërtetës”. Një numër nga këta e kuptojnë përgjegjësinë e tyre vetëm para vdekjes, sepse ngarkesa që kanë pasur nga “katundarllëku” mezi u kalon.
Institucioni i komunitetit musliman ka qenë dhe mbetet i detyruar në mëny- rë institucionale si emanet i muslimanë- ve, siç është ruajtja dhe mbrojtja e pro- nave, vakëfit. Për fat të keq, ata jo vetëm që nuk e kanë mbrojtur, por e kanë lejuar me pretekstin se politika ua ka uzurpuar, ua ka vjedhur ose, siç kemi dëshirë shpesh ta themi, “shkau na i ka marrë pronat”. Në krahasim me këtë shkatërrimi i bërë nga ata është shumë më i madh seç ua ka bërë shkau. Sot muslimanët nuk e dinë se ku dhe si është duke shkuar vakëfi. Kjo është një temë shumë prekë- se dhe e frikshme. Nuk e di se si do t’u
Institucioni fetar musliman është i thirrur ta mbrojë Fjalën e Zotit, por për fat të keq këtë nuk është duke e bërë. Ai shu- më më tepër është duke e ngarkuar dhe zymtuar fytyrën e fesë sesa që e mbron atë nga politika e vendit, sepse politikat e fyejnë pandërprerë Islamin, përgatisin armiqësi brenda muslimanëve, përgati- sin armiqësi edhe brenda një etnikumi, në këtë rast atij shqiptar, për arsye se një fe në mënyrë zyrtare “e përkrahin” dhe e “llastojnë”, kurse tjetrës pandërprerë ia thyejnë turinjtë. Shikojini se si flasin për fenë kryeministrat shqiptarë, e të mos flas për vokabularin e ministrave të veg- jël! Nuk është e jona të flasim për para- qitjen e tyre të bajatshme dhe nënçmue- se, sepse flasin me diktatin e të tjerëve. Një kohë u thotë Serbia “flitni kështu”, pastaj Turqia, Amerika, Kina, Rusia ose Greqia u thonë “flitni kështu” dhe ata fla- sin kështu. Nëse sot një shtet u thotë se nuk ekziston ky fenomen, ata në çast e harrojnë se çka kanë folur. Ndërsa komu- niteti fetar hesht ndaj këtyre shabllone- ve politike, që janë farë sherri për ar- dhmërinë. Ne e patëm rastin kur një prift i quajti muslimanët shqiptarë “qej”. Çfarë ndodhi?! Asgjë! Institucioni fetar ka punë “të rëndësishme”. Paramendoni se me çfa- rë soji ka punë! Ai e ka për detyrim ta mbrojë Islamin nga zullumqarët e fëlliqur, që nuk dinë asgjë, nuk u intereson as dini, as imani e as namuzi, por mundohen të pyesin ose të organizojnë tubime ku, për- pos ulërimës, nuk mund të mësoni asgjë. Institucioni fetar e ka për detyrim të merret me një teologji të përkryer, e cila do t’i ndihmojë bashkëjetesës, pa marrë parasysh multikonfesionalitetin e vendit. Ai do ta krijojë teologjinë ekumenike, ku do të mundohet të përgatisë dhe të aftë- sojë njerëz se në ç’mënyrë ne duhet të fla- sim për fenë, për besimet, sepse çdo ko- munitet që mbyllet në vete, e krijon fjalorin e urrejtjes për tjetrin. Ne këtë e pamë si qytetarë të një shteti si Jugoslla- via, kur pamë se si flitet nëpër tempujt fe- tarë. Kjo nuk guxon të ndodhë, sepse nëse një fe fton në urrejtje, nëse një fe fton në
katillëk, mendoj në fetë qiellore me Libra të shenjtë, ajo e ndërpret komunikimin, kontaktin me Fjalën e Zotit, ajo bëhet de- xhall, “Antikrisht”. E ç’të flasim për të ar- dhmen, për të cilën shkencëtarët e shken- cave ekzakte flasin me plot frikë dhe rrezik? Po ashtu, edhe shkencat shoqëro- re dëshmojnë në mënyrë bindëse se “çmenduria” është bërë pjesë e jetës sonë. Kujtoni vetëm titujt e librave të kohës si “Shkatërrimi i Perëndimit”, “Shkatërrimi i Lindjes”,“1 minutë para orës 12”, gjithë kjo vetëm me qëllim të uzurpimit dhe mbajt- jes së pushtetit. Kjo na detyron që të men- dojmë se si dhe çfarë teologjie do të zhvil- lojmë, faktikisht na detyron për zhvillimin e një teologjie të “vetëmbrojtjes”, e cila do të na mbrojë nga rreziqet e shekullit ose nga shenjat “e rrezikshme” të kohës.
Institucioni i fesë është i thirrur të mendojë se nga është duke shkuar dhe si është duke u zhvilluar teologjia musli- mane, respektivisht teologjia muslimane shqiptare. Siç përmenda më sipër, por edhe në raste të tjera, hapësira jonë është e zbrazët nga emra të njohur, ngaqë ne nuk kemi të tillë në fushën e teologjisë, përpos një plejade gjatë një periudhe 20- 25 vjeçare para komunizmit në Shqipëri, të cilën – për fat të keq – institucionet fe- tare në Maqedoni e Kosovë as që e kanë përmendur. Pas kësaj nuk kemi më. Ne e kemi mbushur hapësirën intelektuale teologjike me kotësi të tepërta, që vetëm e lodhin mendjen e besimtarit; teologji- në e kemi shndërruar në teleologji dhe anasjelltas. Teologjia muslimane ka ne- vojë të prezantohet dhe e ka detyrim që fenë t’ua përcjellë të tjerëve, të mos mbyl- let vetëm brenda historisë dhe kombit; ajo është e detyruar që ta prezantojë Fjalën e Zotit e të mos e mbajë vetëm për një etnikum, t’u ofrojë shpëtimin atyre që janë “të humbur”, madje deri te femohue- sit, sepse ky është detyrimi i fesë. Qëllimi i fesë ka qenë dhe mbetet ky. Pejgambe- ri a.s. është dërguar mëshirë për tërë bo- tën. Edhe dimensioni intelektual, edhe dimensioni më i gjerë, është i mbyllur, i burgosur brenda një injorance plot zhur- më dhe bajate. Këtë nuk guxon ta shpër- fillë komuniteti musliman. Evropa është e hapur dhe pret intelektualë fetarë që do të merren me fenomenet e ndryshme që janë duke u paraqitur si nga “fetarët” ashtu edhe nga “jofetarët”, e sidomos nga ata që janë duke e bërë keqpërdorimin e saj. Por, kjo nuk bëhet vetëm me çallma dhe çallëm.
Feja nuk ka ardhur t’i shërbejë politi- kës dhe demonëve të politikës, por ka ar- dhur pikërisht që të mos lejojë diçka të til- lë, t’i ftojë në pendim dhe korrigjim, t‘i ftojë besimtarët të mos mashtrohen nga fjalët e mira dhe parullat e bukura që na prezantohen nga ekranet. Sa mirë ka thë- në Aleksandër Solzhenicin-i: “Gjithçka që ka ndodhur dhe që është duke ndodhur (mendon në katastrofat dhe rreziqet), ka ndodhur sepse njerëzit janë duke e har- ruar Zotin”. Kur’ani thotë: “… ata të cilët ia kthejnë shpinën Fjalës së Zotit, do të kenë një jetë, por një jetë plot frikë, shqetësim…
Jemi në frymën e muajit Ramazan. Agjërimin si praktikë e stërvitjes shpirtërore e gjejmë në disa kultura dhe qytetërime relevante. Por, muaji Rama- zan, në kulturën e myslimanëve, ndërlidhet me ngjarje shumë të rëndësishme, që e kuptimësojnë fuqishëm botëkuptimin religjioz. Çfarë, në të vërtetë, është agjërimi dhe cila është simbolika e muajit Ramazan?
- BARDHI: Fjala është për njeriun, si krijesa më e lartë. Çka ka mundësi ta zbu- kurojë këtë krijesë dhe ta lartësojë më mirë e më bukur se muaji pa ngrënie, pa pije, larg bashkëshortes(it)… tërë “hallal- li” bëhet për një kohë “haram”. Krijuesi e zbukuron njeriun, duke ia dhuruar këtë muaj të një metafizike, të cilin e ka për- jetuar shpirti edenian, dhe e ka zbukuruar dhe edukuar në këtë formë. Kjo formë e agjërimit ia mundëson njeriut ta shohë fillimin dhe fundin e vet, ta përjetojë fu- qinë e Zotit me përsëritjen e Shpalljes, që vetëm e lartëson këtë krijesë që ka flijuar shumë me pranimin e emanetit të Zotit. Ky muaj e ka në vete zërin hyjnor, që ve- tëm xhennetlinjtë kanë mundësi ta kup- tojnë. Sa domethënie të lartë ka uria në emër të Zotit! E kupton njeriun me këtë, të bën më të afërt me atë si ti, si njeri; të detyron t’ia kuptosh dhimbjen, mundi- min, shqetësimin, frikën; ta kuptosh se çfarë do të thotë t’i bëhesh rob Zotit, në një formë që është shumë “e lehtë” – të agjërosh në emër të Zotit, ta dëshmosh Njëshmërinë e Tij, Madhërinë e Tij, ta kuptosh se Ai është i Përhershëm, i Pav- dekshëm, i Cili dëgjon dhe të ofron mun- dësi të përmirësohesh. Koha e këtij mua- ji është koha kur në mënyrë konstante zbresin shkronjat, fjalët e Zotit, duke u përforcuar memorizimi dhe duke iu afruar Zotit. Kjo është dasma e xhennetit, kjo është nata e parë… Kjo formë e ibadetit u është dhënë dhuratë Ehl-i Kitabit, që të bashkohen dhe ta luftojnë demonin, dre- qin e madh të kohës dhe botës.
Në këtë muaj ka zbritur Kur’ani, andaj është mirë që muslimanët ta kalojnë ko- hën duke lexuar Kur’an, duke e dëgjuar le- ximin e Kur’anit, duke e përjetuar Ku- r’anin dhe duke menduar për përgjegjësitë që Zoti ua ka dhënë dhe pret se në ç’mënyrë ne do t’i plotësojmë ato përgjegjësi. Ky muaj është edhe një shenjë prej shenjave që fton në përjeti- min e fazave të ndryshme që i kanë për- jetuar mu’minët e parë të njëzetetrevje- tëshit të misionit të Pejgamberit a.s. Paramendoni se pas fjalës “Lexo!” Pej- gamberi përjeton një heshtje të gjatë nga qielli. Ne këtë heshtje e harrojmë. Prandja besoj se është koha të mendojmë pak më shumë për atë periudhë të heshtjes. Por, kjo bëhet vetëm me një urtësi të lar- të dhe besim të thellë, pa “u mashtruar” nga Kur’ani i shkronjave dhe letrës, por duhet të mendojnë mbi këtë dimension, të përgatiten që ta përjetojnë zbritjen e Kur’anit, fuqinë e Kur’anit në zemër dhe në mendje. Nuk thuhet kot: “Kur e dëgjo- ni leximin Kur’anit, heshtni, dëgjojeni me terbije, me pastërti, mos bëni zhurmë, mos u bëni “të mençur”, siç është bërë traditë nëpër xhamitë tona, ku pikërisht kur le- xohet Kur’ani bëhet zhurmë, thuajse janë edukuar me jo-Kur’an. Një gjë të tillë e kanë praktikuar mushrikët e Mekes, të ci- lët kanë thënë: “Kur të lexohet Kur’ani, mbyllni veshët dhe bëni zhurmë”.
Ky muaj është me rëndësi të veçantë edhe nëse, eventualisht, e lexojmë ajetin
e nënës së Isait a.s., Merjemes, kur Beni Israilët dhe të tjerët mundohen ta aku- zojnë për papastërti dhe pandershmëri, ndërsa ajo nënë e madhe, e dëlirë, hesht dhe nuk flet. Ajo heshtje ka qenë dëshmi se vjen një krijesë e veçantë në botë, Isai a.s.. Sot, për fat të keq, ithtarët e tij nuk kanë kohë të urtësohen, të mençurohen, ta përjetojnë dhimbjen dhe vetminë që e ka përjetuar Pejgamberi i tyre dhe um- meti i tij. Kur i lexojmë këto ajete për këtë nënë të lartësuar, neve na dridhet zemra, kënaqemi. Këtë kënaqësi duhet “ta përjetoni” si në akuzën që i është bërë asaj/neve, që ashtu ta shihni, përjetoni Fjalën e Zotit, pejgamberin e Zotit, re- spektivisht pejgamberët e Zotit.
Ky muaj është edhe muaji i thirrjes drejtuar besimtarëve që të mendojnë se si ka mundësi të komunikojnë me Zotin, pa marrë parasysh vështirësitë që i kanë dhe ngarkimet që janë duke ua bërë edhe interpretuesit e fesë. A nuk jeni duke e parë se vaizët tanë “harrojnë” se kjo fe nuk ka nevojë për interpretimet tona që mbështeten mbi atë se sa “të mençur” dhe elokuentë jemi ne në ligjërimet tona, që dita-ditës janë duke e mbytur heshtjen e Kur’anit. Prandaj ky muaj është një thirrje që u drejtohet zemrave të nje- rëzve, duke i edukuar dhe “dënuar” me një dënim të veçantë, me të vetmin qël- lim që t’i lartësojë shpirtërisht dhe t’i bëjë ta lartësojnë Fjalën e Zotit si robër të Tij. Këtë mënyrë të agjërimit të Fjalës së Zotit kanë mundësi ta kuptojnë robë- rit e devotshëm, të cilët i përjetojnë kur- thet e rrezikshme që u bëhen besimta- rëve nga njerëz të pa fytyrë dhe pa traditë, por të cilët e kanë model farao- nin e Musait a.s. dhe Ebu Lehebin e ha- zreti Muhammed Mustafasë a.s. Këtë muaj kalojeni duke heshtur, duke e kup- tuar heshtjen, duke e përjetuar heshtjen, që vetëm ju lartëson dhe ju largon nga gabimet që ju detyrojnë të pendoheni dhe ju ndërgjegjëson që ta kundërshto- ni dhe luftoni hilen e shejtanit të pa- dukshëm dhe të dukshëm, që është i gatshëm të tallet me ne dhe të krijojë frikë që nuk ka mbështetje askund, pos në frazat e kota plot dënim dhe frikë.
Burimi: Mesazhi.com
