Libër: Përtej Jeruzalemit

Autori:Peter Stockton

Shqipëroi: Nermin Bergzade

Redaktoi: Rezart Beka

Përkujdesja Grafike: Julian Korça

@Peter Stockton 2008 Të gjitha të drejtat të rezervuara www.transcendingjerusalem.com

Të gjitha të drejtat janë të rezervuara. Asnjë pjesë e këtij libri nuk mund të riprodhohet apo transmetohet përmes çdo lloj mënyre apo mjeti, qoftë elektronik apo mekanik, përfshirë fotokopjimin, incizimin në audio, apo përdorimin e çdo lloj mënyre të ruajtjes së informacionit, pa lejen paraprake të botuesit.

Pa të meta është Lartëmadhëria e Atij që robin e Vet e kaloi në një pjesë të natës prej Mesxhid i- Haramit (prej Qabes) gjer në Mesxhid i-Aksa, rrethinën e të cilës Ne e kemi bekuar, (me këtë udhëtim) për t’i treguar atij disa nga argumentet Tona. Vërtet, Ai është Dëgjuesi, Pamësi.

(Kur’ani, Isra 17 :1)

SFONDI I NJË ËNDRE

Çdo gjë ka stinën e vet,

çdo situatë ka një kohë nën qiell;

një kohë për të lindur dhe një kohë për të vdekur,

një kohë për të mbjellë dhe një kohë për të shkulur atë që është mbjellë,

një kohë për të vrarë dhe një kohë për të shëruar,

një kohë për të shembur dhe një kohë për të ndërtuar,

një kohë për të qarë dhe një kohë për të qeshur,

një kohë për të mbajtur zi dhe një kohë për të hedhur valle,

një kohë për të flakur gurët dhe një kohë për të mbledhur gurët,

një kohë për të përqafuar dhe një kohë për të mos përqafuar,

një kohë për të kërkuar dhe një kohë për të humbur,

një kohë për të ruajtur dhe një kohë për të hedhur tutje,

një kohë për të grisur dhe një kohë për të qepur,

një kohë për të heshtur dhe një kohë për të folur,

një kohë për të dashuruar dhe një kohë për të urryer,

një kohë për luftën dhe një kohë për paqen.

(Predikuesi 3:1-8)

Udhëtimin tim të parë drejt Izraelit e ndërmora më 1981, si pjesë e udhës për në Indi. Mendova të qëndroj një muaj, në fakt qëndrova gjashtë. Me shpresën se do gjeja një fluturim të lirë për në ndalesën time të fundit, kalova në Egjipt, ku edhe më vodhën dy herë. Befas, u përmenda dhe kuptova që tashmë qe mbushur kupa dhe vendosa të kthehem në shtëpi përmes Izraelit. Vrikthi lashë Kajron, kalova Sinain për në Rafah dhe mbërrita në kufirin Rafah – Rripi i Gazës më 5 Qershor 1982. Këtu përjetova atë çka dëshiroj ta quaj madhërisht ‘Udhën Damaskene të Konvertimit’ tim, duke u përmendur për ekzistencën e çështjes palestineze ndërsa dëgjoja në radio se Izraeli sapo kish pushtuar Libanin.

Ditën e mëpasme, i veshur me çizme Doctor Martens e pantallona ushtarake, udhëtova me autostop lirisht, gjithë duke pasur parasysh rrethanat, përgjatë Rripit të Gazës. Hyra në Izrael, asokohe në një Izrael tjetër, tashmë të përfshirë nga lufta. Teksa rendja drejt veriut, për në kibucin tim të vjetër, u përfshiva nga babaxhanllëku i çuditshëm që e kapton Izraelin në kohë luftrash me transportet gratis e tezgat e ëmbëlsirave buzë rrugëve; të gjitha këto ishin edhe të miat. Një i njohuri im, ushtarak i NATO-s, më tha që izraelitët po përdornin bomba me fosfor në Tirë e Sidon. E dija që në një moment të përshtatshëm do të më duhej të kthehesha pas për të parë anën tjetër, palestinezen, anën arabe.

Më vonë, gjatë viteve të universitetit, hallet e botës filluan të më prekin shumë e sidomos gara e pafundme e armatimeve dhe mjerimi i skajshëm i Botës së Tretë. Një mbrëmje, teksa shihja shpalosjen e urisë etiopiane në televizor, nisa të qaj nga dëshpërimi e të lus Zotin që të më bënte instrument të Paqes së Tij. Përdormë sipas vullnetit Tënd, lutesha.

Më 1985 nisa të punoj si mësues në Gaza e më pas në Cisjordani. Për sa më takonte, Palestina mbetej një vend i sikletshëm. Gjithmonë kam pasur tendenca për psoriasis, por pas afro shtatë muajsh, në fytyrë filluan të më shfaqeshin egërsisht pulla të kuqe, aq sa njerëzit mendonin se isha djegur. Atje në Jeriko, në pikën më të ulët të tokës, më dukej sikur koshi i plehrave psiqike të botës gati po derdhej.

Ndërkaq që gjendesha në mes të kësaj situate, në një moment të caktuar, nisa të shkruaj një libër i cili kish për qëllim të zgjidhte një herë e përgjithmonë gjithë këtë pështjellimin tim Izrael- Palestinë, hebre, të krishterë, musliman e Stockton. E quajta këtë libër “Përballë Hijes”. Ndërkaq që librin po e mbyllja me citimin biblik të mësipërm, dëgjova të njëjtin citim në televizor. Pavarësisht këtyre shenjave, ky libër, po ashtu dhe situata në Lindjen e Mesme, nuk bënë asgjë për të ma përmirësuar jetën. Kur u riktheva në Palestinë më 1988 shkrova këtë poezi:

Diç që kushdo me më të voglën dije të sentencës biblike

Ndërmend mund ta sjellë

Ai ankth i përbindshëm i pritjes së tejzgjatur, i ‘të rënit në të’ tek etapa e parafundit, përmblidhte gjithë jetën time. Nuk isha ende gati të ‘mbërrija’. Po mundohesha ta kuptoja Zotin prej një vendndodhjeje diku midis Hebraizmit, Krishterimit e Islamit, gjithë duke ditur se zgjidhje nuk kish as për mua e as për Lindjen e Mesme.

Më 1993 u riktheva sërish si mësues në Gaza. Vajta po ashtu edhe në Sinai për një javë pushime nën yje. Ndjeva se po më ripërsëritej situata e incidentit kufitar të vitit ’82 dhe i mora me vrap orët e fundit të pushimeve përgjatë Sinait vetëm për të mbërritur në Rafah tepër vonë për të kapërcyer matanë. Në kufirin egjiptian gjeta një palestinez i cili u ofrua të përkujdesej për mua gjatë natës dhe së bashku pamë në televizor lajmet e ditës: Arafati dhe Rabini po i shtrëngonin duart njëri-tjetrit në bahçen e Shtëpisë së Bardhë. Po filloja të mendoja që gjithë kjo po ndodhte për fajin tim.

Dikur më vonë pashë një ëndërr. Jetoja në Stamford Hill, një lagje hebrenjsh ortodoksë në veri të Londrës, dhe sapo kisha parë filmin Lista e Shindlerit, dalë më 1993, gjatë një seance të vonët me audience domethënëse hebrenjsh, në një nga kinematë në Hampstead. Rrënuese si eksperiencë. Gjatë Kreshmës teksa udhëtoja nëpër Francë pashë në lajme masakrën e Hebronit, ku 29 besimtarë u masakruan nga Dr. Baruch Goldstein në xhaminë qendrore të qytetit. Teksa qëndroja në malet e Francës së jugut, përjetova një ndjeshmëri të skajshme përkundrejt kësaj përplasjeje monoteiste trepalëshe, të cilën kisha filluar ta ndiqja që prej vizitës sime të parë në Izrael në moshën 18 vjeç; dhe pashë një ëndërr. Parë nga pozitat e sotme, ëndrra parashpalli konvertimin tim në Islam, por në një mënyrë tjetër shpjegon edhe ‘pse-në’ e madhe, e cila, me sa kuptoj, rëndon mbi kokat e Izraelit dhe Palestinës. Në ëndërr pashë sikur ngisja një karrocë me kalë nëpër Stamford Hill. Lagjja sikur ish shndërruar në një geto e unë transportoja hebrenj poshtë e lartë saj. Pastaj pashë se si udhëtoja jashtë lagjes me nje hebre ortotoks ulur në karrocë. Rrugët përtej lagjes sikur qenë mbushur me njerëz që vetëm zbraznin tërbim kundër tij. M’u duk se ky çast ngjasonte cilësisht me atë të udhës së Krishtit drejt gjyqit. Dëgjoja se si njerëzit ulërinin, ‘Luftë të Tretë Botërore kundër çifutëve!’. Më erdh keq për të e ndalova pranë një tezge buzë rrugës për t’i blerë, nuk di pse, një bukësheqere, një rikthim tek ëmbëlsirat e buzërrugës së luftës të ’82. Kur u nisa të blej ëmbëlsirën, burrin e lashë të veshur me të zeza, që nga xhaketa e pantallonat e deri tek shapka e gëzoftë. Kur u ktheva për t’i zgjatur ëmbëlsirën hebreu qe shndërruar në arab, veshur me kefije e xhelabije të bardha akull. Pyetja nuk u shtrua menjëherë, por vallë, ky transformim, a mund të përfaqësonte vetë fatin tim? Apo atë të hebrenjve? Apo vallë të dy bashkë?

Ndoshta pyetja shtrohej se cili do të nisej i pari? Gjatë mesit të viteve ’90, kur udhëtoja nëpër

Palestinë, u njoha me një vajzë palestineze. U pëlqyem menjëherë. Më 1995, pasi u bëra musliman, u martuam. Në fakt, ky libër është disi një tjetër interpretim i mundshëm i ëndrrës që pashë.

Është një e vërtetë e pamohueshme që Jeruzalemi është Qytet i Shenjtë për të treja fetë. Ndërkaq, unë synoj që duke iu përqasur historive të Profetëve, të cilët i brendashkruhen këtij Qyteti, t’i hedh një sy të freskët domethënies së Jeruzalemit për muslimanët. Kur’ani thotë që Islami është feja e mbarë njerëzimit, ndërkaq që unë besoj se Jeruzalemi është çelësi për të kuptuar vërtetësinë e këtij pohimi.

Më 28 shtator 2000, Ariel Sharoni u nis për vizitë në Harem-i-Sherifin e Jeruzalemit i shoqëruar nga qindra ushtarë. Mesazhi i tij ish që vendi të kthehej përjetësisht në hebre e kësisoj Qyteti të mos ndahej më kurrë. Ndërhyrja në fjalë shkaktoi Intifadën e al-Aksasë, episodi më i përgjakur në historinë e betejave midis izraelitëve e palestinezëve. Në shkurt 2001 Sharoni u zgjodh kryeministër. I njëjti njeri që kish qenë përgjegjësi kryesor për masakrat e Sabrës dhe Shatilës, në kampet e refugjatëve palestinezë në Liban më 1982, vazhdoi raprezaljet ndaj palestinezëve në Cisjordani e Rripin e Gazës. Sharoni u bë subjekt i disa kritikave nevrike nga komuniteti ndërkombëtar për shkak të politikës së tij të ekzekutimeve të paligjshme dhe të kundërpërgjigjeve të shproporcionuara. Megjithatë, shumë izraelitë, që gjendeshin në mes të sulmeve të bombave të atentatorëve vetëvrasës, ende e konsideronin si jo dhe aq të ashpër sa duhej (ndërkaq që politika e tij për ta kthyer Jeruzalemin në një qytet përjetësisht të bashkuar hebre, ishte më se e pranueshme edhe nga shumë radikalë të majtë izraelitë, qoftë edhe nga ata të lëvizjes ‘tokë për paqe’). E të mendosh se e gjitha kjo ndodhi ndërkohë që paqja dukej aq afër!

Që prej asokohe janë bërë disa tentativa për ta rifilluar procesin e paqes, por shpresa në sejcilën prej tyre është shkatërruar shpejt për shkak të veprimeve të dhunshme të njërës a tjetrës palë. Gjithsesi, tek e fundit, ky libër nuk ka për qëllim të demonstrojë dështime. Nuk kam asnjë kënaqësi për pesimizmin e dukshëm të pikëpamjeve të mija, por ndërkaq ky libër pretendon se natyra e kësaj ‘shprese’është iluzore për aq kohë sa do të bazohet në një qasje sekulariste, jo fetare, në lidhje me një çështje kaq të thellë siç është kjo e Tokës së Shenjtë. Në kënvështrimin sekularist, çdo e vërtetë e presupozuar absolute është relative, ndërkaq që ‘shkaqet e thella’ janë vetëm numra dhe emra: 1982, ose ’67, ’48 ose edhe 1917; Begin, Ben Gurion, Balfour. Ta shohësh zgjidhjen në formën e dy shteteve e sidomos në rindarjen e Jeruzalemit me gjithçfarë ajo sjell, është, sipas kësaj logjike, jo vetëm e kuptueshme por dhe e imagjinueshme. Por kjo zgjidhje do të varej për palën hebraike izraelite tek pranimi i nocionit të të pasurit pak a shumë të njëjtat të drejta me palestinezët, ndërkaq që palës palestineze, e sidomos refugjatëve, do t’i kërkohej të hiqnin dorë nga shpresa që i ka mbajtur gjallë për më shumë se pesëdhjetë vite: shpresa e kthimit tek çka dikur ekzistonte, një kthim, i cili gjithë duke u bërë më i pangjashëm nëpërmjet instancave njerëzore, po merr domethënie gjithnjë e më të rëndësishme fetare.

Çiftëzimi i këtyre pamundësive e bën zgjidhjen krejtësisht të pashpresë. Pjesa dërrmuese e hebrenjve besimtarë besojnë se të qenit Popull i Zgjedhur nënkupton më shumë të drejta për

ta mbi Tokën e Shenjtë; dhe, ndërsa shumica e hebrenjve sekularë e kanë braktisur fenë e tyre, shumëkush nuk e ka mënjanuar idenë e pronësisë së privilegjuar mbi një tokë e cila reklamohet prej bashkëfetarëve. Në një farë mënyre, ky qëndrim, i ushqen këta të fundit me një identitet të

fosilizuar, i cili ua shurdhon argumentimin sekular. Shqetësimi për sa i takon mbrojtjes nga rreziku që u kanoset, qoftë ky legjitim apo i ekzagjeruar, u shërben vetëm për të maskuar ose më saktë, për të përkeqësuar ndjenjën e tyre të të qenit subjekte të përkryera persekutimi

Në të njëtën kohë, krahu palestinez, operon me të njëjtin mishmash mendor përzgjedhjesh fetare e sekulare. Frymëzimi për të luftuar e sakrifikuar është shpesh i natyrës fetare, ndërkaq aspirata ka qenë gjithnjë kombëtare. Ngurtësia që e karakterizon këtë mënyrë të menduari, e cila has vështirësi të mëdha në të parët e çështjes përtej karshillëkut të pafrytshëm Izrael – Hebre / Palestinez – Musliman, nuk mundet veçse të nxjerrë njërën anë fitimtare.

Nërkaq që imazhi i të qenit i Zgjedhur formon tek të dyja palët një ‘fakt të kryer’, i cili as mund të anashkalohet lehtë e as mund të fshihet me ndërhyrje nga jashtë, tregon qartë se u dashka shkuar më thellë dhe, në se dëshirojmë të transcendojmë problemet e pakalueshme që ngrihen rreth simbolit, qytetit të Jeruzalemit, lipset pra të zhytemi thellë, aq thellë sa të mund të cekim të përkujtuarit e Zotit dhe të pranojmë vërtetësinë e Vullnetit të Tij. Kësisoj, qofshim ne muslimanë, të krishterë apo hebrenj, na kërkohet të heqim dorë nga diçgjë. Në gjykimin emblematik të Solomonit, të cilin do ta shqyrtojmë në detaj më poshtë, ideja, në një nivel të caktuar, është se një fëmijë nuk mund të ndahet përgjysëm nëse duam që ai të jetojë, dhe se dashuria e vërtetë shfaqet nga cilado palë që zmbrapset nga pretendimi i saj për t’i

mundësuar fëmijës jetën. Një pjesë e komentuesve insistojnë se kjo ide nuk i aplikohet Tokës së Shenjtë – në rastin konkret, Toka, nuk rrezikon të vdesë nga ekzistenca e dy shteteve. Veç se, këtu kemi të bëjmë qartësisht vetëm me një drejtësi të nivelit njerëzor. Të shpjegosh, ta zgjidhësh Izraelin (dhe unë jam i mendimit se Izraeli përbën një problem i cili kërkon zgjidhje, dhe një zgjidhje të qartë), lipset të pranohet se Zoti është Një dhe se e vërteta e Tij nuk është tek e fundit relative por unitare, dhe se një nivel më i thellë drejtësie ekziston, drejtësi e cila nuk është kontradiktore por përfundimtare dhe transcenduese. Kjo sepse kaq shumë njerëz kanë vuajtuar aq shumë sa nuk do ta njohin paqen në qoftë se ajo nuk do të ish e vërtetë. Fakti që muslimanët dhe hebrenjtë (në një farë mënyre edhe të krishterët) besojnë në një Zot të Vetëm, mund ta thjeshtonte punën; ama, si ta gjejmë nënën e vërtetë të fëmijës?

Cila është domethënia fetare e Izraelit? Kush ka të drejtë? Përgjigjet nuk janë menjëherë të qarta dhe duket se dhe vetë pyetjet ishin deri dje të mbuluara me terr. Megjithatë, lipset të besojmë se është Vullneti i Zotit ai që u mundësoi hebrenjve kthimin në këtë tokë pas shumë e shumë sakrificash, dhe se hebrenjve iu mundësua të bëjnë atë çka paraardhësit e tyre nuk mundën ta bënin. Të bëjnë pikërisht çka nuk bënë dikur e për të cilën u dëbuan që në vitin 70 e.k. por edhe më parë, më 586 p.e.k., e çka është t’i dorëzoheshin Zotit. Që hebrenjtë ta bëjnë këtë u duhet të ndalojnë menjëherë së qeni ‘Izrael’ sepse Izrael qe emri i Jakobit përgjatë kohës që ai ‘u përlesh me Zotin’. Parë nga këndvështrimi musliman, dallimi midis të tashmes dhe vitit 70 e.k. është se këtë herë hebrenjtë (dhe ne të tjerët) posedojnë një dërgatë posaçërisht të qartë dhe autentike, prej një të dërguari autentik, të cilët janë përkatësisht Kur’ani dhe Profeti Muhamed. Zgjidhja, siç e tregon dhe grafiti*, është Islami, domethënia e të cilit është nënshtrimi ndaj Zotit. Kjo zgjidhje ka më tepër mundësi të triumfojë se cilido nga proceset e sotme të paqes, dhe jo vetëm se kjo duket të jetë çka Zoti thotë në Kur’an, por edhe sepse Bibla në fakt thotë të njëjtën gjë.

Bibla, në të cilën është bazuar kryesisht ky libër, në vetvete është një koleksion i jashtëzakonshëm materialesh, që nga sakralet e deri tek profanet, herë e paplotësuar e herë

mbingarkuar, e thellë, kundërthënese, përndritëse, trazuese, çorientuese. Ajo çka Bibla përmban, e çka ndoshta bëri që deri vonë të mbetej libri thelbësor i kulturës perëndimore, është rikthimi ngulmues tek nocioni i një Zoti të Vetëm, si dhe tek ideja se njerëzimi gjendet në një udhë nëpërmjet të cilës do të rikthehet po tek ai Zot i Vetëm. Në kohët e vjetra, apo më të thjeshta, siç do të thoshin disa, masa e pamatë e materialeve që nuk e mbështesnin këtë shteg të përftuar si i drejtë, ndoshta në ambientin intim përjetohej me makth, por në publik, të paktën, i atribuohej anës së panjohur të Zotit. Jetojmë në kohëra çshenjtëruese kur pak vakëfe kanë mbetur pa u kthyer në tregje, e kësisoj gabimet e Biblës janë tashmë të njohura për njerëzit e shkolluar. Rrjedhimisht, heronjtë e dikurshëm biblikë sot studjohen deri në detaje mikroskopike, dështimet e tyre morale psikanalizohen dhe historitë e tyre shkoqiten nga gramatikanë, redaktorë kritikë apo etnologë krahasues. Nëse kjo bëhet në mënyrë që të kuptohen, apo të mënjanohen, apo edhe të vlerësohen këta njerëz si qenie totalisht njerëzore, apo se nën dritën e post-modernizmit ky procedim është thjesht interesant dhe zbavitës, supozimi bazë mbetet mungesa e

metodave alternative të studimit.

Si muslimanë, ne besojmë se metoda alternative ekziston. Në tregimtarinë e tyre për të njëjtat personalitete, që nga Adami e gjithë gjeneratat pasuese, Kur’ani dhe hadithet ofrojnë një burim tjetër parësor dhe qasje shumë të ndryshme. ‘Zëri’ islam është një zë krejt tjetër sepse fakti që

Islam do të thotë nënshtrim bën që natyra e qasjes për kah teksteve të shenjta të mundësojë pranimin e asaj çka lexojmë si fjalën e drejtëpërdrejtë të Zotit, kjo në rastin e Kur’anit, dhe përkatësisht si fjalën e drejtëpërdrejtë të Profetit të Tij të fundit, në rastin e haditheve autentike. Ky literalizëm që na karakterizon është diçka që pak hebrenj e të krishterë ndajnë me ne. Shumica konsideron se Bibla është shkruar nga shumë duar posaçërisht njerëzore, jo profetike, shumë kohë pas ngjarjeve që përshkruhen. Në rastin e Ungjijve sipas Mateut, Markut, Llukës dhe Gjonit, për shembull, forma e historisë që tregon sejcili prej tyre reflekton realitetin politik të konteksteve të ndryshme në të cilat ata u shkruan. E njëjta e vërtetë qëndron edhe në rastin e Biblës hebraike. Në kontrast me to, parametrat biografikë në burimet islame janë të përkufizuar dhe, përveç disa nuancave në interpretim, nuk përbëjnë kurrëfarë subjekti spekulimi dhe dekonstruktimi.

Ndërkaq, nuk është e vërtetë se divergjencat në interpretimet brenda përbrenda Islamit nuk ekzistojnë. Për qëllimet e temës mund të themi se ekzistojnë dy shkolla, njëra, e cila ndjek doktrinën e pagabueshmërisë absolute profetike dhe tjetra, e cila pranon se të gjithë Profetët, përveç atij të fundit, kryen disa shkelje prej të cilave nxunë, në të njëjtën mënyrë që duhet të nxëmë edhe ne. Në fund të fundit, pikërisht në pikën më të dobët të sipërfaqes së tokës është vendi ku fara që rritet kërkon dritën.

Ka të ngjarë që shkolla e pagabueshmërisë profetike të ketë arritur supremacinë e pashprehur për shkak të natyrës së tekstit biblik. Nëse i hedhim një vështrim, siç dhe do bëjmë më

poshtë, pasazheve të Biblës mbi jetët e Davidit e Solomonit, do të gjendemi përballë një serie skandalesh. Profecitë e Isaisë e Ezekielit ofrojnë një tjetër seri kundërthëniesh. Jeta e Jezusit na përcjell ende më shumë kundërthënie, dhe në fund fare, një pasiguri të thellë. Çka na transmetohet s’është as shembull i qartë personal, as mesazh e as ndonjë ‘qenie totalisht njerëzore’ me të cilën mund të krahasohen qenie si tonat. Duket sikur pikat e dobëta u kanë mundësuar historive, apo personazheve që ato përshkruajnë, të mbyten nga barërat e këqinj metaforikë të cilët e lënë mesazhin ose shembullin jo në dritë, por nën hije të thellë.

Do të thosha se në më të shumtën e saj kjo pasqyron vetë natyrën njerëzore të Biblës. Bibla nuk kënaqet thjesht me tregimtari Profetësh. Më tepër ajo na tregon për natyrën dhe shqetësimet e autorëve të Biblës si dhe për kohërat gjatë të cilave ata shkruan. Në rastin më të keq, kjo mund të shpjerë në çka mund të duket si vetëjustifikim, vetëkënaqësi dhe mbrojtje në adresë të Popullit të Zgjedhur, thua se autorët kanë dashur që në të njëjtën kohë të qortojnë njerëzinë për mëkatet e saj, ta bindin atë që Përzgjedhja e tyre është një e drejtë e trashëguar ç’prej lindjes dhe t’u ndjellin emrin e shenjtë të paraardhësve në mënyrë që t’ua theksojnë këto kuptime. Gjithë këto ndërtojnë një tension të cilin tekstet biblike nuk arrijnë ta zgjidhin. Në burimet islame nuk ekzistojnë tensione të këtyre niveleve. Limitet morale janë të përcaktuara qartë dhe respektimi i tyre theksohet si përgjesi e jona, ndërkaq që Profetët kryejnë rolin e shembullit për ne. I njëjti mesazh jepet edhe në Bibël, por duhet tëharrur shumë për të mbërrirë tek ai.

Gjithë këto na shpien në thellësitë e krahasimeve argumentative midis Librave të Shenjtë. Muslimanët e konsiderojnë Zotin si një të Vetëm e të Përjetshëm dhe ndërkaq qëllimin e jetës e shohin tek lavdi, adhurimi dhe kënaqja e Tij. Kjo marrëdhënie shprehet në vetë emrin Islam. Gjithë Profetët patën për qëllim ta edukonin njerëzinë, ose më saktë, të kthenin atë kah marrëdhënia adamike me Zotin. Kësisoj, Kur’ani dhe hadithet janë përqëndruar rreth Zotit. Kjo ndoshta është ajo çka, më shumë se çdo gjë tjetër, është humbur gjatë shkrimit të Biblës prej duarve të njerëzve. Ajo çka na jepet të kuptojmë nga tekstet biblike është një mori e gjatë marrëdhëniesh të këqija me Zotin, ose të paktën një e tillë, por mjaft e gjatë dhe e keqe. Më e mira që mund të thuhet për këtë marrëdhënie është se ajo nuk është njëtrajtshme, por evolutive.

Thuhet se ka vëtëm një mënyrë për të bërë mirë dhe shumë hërë më tepër të tilla për të bërë keq, e Bibla shpesh përngjan me një histori keqbërjesh. Në përzgjatjen dhe herë-herë në stërhollimin e banaliteteve, Bibla gati-gati luan rolin e mitizimit të prapësive të individit, mit aq i dashur për perëndimin materialist. Ky mit modern mbron idenë se detajet intime të devijimeve, të analizuara me kujdes, janë më me vlerë, më interesante dhe më të rendësishme se ideja e qenësisë së Zotit dhe ekzistencës së një rruge përmes të cilës Ai mund të adhurohet vërtetësisht dhe gëzueshëm.

Bibla reflekton pikërisht këtë mungëse besimi dhe konsekuencat e tij vijuese, duke filluar që nga mbreti e deri në masën e gjerë të popullit. Sikurse do e vështrojmë më poshtë, është pikërisht mungesa e besimit çka shpesh përshkruhet në trajta pabesie seksuale apo prostitucioni. Me sa duket marrëdhenia biblike karakterizohet si arketip i betejës së Jakobit me engjëllin, fill pas të cilës Jakobi u quajt Izra’el ose ‘ai që përleshet me Zotin’. Rrjedhimisht, Bibla i përngjan një historie përqendruar rreth njeriut, në rastin e Dhjatës së Re, rreth Jezusit, e ndërkaq shumë rrallë rreth Zotit. Kjo tendencë nuk nis me Jakobin, por që prej fillimeve. Për shembull, fill pasi Adami dhe Eva hëngrën frutin e ndaluar, befas na shfaqet Krijuesi i qiellit dhe tokës, i cili duke përshkuar kopshtin gjatë freskut të mëngjesit, u thërret në emër për të zbuluar se ku ndodhen. Gjithashtu, edhe komentuesit e shohin Zotin nën parametra njerëzorë në vend që të shohin njerëzit nën parametrat e Zotit. Thomas Cahill, duke shkruar për Abrahamin tek Dhuntitë e

Hebrenjve**, shprehet: ‘Jeta i përngjante një rrote, e nuk kish rrugë shpëtimi. Fati i njerëzve ishte i paracaktuar dhe asgjë e re nuk pritej të ndodhte. Megjithatë, kjo tribu e vogël njerëzish vendosi ta shohë jetën ndryshe.’ Në Islam kjo mënyrë të konceptuari është thjesht e papërfytyrueshme. Është njësoj sikur të thoshim se Muhamedi kish vënë re se arabët kishin

nevojë për më shumë vëmendje në përgjithësi, si dhe për një Profet në veçanti, e kësisoj vendosi të bënte diçka!

Kjo qasje duket se e ka fshirë praninë e Zotit apo të Allahut/Elit prej qendrës së historisë; një tendence çuditërisht simptomatike e botëvështrimit aktual sekular global, i cili ngre individualitetin mbi gjithçka. Ndërsa zgjidhja e këtij problemi ende duhet kërkuar tek Zoti, tek perëndimorët ama, Zoti vazhdon të mësohet nëpërmjet Biblës. Bibla përshkruan disa Profetë të cilët më në fund mbërrijnë në Jeruzalem. Kjo është edhe arsyeja përse Jeruzalemi është i rëndësishëm. Është vendi ku sakralja puqet me profanen. Është amfiteatri ku luftohet beteja.

Ky studim përqendrohet në këtë qytet dhe tek nëntë Profetë: Abrahami, Moisiu, Davidi, Solomoni, Isaia, Jeremia, Ezekieli, Jezusi dhe Muhamedi, të cilët janë të lidhur me Jeruzalemin në mënyra të ndryshme. Do të përqendrohem kalimthi edhe tek ndryshimet midis interpretimit islam dhe hebre, ose të krishterë, për sa i përket kuptimit të jetës dhe mësimeve së tyre, por qëllimi im është të paraqes se si ata të gjithë tregojnë të njëjtën udhë të drejtë për tek Zoti, Allahu. Në fund fare, studimi do të na shpjere përtej Jeruzalemit e pikërisht tek çasti kur Muhamedi ‘vendosi të bëjë diçka’ për botën jo-hebraike e cila nuk kish Profet, ose, tek ajo çka besojnë muslimanët, tek çasti kur Zoti zgjodhi një Profet i cili do t’i përçonte të njëjtin mesazh gjithë njerëzimit, e jo thjesht popullit të tij. Ndodhitë u zhvilluan në Mekë të Arabisë, por çasti më sublim i Profetit Muhamed ngjau Natën e Miraxhit, termi me të cilin njihet udhëtimi i tij për në Jeruzalem dhe ngjitja e tij për në qiell. Kësisoj, nuk kam aspak ndërmend t’ua lëshoj

Jeruzalemin interpretimeve hebraike dhe të krishtera. Kam për qëllim të shkoj përtej thënies se Jeruzalemi, Kudsi, i Shenjti, është qendra e të treja feve, dhe ta shoh atë, jo si qendrën, por si derën e fesë, bab el-din.

*Bëhet fjalë për moton historike “Islami është zgjidhja” të lëvizjeve politike islamiste në Lindje të Mesme.

**Titulli i origjinalit “The Gifs of the Jews”.

1

PREJ

TEK

PREJ ABRAHAMIT

TEK MOISIU

‘Edhe Musait Ne i kemi dhënë librin të cilin e bëmë udhërrëfyes për Bijtë e Izraelit duke i urdhëruar të mos marrin ndonjë mbrojtës veç Meje.’

(Kur’ani, Isra 17:2)

Dy nga Profetët më të rëndësishëm të traditës monoteiste janë Abrahami dhe Moisiu. I pari ndër ta është Abrahami, Ibrahimi për muslimanët. Përfshirja e tij në një libër mbi Jeruzalemin është e diskutueshme për vetë faktin se as Kur’ani e as hadithet nuk duket se e lidhin ekzistencën e tij (e aq më pak atë të Moisiut) me këtë qytet. Edhe pse ai udhëtoi prej veriut e deri në jug, e kësisoj duhet të këtë kaluar nga zona në fjalë, Jeruzalemi, si qytet, nuk ekzistonte në kohërat e Abrahamit. Megjithatë, është pikërisht pse hebrenjtë dhe të krishterët e lidhin ekzistencën e tij me këtë qytet, dhe kjo për një ngjarje me të cilën shumica e muslimanëve nuk e lidhin, arsyeja që e bën të domosdoshëm konsiderimin e tij në këtë kontekst. Duke marrë parasysh pretendimet e bëra sakaq në lidhje me sakrificën e supozuar të djalit të tij, kam ndërmend të provoj se si pikërisht mungesa e rëndësisë së Ibrahimit për Jeruzalemin përbën domethënie paradoksale për vetë këtë qytet dhe përfundimisht, për vetë mënyrën se si ne e kuptojmë fenë.

Në sejcilën nga fetë, Ibrahimi, ose Abrahami, është personazh me rëndësi të pamatë. Ai është njëkohësisht ati biologjik i familjes monoteiste dhe personi i cili vendosi modelin themeltar të marrëdhënies së njeriut me Krijuesin, nëpërmjet gadishmërisë së tij për të sakrifikuar birin e tij të dashur.

Ndërkaq që përshkrimi, të cilin e bashkërenduam më sipër, është i përbashkët për të gjithë, ndryshimet në përgjigjet e këtyre tre pyetjeve: kush, ku dhe si, e diferencojnë besimin islam nga ai hebreo-kristian, gjithë duke qenë edhe vendimtare si për të kuptuarit e të treja feve ashtu si edhe për imazhin e vetëvetes. Përgjithësisht, muslimanët besojnë se Ibrahimi përgatitej të sakrifikonte Ismailin (edhe pse kjo nuk është e shpallur kategorikisht e disa dijetarë besojnë se bëhej fjalë për Is’hakun) diku afër Mekës, ndërkaq që hebrenjtë dhe të krishterët besojnë se ai përgatitej të sakrifikonte Isakun (Is’hakun) dhe jo Ishmaelin në Malin Moriah, mu mbi atë shkëmb i cili shërben tashmë si qendra e Kupolës të Gurit në Jeruzalem. Nga gjithë ndryshimet në vizionet mbi historinë, pak gëzojnë të drejtën e të qenit më mashështorë se këta.

Të dhënat që favorizojnë versionin e Islamit janë të shumta, qofshin këto edhe të dhëna të bazuara mbi dëftimet e Biblës. Ato përfshijnë edhe shprehjen e përmendur tre herë ‘Merre djalin, djalin tënd të vetëm’, përkufizim ky i cili, nuk mund t’i aplikohet dot Isakut për vetë faktin se ai nuk qe në asnjë moment djalë i vetëm. Mospërputhja në fjalë sugjeron se rrëfenja origjinale

është ndryshuar në mënyrë që t’i dedikohet Isakut. Ende me i habitshëm është fakti se kur vendi i supozuar kthehet më vonë në vendndodhjen e Tempullit të Solomonit, momentit të pretenduar si kuptimplotë nuk i bëhet kurrëfarë përmendjeje. Ashtu sikurse pyetjeve ‘pse’ dhe ‘kush’, një rëndësi e veçantë i duhet kushtuar edhe pyetjes ‘si’; ‘si’-së së funksionimit të brendshëm të protagonistëve sepse nëse sakrifica përbën vërtet një moment kuptimplotë, lipset që ajo t’u flasë zemrave e jo të ketë thjesht një formë të dukshme.

Në Kur’an, kur Ibrahimi sheh në ëndërr se po sakrifikonte të birin dhe ia tregon këtë të fundit atij, i biri i përgjigjet menjëherë duke i thënë: ‘Baba, bëj çka të kërkohet (udhërohet). Me dëshirën e Zotit, unë do të qëndroj i palëkundur.’(Kur’an 37:102) Në Bibël, djali faktikisht mashtrohet për t’u bërë viktima e sakrificës bile, ai, deri në momentin e fundit kërkon të mësojë ku ndodhej objekti i sakrificës. Në Kur’an pra, at e bir dorëzohen me vetëdije. Në rrëfenjën e

Biblës, është vetëm sakrifikuesi potencial i cili është i ndërgjegjshëm.

Kjo është vetëm njëra prej rrëfenjave (por, kurrëherë e vetmja, siç dhe do e shohim), disi trazuese prej historive biblike, përgjatë të cilave Patriarkët apo Profetët biblikë paraqiten si të çshenjtëruar. Bile, njëri nga shkruesit, qetësinë gati të plotë të Isakut përgjatë gjithë Biblës, ia atribuon tronditjes që ky i fundit pësoi kur zbuloi se vetë ai ish përgjigjja e pyetjes. Me sa duket, qëllimi kryesor i Biblës është të mos i japë ndonjë tipar shembullor Isakut, por thjesht të theksojë që ai i mbijetoi historisë dhe përvijoi trashëgiminë. Përpos gjithçkaje, ky është qëllimi i dukshëm drejt të cilit Bibla shpesh synon të përqendrohet. Teksti biblik shpeshherë duket thjesht si një libër i shkruar prej hebrenjve dhe për hebrenjtë, si një mënyrë justifikimi për vetveten . Në Bibël, Zoti trajtohet thjesht si mjet justifikimi për këtë qëllim. Në këtë kontekst, dija e djalit, pranimi ose refuzimi i vullnetit Hyjnor prej tij, dukshëm nuk paraqesin ndonjë vlerë për t’u përmendur.

Nëse libri i hebrenjve reflekton emrin e fesë së preokupimit kryesor të tij, pra të vetë hebrenjve, libri i Islamit, Kur’ani, mundet gjithashtu të shihet si reflektimi i emrit të fesë së tij. Islam do të thotë nënshtrim ndaj Zotit dhe preokupimi kryesor i fesë dhe Librit është Zoti, të cilit duhet t’i nënshtrohemi. Rrëfenjat mbi Profetët e ilustrojnë fare mirë këtë, po asnjëra prej tyre më mirë se historia e Ibrahimit.

Parë nga një kënvështrim më i gjërë – prej të trija feve monoteiste dhe raportit të tyre me Zotin, me Allahun – të dy këta djem të Ibrahimit, ose të paktën historitë e tyre në tradita të ndryshme, nisin tradita binjake në raporte të mundshme me Zotin. Linja trashëgimtare e Isakut, sipas bibël- shkruesëve të paktën, përbën popullin i cili, nuk iu nënshtrua vullnetit të Zotit. Isaku pra, siç e thamë, nuk nënshtrohet por mashtrohet. Gjithmonë sipas Biblës, djali i Isakut vijon të mashtrojë vëllain e vet të madh, Esaun, e ta nxjerrë nga trashëgimia dhe bekimet atërore. Në fund fare, po ky djalë merr emrin ‘Izrael’ pasi përleshet me një personazh të palexueshëm xhini/engjëlli/Zoti – domethënia e fjalës Izrael (Isra’- El) është ‘ai i cili përleshet me Zotin’ në hebraisht. Ai u përlesh dhe Bibla me krenari pranon që nuk u nënshtrua.

Kjo nuk do të thotë se Profetët hebrenj qenë ashtu siç rrëfehet, por është me vend të sugjerohet se një vullnet i tërë kolektiv të mosbindurish i kanë parë e dëshiruar ata si të tillë dhe se bibël- shkruesit i kanë shërbyer kësaj dëshire dhe e kanë përjetësuar atë.

Në këtë paradigmë, është linja trashëguese e Ishmaelit ajo që mbart raportin e nënshtrimit ndaj Zotit.

Sa për Ishmaelin, unë ta kam plotësuar dëshirën. Ja unë do ta bekoj, do ta bëj të frytshëm dhe do ta shumoj fort. Ai do të bëhet babai i dymbëdhjetë princërve, dhe unë do të bëj prej tij një komb të madh.

(Zanafilla 17:20)

Bibla thotë se njëra nga vajzat e Ishmaelit martohet me Esaun. Ndërkaq, Profeti pasrendës, dhe i fundit, i kësaj linje trashëguese është Profeti Muhamed (paqja qoftë mbi të), i cili pruri më në fund burimin e fjetur në sipërfaqe duke sjellë mesazhin e Islamit, nënshtrimin, për gjithë njerëzimin.

Versioni i sakrificës në Kur’an është kësisoj shumë herë më afër frymës së një raporti i cili bazohet në bindje të plotë ndaj Zotit si dhe në shembullin e Profetit të fundit. Ndërkaq që tradita biblike hebraike e përnderon sakrificën por nuk e njeh mesazhin e saj, është vetë domethënia e Islamit ajo çka përmblidhet tek shembulli i dorëzimit të Ibrahimit dhe Ismailit tek urdhëri i Zotit. Pasi kish pritur një numër të pallogaritshëm vitesh lindjen e një djali – Ibrahimi qe 100 vjeç në kohën kur i lindi djali i parë – Ibrahimi e pranoi urdhërin që i vinte nga një forcë e madhërishme për të bërë atë çka kundërshtonte gjithçka që ai kish ndjerë, menduar dhe besuar ndonjëherë. Ndodhitë rrodhën asisoj sa duket se ai e kish pranuar parëndësinë themelore të egos së tij, nefs-it, në të njëjtën mënyrë që e pranoi edhe i biri. Mesazhi i proverbës muslimane: ‘There nefs-in tënd me kamën e disiplinës’është pikërisht çka na kërkohet të bëjmë në jetë. Sikurse shkruan Abdel Hakim Muradi, është aq ‘thelbësisht e rëndësishme sa ne nuk e përkujtojmë vetëm gjatë Haxhit, por edhe në shtëpi çdo vit’nëpërmjet ritit të kurbanit, kur sakrifikojmë një kafshë për të festuar fundit e Haxhit dhe fillimin e Kurban Bajramit.

Gjithë çka thamë më lart vë në dukje faktin se ndryshimet midis historive të Ibrahimit dhe Abrahamit më shumë se gjeografike janë rrënjësore. Si muslimanë ne besojmë tek thjeshtësia e thelbit të fesë sonë, fakt i cili reflektohet qartë gjeografikisht në hapësirën e pastër islame të Arabisë dhe teologjikisht në nënshtrimin e plotë të atit dhe birit. Ç’mund të thuhet atëhërë për Jeruzalemin? Ç’mund të thuhet për Tokën e Shenjtë dhe për gjithë Profetët të cilët mbërritën në terrenin e Bijve të Izraelit?

Kur’ani thotë: ‘Po nëse ju i ktheni shpinën, Ai do t’ju zëvendesojë me një popull tjetër, që nuk do të jetë si ju.’ (Kur’an 47:38) Prej këtu mund të konkludohet qartë se Bijtë e Izraelit u përzgjodhën pikërisht sepse qenë ‘popull me qafë të fortë’(Eksodi 32:9, Ligji i Përtërirë 9:1, 4- 6). Parë nga ky këndvështrim, nëse hebrenjtë do të nënshtroheshin, atëherë shpresa për njerëzimin nuk do të shteronte për vetë faktin se refuzimi i tyre ndaj nënshtrimit kundrejt Zotit

është fenomen tipik njerëzor. (‘Hebrenjtë janë si kushdo tjetër, vetëm se paksa më shumë’vijon grafiti.) Të gjithë ne, muslimanë, të krishterë, ateistë e kemi këtë tendencë të të reaguarit sikur të ishim të përzgjedhur, dhe të gjithë mundohemi t’i përshtasim rregullat sipas mënyrave tona por, kërkush më fort se në formën e këtij arketipi biblik.

Gjithsesi përulja, si trajta e kundërt e këtij fenomeni, është gjithashtu prezente tek sejcili prej nesh, edhe pse shpesh e sunduar nga egoja. Siç e thotë dhe shkrimtari:

I afrohemi pranë thelbit të hebraizmit vetëm atëherë kur e shohim si frytin e tensioneve ndërmjet të kundërtash. Hebraizmi shpesh pasqyrohet paradoksalisht. Atëherë kur prezantohet nën trajtën e një rryme të vetme, duke mos marrë parasysh apo duke nxirë rivalet e saj, falsifikohet.

(Dow Marmur, Përtej Mbijetesës)

Kjo mbetet e vërtetë edhe në se flasim për rryma liberale apo konservatore, fetare apo anti-fetare, e në të vërtetë, për cilëndo tendencë tjetër. Për qëllimet e këtij arsyetimi, mund të shprehemi se hebraizmi, dhe linja trashëguese e Isakut, përmbajnë traditë dhe etje për t’ju nështruar vullnetit të Zotit, traditë kjo e cila bashkëjeton me një tendencë të theksuar për të mos u bindur apo për t’u përleshur. (Për lutjen e hebrenjve ortodoksë me kokën që lëkundet para e pas, shpesh thuhet se kombinon qafë-fortësinë dhe vullnetin për t’u nënshtruar.) Megjithatë, veçoria habitëse e besimit

hebre që mund të nxirret nga ky citim, është se të dyja rrymat apo tendencat janë njëlloj të vlefshme dhe të vlershme, ose edhe plotësuese, dhe se të dyja duhen pranuar.

Ndërkaq që Islami e pranon prirjen njerëzore ndaj të mirës dhe të keqes, ai nuk kërkon të përkufizohet rreth kësaj ideje. Në thelb, ne jemi të dobët dhe Zoti është më i madhi (fjalë për fjalë, Allahu ekber) dhe e vetmja mënyrë nëpërmjet të cilës mund të arrijmë për tek e mira ose madhështorja është nënshtrimi ndaj Tij. Supozimi se mund të jetohet nën tension psiqik pa iu nënshtruar Zotit nuk do t’i ngjante kurrëgjëje tjetër përveç se pëshpërimave të Shejtanit në zemër për të na drejtuar kah humbja; çka psikologët do ta quanin fitore të pavetëdijshme të egos. Është pikërisht ky fenomeni që mundohemi të luftojmë kur përmbushim, siç dhe e thamë më lart, ritet e Haxhit, duke u drejtuar pikërisht kah shembulli i Ibrahimit për frymëzim.

Rryma e brendshme binjake në gjirin e linjës së Bijve të Izraelit nxjerr krye më vonë tek historia e Moisiut, përgjatë të cilës Moisiu përfaqëson aspektin pozitiv dhe populli i Izraelit atë negativ. Moisiu vështrohet si më i madhi i Profetëve nga hebrenjtë, ndërkaq që është tejet i respektuar edhe nga muslimanët. Shumë aspekte të historisë së tij paraqiten në Kur’an, ku në fakt, rrëfehet më shumë për historinë e Moisiut se sa për të ndonjë Profeti tjetër, përfshirë Ibrahimin, Jezusin dhe Muhamedin, paqja qoftë mbi ta.

Pikat e puqjes përfshijnë hedhjen e foshnjes Moisi në lumë për t’i shpëtuar masakrës së Faraonit, rritjen dhe edukimin e tij në vatrën e Faraonit, vrasjen e një egjiptiani si dhe arratisjen që pasoi. Vijojnë më pas takimi me gruan e tij të ardhshme dhe punësimi tek vjehrri, e më vonë zëri prej shkurres që digjej, kur Zoti urdhëron Mosiun të udhëheqë hebrenjtë jashtë Egjiptit. Shenjat dhe epidemitë që pasojnë e bindën përfundimisht Faraonin që ta linte popullin të shkonte i lirë; por ndërkaq që ai mundohej t’i ndiqte, ai vetë dhe gjithë ushtria e tij mbyten në ujrat e detit i cili qe hapur për Mosiun.

Midis shkretëtirës, tema periodike është mungesa e besimit tek Bijtë e Izraelit, e cila manifestohet në forma pakënaqësie të përgjithshme, dhe fillimisht kap kulmin e intesitetit kur Moisiu pranon Dhjetë Urdhëresat dhe më pas, kur populli urdhërohet nga Zoti të marrë në zotërim Tokën e Premtuar. Në rastin e parë, Moisiu kthehet nga Mali i Sinait dhe zbulon që populli kish derdhur një viç të florinjtë të cilit po i falej, dhe u drejtohet atyre duke u thënë: ‘O populli im, me adhurimin e viçit (në vend të Zotit), ju i bëtë zullum vetvetes, pra pendohuni para

Krijuesit tuaj (…).’ (Kur’an 2:54) Në rrëfenjën biblike, Moisiu urdhëron ekzekutimin me vdekje të tre mijë mëkatarëve për këtë shkelje.

Në rastin e dytë, Bijtë e Izraelit ndalen të frikësuar në kufinjtë e Tokës së Premtuar, dhe Moisiu u shpall atyre:

‘O popull imi, përkujtoni dhuratën e All-llahut ndaj jush, kur në mesin tuaj dërgoi pejgamberë, ju mundësoi të jeni sundues dhe ju dha çka nuk i dha askujt nga popujt. O popull imi, hyni në Tokën e Shenjtë, të cilën All-llahu ua premtoi, dhe mos u ktheni mbrapa, pse atëherë ktheheni të dëshpruar.’

(Kur’an 5:20-21)

E megjithatë frika e tyre vazhdoi. Kjo mungesë besimi, pavarësisht nga gjithë mrekullitë që ata kishin parë e pësuar, i kushtoi popullit një cikël të plotë dyzetvjeçar endjeje nëpër shkretëtirë, padyshim një mënyrë ndërshkimi e pse jo dhe një mësim, varet nga mënyra se si populli zgjodhi ta shohë. ‘Ajo (tokë) është e ndaluar për ta katërdhjetë vjet. Do të sillen nëpër tokë (të hutuar)’. (Kur’an 5:26)

Moisiu i lyp Zotit të dallojë midis të mirëve e të këqinjve, por çështja shtrohet duke iu referuar historisë së Kabilit dhe Habilit (Kainit dhe Abelit) e që dëfton se shumësi dhe njëjësi janë e njëjta gjë. ‘Ne u shpallëm (ligj) Bijve të Izraelit se kush vret një njeri (pa të drejtë), pa pasë mbytur ai ndonjë tjetër dhe pa pasë bërë ai ndonjë shkatërrim në tokë, atëherë (krimi i tij) është si t’i kishte vrarë gjithë njerëzinë. E kush e ngjall (bëhet shkak që të jetojë) është si të kish ngjallur

(shpëtuar) të gjithë njerëzinë’(Kur’an 5:32) Me pak fjalë, i gjithë populli pati të njëjtin fat. (Ky interpretim po përsëritet sërish në besimet moderne hebraike duke argumentuar se Mesia do të vijë atëherë kur të gjithë hebrenjtë do të jenë të virtytshëm ose të pavirtytshëm. )

Edhe në Kur’an edhe në Bibël, Moisiu dhe Aaroni janë ata që mishërojnë virtytin, frikën ndaj

Zotit, besimin dhe bindjen, kurse njerëzia janë ata që mishërojnë të kundërtën. Sipas rrëfenjës biblike, Moisiu, në pesë raste të ndryshme i cilëson ata si ‘qafë-fortë’ dhe në një rast ai u drejtohet dhe u thotë: ‘Prandaj do të rrethpritni prepucin (cipën) e zemrës suaj dhe nuk do ta fortësoni më qafën tuaj’ (Ligji i Përtërirë 10:16) Qartësisht, thjesht rrethprerja fizike si dëshmi për Beslidhjen, themeluar nga Abrahami, është e pamjaftueshme. Edhe pse më në fund u jepet e drejta të vendosen në Tokën së Shenjtë, dhe kjo në mungesë të Moisiut, Populli i Izraelit nuk ndryshoi pavarësisht nga gjithë vitet e kaluara paraprakisht në shkretëtirë dhe nga ndëshkimet që do të merrte në Tokën e Shenjtë gjatë viteve që do të vinin, siç dhe do e shohim më poshtë.

Ajo çka mësojmë nga kjo histori është se Moisiu është qartazi një burrë fisnik, Profet dhe udhëheqës, paçka se populli i tij mbetet kokëfortë. Ai qe burrë shteti, ligjvënës dhe krijues i një populli prej një grupi të hallakatur skllevërish. Për më tepër, ky popull, nën drejtimin e Mosiut arriti të zhvillojë një lloj ndjesie për Zotin si dhe ndërgjegjësim për përzgjedhjen në vështrimin e Tij, edhe pse tendencën e kishin kah shkarja. Në shumë aspekte Moisiu ngjason me Profetin Muhamed, dhe kjo ngjashmëri është e pasqyruar edhe në Bibël, ku në një pasazh Moisiu i tregon popullit të tij atë çka Zoti i kish thënë:

Unë do të nxjerr për ta një profet nga gjiri i vëllezërve të tyre dhe do të vë në gojën e tij fjalët e mia, dhe ai do t’u thotë atyre të gjitha ato që unë do t’i urdhëroj.

(Ligji i Përtërirë 18:18)

Ky Profet, të cilin herë-herë të krishterët e shohin si Jezusi (Aktet 3:21-22 thonë se kjo profeci do të vërtetohet kur Jezusi të rikthehet), në fakt ngjason më shumë me Profetin Muhamed (paqja qoftë mbi të). Në më shumë aspekte – në mënyrën se si e nisën jetën, në statusin e tyre martesor, në fuqinë e tyre politike, në mesazhin e tyre direkt prej Zotit, në ligjet e reja që vendosën, në pranimin nga populli i tyre, në vdekjet e tyre të natyrshme – Moisiu nuk kish kurrëfarë përngjashmërie me Jezusin ndërkaq që përngjasonte shumë me Profetin e Fundit. Për më tepër,

‘vëllezërit’sugjeron diçka më të largët se përdorimi i fjalëve ‘familje’ apo ‘nga gjiri juaj’, fjalë kjo e cila përshkruan më mirë fëmijët e Ishmaelit se sa ata të Isakut. Për Ishmaelin është thënë se

‘dhe do të banojë në prani të të gjithë vëllezërve të tij’(Zanafilla 16:12) dhe ‘do të vdesë [1] në prani të të gjithë vëllezërve të tij’ (Zanafilla 25:18), duke i dhënë kuptim të qartë kësaj shprehjeje: vëllezërit e Ishmaelit qenë Isaku dhe trashëgimtarët e tij.

Përpara se të vdiste Moisiu i bekoi Bijtë e Izraelit. ‘Zoti erdhi nga Sinai dhe u ngrit mbi ta në Seir; u paraqit në madhështinë e tij nga mali Paran, arriti nga mesi i një morie shenjtorësh; nga e djathta e tyre dilte për ta një ligj i zjarrtë.’ (Ligji i Përtërirë 33:2) Përpara se të fillojë bekimin e gjithë fiseve të Izraelit ai thotë se, megjithëse Zoti ‘erdhi nga Sinai’, lavdia e plotë e Tij do të jetë kah Mali i Par’anit, vend të cilit Bibla i referohet vetëm një herë për të shprehur se është ky vendi ku jetuan Ishmaeli dhe Hagari. Ishmaeli qe katragjyshi i Muhamedit (paqja qoftë me të) dhe i arabëve. Kur Muhamedi hyri fitimtar në Mekë, hyri me ‘një mori shenjtorësh’ dhe

solli me vete ‘ligjin e zjarrtë’ të Kur’anit. Ligje të tilla nuk kish pasur që prej kohës të Moisiut.

Rëndësia e këtij mesazhi për jo-izraelitët, nënvijëzohet me fjalët e tekstit që vijon: ‘Me siguri ai i do popujt; të gjithë shenjtorët e tij janë në duart e tua; ata janë ulur në këmbët e tua, secili i dëgjon fjalët e tua. Moisiu na ka urdhëruar një ligj, një trashëgimi të asamblesë së Jakobit.’ (Ligji i Përtërirë 33:4-5) Me pak fjalë, ndërkaq që fjalët e Moisiut i drejtoheshin vetëm

‘bashkësisë – kongregacionit – komunitetit te Jakobit’ (Bijve të Izraelit), fjalët e Profetit tjetër do të jenë mesazh universal për ‘secilin’, ‘për gjithë njerëzimin’ (Kur’an 34:28).

Mëgjithatë, ka një ndyshim domethënës ndërmjet Profetëve Moisi dhe Muhamed, paqja qoftë mbi ta. Moisi ndërroi jetë në moshën 120 vjeçare dhe përpara mbërritjes në Tokën e Premtuar, megjithëse përshkruhet se ish në kulmin e forcave. Mundësia e vetme për ta parë këtë fenomen është domethënia e thellë e mesazhit që bart – kuptimi më i thellë i historisë së Bijve të Izraelit gjendet pikërisht në udhë e sipër, ndërsa thelbi i Përzgjedhjes së tyre tek Shkretëtira. Mbërritja sakaq do të impononte kërkesa nënshtrimi ndaj Zotit, siç dhe do ta shohim në kapitullin e ardhshëm, por Moisiu, në fakt, e themeloi bashkësinë e tij përgjatë udhës.

Në dallim, edhe pse epoka e Profetit Muhamed fillon faktikisht gjatë eksodit nga Meka për në Medinë, domethënia e Islamit është ajo e një feje të përbotëshme, themeluar në një bashkësi urbane të rrënjosur siç qe Medina, nën udhëheqjen e Profetit të Bekuar. Rëndësia e eksodit ruhet në ritualin e pelegrinazhit, haxhit. Haxhi është shtylla e pestë e Islamit, ndërsa katër të tjerat, veçanërisht të falurit dhe të agjëruarit përgjatë Ramazanit, kërkojnë ‘palëvizshmëri’ për t’u kryer plotësisht: gjatë udhës, faljet mund të shkurtohen dhe agjërimi të shtyhet.

Thënë shkurt, ndërkaq që hebraizmi shërben si model për rrugën dhe përpjekjet e jetës, Islami, në brendësi të tij, shfaqet si modeli i nënshtrimit, mbërritjes dhe paqes. Kjo mund të interpretohet si në rrafshin personal ashtu edhe në atë të historisë njerëzore. Edhe pse hebrenjtë mund të jenë si gjithë të tjerët, veçse pak më shumë, dikur të gjithë ishim muslimanë, thotë Kur’ani, dhe të tillë do të përfundojmë, insha’Allah.

2

EPOKA E ARTË

DAVIDI DHE SOLOMONI

‘Ju jeni trashëgimtarët e atyre që Ne bartëm (në Arkë) me Nuhun. Ai ishte vërtet një shërbëtor mirënjohës.’

(Kur’ani, Isra 17:3)

Një hadith thotë se numri i përgjithshëm Profetëve është 124 000. Ai vijon gjithashtu të thotë se Profetë u janë nisur të gjitha kombeve dhe se të gjithë Profetët kanë përcjellë të njëjtin mesazh për unitetin e Zotit dhe detyrën tonë për t’iu falur Atij. Ndërkaq, Bijtë e Izraelit janë të vetmit që kanë përcjellë kaq shumë Profetë, prej të cilëve, një numër i konsiderueshëm përmenden me emër në Kur’an. Mesazhi mund të ketë qenë i njëjti – nënshtrim – por në sejcilin prej rasteve situatat ndyshonin. Bijve të Izraelit iu kërkua nënshtrim ndaj Zotit gjatë epokës së skllavërisë dhe eksodit nëpërmjet Moisiut, duke përfshirë këtu edhe epokën e fitores. Iu kërkua nënshtrim përgjatë epokës së udhëheqjes së Joshuas kur ky i fundit pushtoi Kanaanin, ashtu siç iu kërkua e njëjta gjë kur mbetën pa mbret. E vetmja kërkesë që kishin ish nevoja për një mbret, kërkesë kjo të cilën Bibla e raporton si tejet kundërthënëse. As në kohëra disfatash nën Saulin, as në fitore nën Davidin e as në paqe nën Solomonin nuk u nënshtruan. Kësisoj, në kohën e ardhjes së Jezusit ish rrënjosur tashmë një model përgjigjeje mjaft i qartë për cilëndo situatë: jo nënshtrim.

Këtu lipset të shtrohet pyetja: pse kaq shumë Profetë popullit të zgjedhur prej Zotit? E le të guxojmë përnjimend të pyesim se si mund të kuptohet ky fakt? Afërmendësh se mjafton të dijmë se kombeve të tjerë u janë nisur Profetë si udhërrëfyes, dhe me sa duket jo dhe aq në numër për sejcilin prej tyre, siç është rasti i kombit të Adit dhe Themudit. Këtyre dy popujve iu nisën përkatësisht Hudi dhe Salihu, të vetmit Profetë jo-biblikë të cilët përmenden me emër në Kur’an. Afërmendësh që këta 124 000 Profetë u refuzuan sepse, në arsyetimin tradicional, asnjë nga kombet, perveç hebreut, nuk ishin monoteistë përpara ardhjes së Jezusit dhe asnjë nga këto qytetërime nuk mbijetoi. Sakaq, për hebrenjtë disponojmë njohuri të imta mbi historinë e tyre ndërsa vetë ata kanë mbijetuar si dëshmitarë të saj, bartës së trashëgimisë së tyre kulturore, barrës së tyre historike, prirjes së tyre fetare. Dhe kjo pikërisht sepse qenë kokëfortë: patën kaq shumë Profetë sepse qenë kokëfortë dhe nuk iu nënshtruan Zotit, por mbijetuan meqë qenë pikërisht kokëfortë dhe nuk iu nënshtruan fatit, historisë dhe realitetit.

Nëse tabloja e ofruar paraqitet si e koklavitur, shumëçka e ngjashme mund të thuhet edhe për rrëfenjat e heronjve të Epokës së Artë të Biblës. Teksa i dëgjon për herë të parë, rrëfenjat biblike mbi Davidin dhe Solomonin u përngjajnë historive me personazhe të lavdishëm. Teksa i këqyr me vëmendje, zbulon se nuancat, detajet dhe ngjyrat e tyre nuk janë dhe aq të shndritshme. Në fakt, Davidi biblik konsiderohet si personazh disi i errët në traditën hebreo-kristiane. Një dykuptimësi e ngjashme mbulon edhe Solomonin.

Nëse krahasojmë tablonë e Davidid biblik me atë islam, ngjashmëritë janë të dukshme, të paktën në plan të përgjithshëm. Sidoqoftë, historitë islame nuk i përmbajnë notat e errëta të Biblës. Është interesante të vërehet se mënyra e portretizimit paqyron vlerësimin e tij prej feve përkatëse. Davidi i Biblës pasqyron popullin mbi të cilin sundoi, ndërsa Davidi i Kur’anit pasqyron, mesazhin – nënshtrimin – që ai pruri. Në besimin islam, Profetët të cilët iu dërguan

Bijve të Izraelit, erdhën për t’iu përbashkuar të njëjtit mesazh prej Zotit – mesazhit të Adamit,

Abrahamit dhe gjithë të tjerëve – sipas të cilit detyra jonë është të kënaqim Zotin duke iu nënshtruar Atij. Kësisoj, kënaqja e Zotit (qëllim ky shpirtëror) lipset të jetë synimi ynë, në vend të ngulmimit drejt pushtetit politik apo fitimit material, objektiva të cilat mbeten tokësore. Nëse ndonjë syresh paraqitet si zgjedhje e detyruar, trajtimi i tyre duhet parë si efekt anësor. Prej gjithë Profetëve të Izraelit, askush nuk u blatua me më shumë bekime se Daudi (Davidi) dhe djali i tij Sulejmani (Solomoni).

Me gjithë ngjashmëritë që ofrojnë leximet biblike dhe kuranike, ekuilibri midis tokësores dhe shpirtërores, shkakut dhe efektit, në lidhje me ndërgjegjësimin për Zotin ose takvanë, mbetet krejtësisht i ndryshëm. Për aq sa Kur’ani dhe hadithet lëvdojnë përulësinë e atit dhe birit, Bibla thekson pushtetin dhe lavdinë e tyre. Përfundimisht, Bibla i cilëson ata si të pazotë për të sakrifikuar egon e tyre ‘me kamën e disiplinës’dhe si të dorëzuar ndaj joshjeve të pushtetit tokësor. Thënë shkurt, si individë të prirë drejt nefs-it, dëshirave egoiste.

Pavarësisht nga të metat që Bibla i mvesh Davidit dhe Solomonit, mbretërimi i tyre (plot 73 vite) konsiderohet nga shumëkush prej hebrenjve tradicionalë si pika kulmore e historisë së tyre. Davidi e zgjeroi hatashëm territorin izraelit përmes betejave, duke i bashkangjitur atij territoret e sotme të Egjiptit, Libanit dhe Sirisë, si edhe sundimin domethënës të qytetit të Jeruzalemit, të cilin e shpalli kryeqytetin e mbretërisë së tij. Solomoni, trashëgimtari i mbretërisë së t’et, mbretëroi mbi një territor tashmë të paqshëm dhe ndërtoi tempullin e parë, i cili sipas gojëdhënës, ndodhet pikërisht nën Harem-i-Sherifin e al-Aksasë.

Kur izraelitët e sotëm flasin për bashkimin e përjetshëm të kryeqytetit të Izraelit ose për Tempullin, i referohen pikërisht kësaj zone. Sidoqoftë, edhe vetë Bibla përshkruan limite të nënkuptuara për sa i takon leximit të historisë si carte blanche për të hebraizuar Jeruzalemin. Me rastin e ceremonive izraelite për festimet e ‘3000 vjetorit të Jeruzalemit si Kryeqyeti i Izraelit’, dijetari izraelit Daniel Gavron shkruante se ‘predominanca hebraike (në Jeruzalemin e Davidit) është e tejet ekzagjeruar’, ndërkaq që vijonte të nënvijëzonte katër pricipet davidiane në lidhje me qytetin. Së pari, edhe pse Jeruzalemi qe vërtet kryeqyet, ai ndahej me popuj të tjerë. Davidi as i masakroi e as i dëboi banorët e tij (1 Gjyqtarët 1:21). Së dyti, Davidi e zgjeroi qytetin për prurje të reja (2 i Samuelit 5:9) dhe nuk i zhvendosi rezidentët që jetonin aty. Së treti, ai respektoi të drejtat e pronësisë së banorëve dhe insistoi të blinte truallin e pragut mbi të cilin do të ngrihej Arka e Besëlidhjes (2 i Samuelit 24:22-24). Së katërti, ai bashkëpunoi me banorët dhe i integroi plotësisht ata në planin e tij për qytetin. Bathsheba, e shoqja e Davidit, e ndoshta edhe

Zadoku, kryeprifti ishin jebuzitë. (‘A do të kish rënë dakort Davidi?’, Palestine-Israel Journal of Politics, Economics & Culture, Vol.II, No. II, 1995.)

Përshtatur situatës aktuale, interpretimi i mësipërm karakterizohet si pozitiv. Ndërkaq, një aspekt domethënës i Davidit biblik, dhe ajo çka njëkohësisht përbën problemin më të rëndësishëm tek interpretimet hebraike dhe kristiane të jetës së tij, është pikërisht tema e natyrës paradoksale të karakterit të tij. Sipas këtyre interpretimeve, tek Davidi bashkërendohen dy rryma binjake, e bindjes dhe e mëkatit, ‘tensionet midis të kundërtave’: Davidi, ‘si kushdo tjetër, veçse pak më shumë’, dhe heroi. Tek The Oxford Companion to the Bible (Shoqëruesi Oxford-ian i Biblës), David M. Gunn – autor, i cili ravijëzon pamëshirshëm të metat hipotetike të Davidit – e pëfundon skicën e mbretit duke u shprehur se është pikërisht bashkërendimi i këtyre tensioneve të papajtueshme ajo çka ‘i jep atij jetë’.

Shfaqja më e keqe e ‘tensioneve’ është martesa e tij me Bathshebën, gruan e Uriahut, njërit prej gjeneralëve të tij. Sipas Biblës, Davidi e ndjek, e posedon dhe e lë atë shtatëzënë. Që të mbulojë fajin, Davidi thërret Uriahun nga fronti luftarak i jugut, në mënyrë që këtij të fundit t’i jepet mundësia për të fjetur me të shoqen. Megjithatë, Uriahu, i ndërgjegjshëm për përgjegjësinë e tij ndaj ushtrisë që përleshej, refuzon ta takojë të shoqjen edhe pasi Davidi e deh. Kësisoj, Davidi e nis Uriahun drejt një misioni posaçërisht të rrezikshëm, gjatë kryerjes të së cilit, Davidi shpreson se gjenerali i tij nuk do të kthehet i gjallë. E kështu Davidi martohet me Bathshebën. Djali i tyre i parë vdes në shenjë ndëshkimi hyjnor për mëkatin e kryer. Djali i tyre i dytë është Solomoni. Që këtej e tutje zbulohet se, premtimi i pakushtëzuar i Jahves, dhënë tek kapitulli 7 i Samuelit, është, me sa duket, i limituar. Djali i tretë i Davidit, Absalomi, vret vëllain e tij prej babe dhe njëkohësisht djalin e parë të Davidit, Amnonin, pasi ky i fundit kish përdhunuar motrën, Tamarën. Më pas, Absalomi vijon të ngrejë një ushtri për të luftuar të atin, duke nisur kështu procesin rrënues të ndarjes së trashëgimisë së Izraelit gjatë çasteve të para të krijimit të tij.

Kaq shqetësuese është kjo rrëfenjë sa tregimtarët hebrenj, ndoshta kohë më vonë, shkruan dy Librat e Kronikave. Në këta Libra, pasi rrëfehet lista e gjenealogjisë së Davidit që prej Adamit, vijon të rrëfehet dhe historia e vetë Davidit sikur gjithë sa ky i fundit kish kryer qenë një tufë betejash ushtarake dhe puna pëgatitore për themelimin e Tempullit. Siç dhe e kemi shënuar më sipër, Bibla e thekson shpesh që i vetmi element i rëndësishëm tek Përzgjedhja është linja e gjakut. Ndërkaq, vetë Kronikat ruhen prej shqyrtimeve të hollësishme të saj: Bijve të Izraelit u nisen murtaja në shenjë ndëshkimi për mëkatin e numërimit të të vetëve gjatë regjistrimit të popullatës.

Për muslimanët, mënyra më e thjeshë për t’iu qasur këtyre materialeve profane dhe kundërthënëse është të konsideruarit e fjalës së Zotit në Kur’an si provë, dhe Zoti në Kur’an thotë se edhe pse Tevrati (Torah në hebraisht) ish në origjinë fjala e Zotit, shumçka ky Libër përmban dhe ka trashëguar, është shtrembëtuar e ndryshuar (Kur’an 2:140, 2:146, 2:211). Tashmë jemi njohur me mospajtimet tek historia e Abrahamit. Në rastin nën shqyrtim, vërejmë se Davidi biblik nuk rrëfehet si histori prej tregimtarëve të Biblës, por si projeksion i shpirtit të Izraelit, shpirt i cili dënon dhe njëkohësisht justifikon mëkatin e vet të vazhdueshëm duke ngarkuar me mëkat bijtë e tij më të mirë. Kësisoj, të dyja rrymat janë prezente dhe për këtë arsye tregimtaria ka dy mesazhe. Në sipërfaqe historia rrëfen se mëkati sjell ndërshkim hyjnor. Megjithatë, mesazhi i nënkuptuar, por thelbësor, është: nëse vetë Davidi u soll asisoj, si mundemi ne të sillemi më mirë?

Kjo pyetje retorike duket legjitime në kontekstin e Biblës, por nëse krahasojmë karakterin e Davidit biblik me historinë e tij përkatëse të traditës islame, do të mësojmë diçka më të thellë.

Në Bibël, pas përfundimit të periudhës së përcaktuar të zisë për vdekjen e Urihaut, Davidi martohet me Bathshebën. Pak kohë më pas, Zoti i dërgoi Davidit Natanin i cili i tregoi një përrallë padrejtësie, në dukje, nga mbretëria e tij: Na ish një zengjin që na kish një tufë me dhen dhe një fukara, nga i njëjti qytet, që na kish një dele të vetme e të cilën e donte si të ish vajza e tij. Një ditë, në qytet mbërrin një udhëtar dhe zengjini, në vend që të përdorte një nga dhentë e tij, theri delen e fakirit dhe ushqeu me të udhëtarin. Davidi u tërbua kur e dëgjoi këtë përrallë dhe tha: ‘Ashtu siç është e vërtetë që Zoti rron, ai që ka bërë këtë gjë meriton të vdesë! Ai do ta paguajë katërfish vlerën e manarit, sepse ka bërë një gjë të tillë dhe nuk ka pasur mëshirë.’ (2 i

Samuelit 12:5-6). Natani e la të mbaronte dhe iu përgjegj, ‘Ti je ai njeri’. Pavarësisht nga shumëçka që i qe dhuruar dhe me gjithë çka qe blatuar, në sytë e Zotit ai kish mëkatuar ndaj dhe,

‘Kështu, pra, shpata nuk do të largohet kurrë nga shtëpia jote.’ (2 i Samuelit 12:10).

Davidi e pranoi sakaq që kish mëkatuar dhe fill pas rrëfimit të tij iu tha se megjithëse Zoti ia kish falur mëkatin, fëmija që do t’i lindte nga Bathsheba do të vdiste. Për sa kohë fëmija qe gjallë, Davidi nuk pushoi së luturi dhe së agjëruari, por vetëm shtatë ditë më pas, pasi djali i vdiq, filloi sërish të hante. Djali i dytë që i dha Bathsheba ish Solomoni, shumë i dashur prej Zotit. Pikërisht pas lindjes së tij disfatat nisën të pllakosin mbarë mbretërinë.

Ndryshe nga Bibla, në Kur’an dhe hadithe, Daudi si mbret ish i bekuar dhe ish posaçërisht një nga Profetët që Zoti e kish favorizuar më shumë. Politikisht dhe ushtarakisht ai qe shumë i suksesshëm: arriti të bashkojë dymbëdhjetë fise dhe i qe dërguar dija e të farkëtuarit këmisha të hekurta: ‘(Ne i thamë) puno këmisha të plota (nga hekuri) dhe thurri me përpikmëri ato.’ (Kur’an

34:11) Suksesi i tij në politikë ish në ekuilibër të plotë, dhe jo në kundërshti, me talentet e tij.

Zoti i urdhëroi malet dhe zogjtë t’i këndonin bashkë me Davidin lavde Atij, lavde të cilat përbëjnë Zeburin, Psalmet (17:55). Kur gjithë këtij përshkrimi vijnë e i shtohen të dhënat që përmbajnë disa prej haditheve, përpara nesh shpaloset një burrë me një ndjenjë të fortë përunjtësie. Sipas Ebu Hurejrës tek El-Buhari, Profeti Muhamed shprehet se recitimi i Zeburit ish gjë e lehtë për Daudin dhe se ai hante vetëm atë çka kish prodhuar vetë me dorën e tij.

Në një tjetër hadith, Ibn Omeri raporton se Muhamedi (paqja qoftë mbi të) thotë: ‘Lutja që Zoti pëlqen me shumë është lutja e Daudit. Agjërimi që Zoti pëlqen më shumë është ai i Daudit. Ai flinte gjysmën e natës, qëndronte në lutje një të tretën e saj dhe flinte sërish një të gjashtën.

Agjëronte një ditë në dy. Vishej me të leshta dhe flinte mbi lëkurë kafshësh. Hante bukë elbi me kripë dhe hi. Pijet i përziheshin me lotë. Kurrë nuk u pa të qeshë pas gabimit të tij (shih më poshtë) apo të shikonte drejtpërdrejt qiellin për shkak të drojës së tij ndaj Zotit dhe vijoi të qante përgjatë gjithë jetës. Thuhet se qante aq shumë sa që prej lotëve të tij çelën bimë dhe aq sa në faqe iu bënë vraga. Thuhet se dilte i maskuar të mësonte ç’thoshin njerëzia për të dhe teksa dëgjonte që e lëvdonin, vetëm i shtohej përunjësia’ (Kadi Ijadi, Shifa, 1:2. 24)

Gabimi dhe arsyeja përse Daudi ish një burrë kaq i pikëlluar nuk cilësohet, por, duke u bazuar tek konteksti, aluzionet dhe paralelet që jepen, nuk duhet abuzuar nëse sugjerohet se i referohen një forme tentacioni (edhe pse kjo nuk është fare e sigurtë). Kur’ani tregon se si një ditë dy burra u ngjitën deri tek dhoma personale e Davidit, duke e alarmuar këtë të fundit. Ata, e qetësuan duke i thënë se ishin dy vëllezër që po haheshin me njëri-tjetrin dhe se dëshironin të merrnin gjykimin e tij për grindjen e tyre. Ai që fliste i tha Daudit se i vëllai kish nëntëdhjetë e nëntë kokë dhen, ndërkaq që vetë ai kish vetëm një, dhe prapë i vëllai dëshironte që të kujdesej ai për këtë dele dhe se e kish mundur në argumentimin për këtë çështje.

Daudi u tha:

‘Ai ka bërë padrejtësi ndaj teje me kërkimin e deles tënde (për t’ia bashkuar) deleve të

veta. Është e vërtetë se shumica prej ortakëve i bëjnë padrejtë njëri-tjetrit, me përjashtim të atyre që kanë besuar dhe punuar vepra të mira, por të tillë janë pak!’

(Kur’an 38:24)

Disa thonë se kur Daudi e tha këtë, duhet ta ketë pyetur veten nëse kish vërtetë të drejtë ta supozonte veten si të virtytshëm, ndërkaq që e kuptoi menjëherë se kjo qe një sprovë prej Zotit. A nuk u zhdukën ata burra sa hap e mbyll sytë po ashtu si dhe erdhën? A nuk ish çështja e tyre e habitshme për të rrezikuar një aventurë të tillë, sidomos për vëllain që kish një tufë me dhen? A nuk kish mbetur ky i fundit pa zë gjatë gjithë kohës? E kështu Daudi u ul në gjunjë për të kërkuar falje dhe u fal. Kur’ani thotë: ‘O Daud, Ne të kemi bërë sundimtar në tokë, e ti pra gjyko me drejtësi mes njerëzve, e mos shko pas dëshirave se ato të shmangin prej rrugës së All- llahut.’(Kur’an 38:26)

Atëherë, cili është kuptimi i historisë së Davidit, së Daudit? Si mund të përshtatet alegoria e dhenve në të?

Kushdo që është rritur me Biblën është mësuar ta shohë Davidin si prototipin e njeriut të shpirtit dhe veprimit. Shpeshtësia e shfaqes së tij në letërsi dhe në kulturën moderne perëndimore, pa përmendur mbi një mijë referenca biblike që i dedikohen, flet gjatë për rëndësinë e figurës së tij. Shumica e njerëzve e njohin historinë e triumfit të besimit mbi fuqinë, personifikuar përkatësisht nga Davidi dhe Goliati dhe shumë prej tyre njohin edhe himnin ‘Zoti është bariu im’, një përshtatje e Psalmit 23, i cili i mvishet Davidit, po ashtu siç dihet se Jezusi rrjedh prej linjës gjenealogjike së tij. Megjithatë, përshkrimet biblike e portretizojnë atë si skizofren dhe herë- herë si të çmendur. Pëshkruhet të ketë kërcyer si i ekzibicionist kur Arka u pru në fortesë (2 i Samuelit 6), dhe të jetë shtirur si i çmendur gjatë periudhës kur ish kaçak, armik i Saulit. Leximi i historisë së Davidit në Librat e Samuelit dhe të Mbretërve, në pjesën më të madhe të kohës, provokon një ndjenjë depresioni, aq e errët është historia e tij; ndaj dhe vijuan të kryhen korrigjimet me Librat e Kronikave.

Të krishterë e hebrenj janë të detyruar ta pranojnë këtë David, duke e shndërruar herë pas here në virtyt prej nevojës. Njëri prej komentuesve shprehet:

Një fakt i qartë, i cili del dukshëm në pah në Bibël dhe sidomos në Testamentin e Vjetër, është se këta njerëz me gjithë forcën dhe dobësinë, ‘me madhështinë dhe vogëlsinë, me impulset e fisnikërisë dhe dhimbjet e turpit’, janë njerëzit të cilët Zoti i fuqizon, i fal, i beson dhe i përdor për të kryer planin e madh të Tij.

(Gordon Robinson, Historianët e Izraelit

(Lutterworth 1962) fq.49)

Për këndvështrimin musliman, është e qartë se këta janë njerëzit për të cilët Bibla thotë se Zoti i fuqizon. Këta portrete janë ngjyrosur me bojë të errët nga duar njerëzish dhe nuk është e mundur të pranohet historia in toto sepse ndryshon jo vetëm në detaje, por edhe në frymë. Tabloja e Kur’anit është e ngjashme, por e ndritshme. Në rastin konkret, për kah ana pozitive, Davidit i atribuohet vrasja e Xhalutit (Goliatit), Zeburi (i cili vështirë se është i njëjtë me Psalmet biblikë), urtësia, shtrirja e territorit (e nënkuptuar) dhe natyra e drojës së tij ndaj Zotit: agjërimet dhe lutjet. Gjithë këto karakteristika i përmban edhe Davidi biblik. Për kah ana e tij e errët, edhe pse

disa dijetarë të Islamit do ta debatonin idenë e ekzistencës të anës së tij të errët, shihet një grimë hijeje në historinë e Daudit rreth çështjes që, në historinë përkatëse në Bibël, gllabëron Davidin dhe gjithë familjen e tij.

Sipas Biblës, fatkeqësia qendrore e sundimit të Davidit sillet rreth faktit se ai mori gruan e dikujt tjetër. Duke qenë se ky fakt nuk shfaqet as në Kur’an e as në ndonjërin nga hadithet e besueshëm, kjo mund të dojë të thotë thjesht se ky fakt nuk ka ndodhur. Ndërkaq, ‘gabimi’, të cilit i referohet hadithi i mësipërm si dhe pikëllimi që vijoi pas tij, ashtu sikurse dhe parabolat paralele të njerëzve të padrejtë dhe lakmisë së tyre për dhen, nuk munden, ma do mendja, të injorohen kaq lehtë. Me një grimë të vogël hidhësie, një shkrimtar i krishterë përmbledh, sa më poshtë vijon, një tjetër përgjigje të mundshme prej muslimani:

Edhe pse shumë nga këto incidente (në lidhje me Daudin, (Kur’an 38:21-26 dhe në lidhje me Musain 20:92-94) mund t’i kujtojnë lexuesit episodin e Davidit me Bathshebën (…) muslimani mbështetet tek lakonizmi dhe heshtja e Kur’anit dhe përjashton cilindo interpretim që mund të mveshë me shkelje të rënda profetët e pagabueshem, të pamëkatshëm. Në Kur’an, kur Davidi kërkon falje hyjnore dhe ajo i akordohet, lipset një ndalesë e shkurtër, pa e përjashtuar menjëherë, mbi idenë e një mëkati të tillë.

(Jacques Jomier, Temat e Mëdha të Kur’anit

(SCM Press), fq.82)

Në se ndalojmë pak më gjatë tek historitë, vërejmë ndyshime të lehta të cilat mund të sugjerojnë ndryshime domethënëse në interpretim. Në Bibël thuhet hapur se Davidi mëkatoi me veprimin e tij. Dhe në rrëfenjën e dhenve, zengjini në fakt e kish grabitur e therur delen e fukarait. Në në

Kur’an dhe në hadith thuhet se Daudi bëri një gabim për të cilin u pikëllua dhe u pendua. Ndërsa në lidhje me historinë e deles, thuhet se njëri prej vëllezërve e kish mundur tjetrin me argumente. Nëse ky vëlla e kish marrë delen nuk na dëftohet, ndërkaq nënkuptohet që nuk mund ta kish marrë. Po ashtu nuk dimë se në cilin moment gjatë procesit të gabimit të tij Daudi është penduar, por ajo çka nënkuptojmë dhe pranojmë është pikërisht fakti se ky vetë është mesazhi. Nuk është e detyruar të dihet dhe aq për këtë histori dhe në fakt, as që kemi nevojë ta dimë. Siç e thonë edhe hadithe të ndyshëm, as duhet të merremi me thashetheme, as duhet të spekulojmë me jetën e brendëshme të ndokujt dhe as të bëjmë dëshmi të rreme. Vetëm Zoti e di se ç’kemi në zemër. Kjo pyetje pa përgjigje duhet të na shtyjë të mendojmë mbi pyetjen që ndodhet brenda nesh. Ashtu siç bëri më në fund edhe Daudi i cili, nuk projektoi mëkat tek të tjerët sikurse bëri fillimisht kur i treguan për historinë e deles.

Pyetja që mbetet në fund të këtij krahasimi midis jetëve te Davidit dhe Daudit është: cilit qëllim i shërben të ruajturit e një versioni të jetës së një mbreti, qoftë ky dhe një nga më të mëdhenjtë, sidomos kur ky shkruhet rreth katërqind vjet pas vdekjes së tij dhe ku përshkruhen deri në detaje të hollësishme mëkatet e subjektit? T’i besosh kësaj lipset të kapërcehet paragjykimi i lig se ky hero shtyhej vetëm nga dëshira bazike dhe nga siguria e faljes së vazhdueshme, një kredo e cila vetëm të fisnikërojë nuk mundet. Në dallim, të pranuarit e Daudit të Kur’anit, do të thotë të mos humbësh asgjë prej lavdisë thelbësore të këtij mbreti të parë të Izraelit, dhe të mos përjashtosh atë çka mund të ketë qenë momenti më i dobët i jetës së tij. Do të thotë thjesht, ta përjashtosh

këtë moment nga pozita qendrore që zë në historinë biblike. Në pozitat e kredos së sotme sekulariste kjo është si të mbrosh idenë se vendi tek i cili fokusohesh vjen duke u zmadhuar duke i lejuar hijes të zërë gjithomonë e më shumë vend, deri sa përfundimisht ta shohësh atë si të kontrollueshme dhe jo të zmadhueshme deri në ‘mëkat’. Alternativa, të festuarit e tre mijë vjetëve të Jeruzalemit si ‘kryeqyet i Izraelit’, ashtu siç dhe bëri Izraeli më 1996, nëpërmjet historisë biblike të Davidit, do të thotë ta ruash kaosin e brendëshëm si burim krenarie kombëtare dhe identitare, si dhe të braktisësh dëshirën dhe mundësinë për të bërë përpara.

Të njëjtën pabarazi e gjejmë edhe tek ‘djemtë’. Nëse ndryshimi më goditës midis Davidit të Biblës dhe Daudit të Kur’anit është intensiteti i hijes së të parit, ndryshimi më goditës midis

Solomonit dhe Suleimanit është intensiteti i dritës së këtij të fundit. Parë kësisoj, Epoka e Artë e Solomonit biblik kthehet në një term të papërshtatshëm dhe sigurisht që nuk mund të shërbejë si baze e politikës aktuale të Izraelit. Gjithsesi, kjo nuk ndodh me Epokën e Artë të Suleimanit, çka dhe shpie në nënkuptime më të thella.

Shumë nga të dhënat e historive të Solomonit dhe Suleimanit janë të njëllojta: bashkëshortet, urtësia, Tempulli, vizita e Mbretëreshës së Shebës ose Sabës. Megjithatë, ajo çka vërehet në rrëfenjën biblike mbi Solomonin është pikërisht mungesa e magjisë dhe madhështisë së Suleimanit kuranik, shkëlqimin e posaçëm që i takon një njeriu i cili mishëron njëherazi profecinë dhe fuqinë politike. Le të marrim një shëmbull, atë të historisë tashmë të mirënjohur gati universalisht të dy grave dhe fëmijës: versioni biblik i cilëson ato si prostituta.

Në traditën hebraike dhe të krishterë, cilësitë magjike të Solomonit duket se ekzistojnë vetëm në Talmud apo ndër legjendat hebraike mbi Solomonin, të cilat kanë mbijetuar në mënyra klandestine nëpër ritet masonike. Njëra prej këtyre legjendave hebraike, në mënyrë shumë interesante, përmban detaje të zmadhuara të historisë kuranore.

Në fakt, pasi kemi lexuar versionin e rrëfenjës biblike që i dedikohet, Solomoni që na portretizohet është i kotë, lakmitar dhe qesharak. Është pikërisht ai i cili konsiderohet si shkaku kryesor i ndarjes së mbretërisë së bashkuar të Judesë dhe Samarisë. Kjo është njëra prej arsyeve përse hebrenjtë, dhe veçanërisht hebrenjtë izraelitë, përballen me mllef në debatin rreth pyetjes

‘A është e vërtetë Bibla?’. Ekzistenca e këtij debati e ka prekur aq shumë një shkrimtar të krishterë, simpatizues të hebrenjve, të quajtur Paul Johnson, sa të thotë: ‘Solomoni ka qenë një personazh sekular: një njeri që i përkiste botës dhe epokës deri në fund të zemrës së tij, në se ai kish vërtet zemër.’ (Paul Johnson, Një Histori e Hebrenjve)

E megjithatë, momentet e madhështisë nuk mungojnë. Në fillimet e tij, Solomoni biblik sheh një ëndërr përgjatë të cilës kuptojmë se ai ish ende fëmijë. Në këtë ëndërr Zoti e pyet Solomonin se

ç’kërkonte që Zoti t’i jepte. Solomoni përgjigjet:

‘Por unë jam veçse një fëmijë (…) shërbëtori yt është në mes të popullit që ti ke zgjedhur (…)

Jepi, pra, shërbëtorit tënd një zemër të zgjuar, në mënyrë që të administrojë drejtësinë për popullin tënd dhe të dallojë të mirën nga e keqja. Kush në fakt mund të administrojë drejtësinë për popullin tënd kaq të madh?’

(1 i Mbretërve 3:7-9)

Zoti, i kënaqur që Solomoni i kish kërkuar urtësi dhe jo pasuri ose jetët e armiqve të tij, i thotë:

‘Po të jap një zemër të urtë dhe të zgjuar, sa nuk ka pasur asnjëri para teje dhe nuk ka për të dalë askush si ti mbas teje. Po të jap edhe atë që nuk ke kërkuar: pasuri dhe lavdi.’

(1 i Mbretërve, 3: 12-13)

Megjithëse gjatë historisë biblike Solomoni shfaqet pa këto të fundit, fryma e premtimit krahasohet me lutjen e Suleimanit në Kur’an: ‘më dhuro asi pushteti që askush pas meje nuk do të ketë’ (Kur’an 38:35)

Të njëjtën frymë e hasim edhe tek dy historitë që tregojnë për një përmirësim në gjykimin e tij kundrejt të atit. Nëse sundimi i Daudit ish i lavdishëm, ai ish më pak i tillë në krahasim me atë të të birit, Suleimanit. Daudi ish sigurisht një mbret i mençur, por në Kur’an dhe hadithe gjenden të regjistruara dy momente gjykimdhënieje të Daudit, gjykimdhënie të cilat u përmirësuan nga i biri. Dikur një burrë shkon tek Daudi për t’u ankuar se delja e komshiut kish humbur në mes të natës dhe kish përfunduar në tokën e tij ku dhe po kulloste. Fillimisht, Daudi vendosi që delja t’i jepej si kompensim atij të cilit i qe bërë dëmi. Megjithatë, Suleimani, i cili asokohe qe vetëm njëmbëdhjetë vjeç, vendosi që pronari i tokës mund ta mbante delen e komshiut deri atëherë sa të ish kompensuar plotësisht nëpërmjet qingjave, qumështit dhe leshit, moment pas të cilit delja i duhej kthyer pronarit të parë. (Kur’an 21:78)

Një rast tjetër, i cili na përçohet prej Profetit Muhamed nëpërmjet një hadithi të transmetuar prej Ebu Hurejrës, tregon për dy gra të cilat kishin secila nga një femijë dhe se si një ditë prej ditësh njërës prej tyre femija i rrëmbehet nga ujku. Këtu fillon dhe grindja e grave: secila prej tyre pretendonte të ish nëna e femijës së mbetur. Kësisoj, gratë u prezantuan përpara Daudit dhe i paraqitën atij çështjen e tyre. Pasi i dëgjoi, Daudi vlerësoi se e drejta qe në anën e gruas më pak të re në moshë. Më pas gratë vijuan të shkojnë tek Suleimani për të marrë gjithashtu edhe gjykimin e tij. Pasi i dëgjoi, Suleimani kërkoi t’i sillinin një thikë në mënyrë që të ndante përgjysëm fëmijën e kësisoj t’ua ndante atë grave. Gruaja që qe më e re në moshë, u hodh përpjetë e tha: ‘Mos e bëj këtë! Zoti të mëshiroftë për çka po bën. I saji është fëmija!’

Pamundësia e saj për të qenë egoiste, tregoi se ajo ish nëna e vërtetë e fëmijës; e kësisoj Suleimani vlerësoi se e drejta qe me më të renë prej tyre.

Historia e parë nuk rrëfehet në Bibël, por e dyta rrëfehet gati e njëjtë. Ndryshimi i vetëm është se fëmija vdes pasi njëra prej nënave rrokulliset mbi të; dhe, siç e thamë edhe më lart, ndryshimi tjetër është detaji që gratë qenë prostituta (1 i Mbretërve 3:16). Është e habitshme të hasësh detaje të tilla ndër libra të shenjtë, por kjo nuk është kurrësesi shfaqja e vetme e prostitutave në Bibël. Prostitutat shfaqen edhe si në rastin konkret, si detaj i shpenguar, por edhe gjetkë, si personazhe të cilat me shthurjen e tyre përbëjnë qendrën e historisë. Ndërkaq, prostitucioni shfaqet më shpesh si metaforë, një metaforë që përdoret për të përshkruar marrëdhënien e Bijve të Izraelit me Zotin, veçanërisht për sa i përket adhurimit të zotave të tjerë (shih Osea 1:2; Levitiku 20:5; Gjyqtarët 2:17; Jeremiah 3:1). Për këtë shkak, secila prej shfaqjeve të këtyre narrativave shërben pikërisht si përkujtim i kësaj metafore. Dhe ja ku na shfaqet një e tillë, mu në zemër të historisë më të famshme, të mbretit më të famshëm, i cili u bë i famshëm për dy gjëra: mençurinë dhe marrëdhëniet e tij me gratë.

Për sa i përket marrëdhënieve me gratë, si Bibla ashtu dhe hadithet e përshkruajnë Suleimanin me një numër të madh grashë. Të dyja traditat tregojnë për të këqijat që rrodhën prej këtij fakti, por të këqijat vlerësohen tërësisht ndryshe. Për Biblën, cilësia e dallueshme izraelite e shoqërisë nën Solomonin, u dobësua prej numrit të grave jo-izraelite me të cilat Solomoni u martua, duke përfshirë këtu vajzën e një faraoni dhe princeshat e Moabit, Amonit dhe Edomit. Sipas Biblës, ish pikërisht kjo arsyeja që do të sillte rrënimin e Solomonit për faktin se gjatë viteve të pleqërisë, ai rezultoi i influencueshëm pikërisht prej këtyre grave dhe filloi të adhurojë zota të tjerë, e kështu ‘bëri atë që ishtë e keqe në sytë e Zotit’ (1 i Mbretërve 11:6) bile, duke u blatuar tempuj disave prej tyre. Pavarësisht këshillave hyjnore, Solomoni vijoi të ngulmonte deri sa Zoti i tha se pas vdekjes së tij, mbretëria do të çirrej në dy pjesë, ndonëse Jeruzalemi do të shpëtohej.

Ndër burimet islame duket se, ashtu si shumëkush prej Profetëve, edhe Suleimani u sprovua tek pika e tij më e dobët. Si mundej ndryshe që ky sovran, ndoshta më i bekuari ndër mbretërit, të shmangte mendimin se gjithë kjo fuqi e ky shkëlqim qe një shpërblim për meritat e tij? Një natë ai deklaroi me krenari se do të flinte me shtatëdhjetë prej grave të tij dhe se secila prej tyre do të lindte nga një djalë që do të luftonte për Zotin. Njëri prej shokëve të tij i tha,

‘Insha’Allah’(‘dashtë Zoti’) , por Suleimani nuk e tha; dhe – sipas hadithit – thjesht harroi ta thosh. Asnjëra nga gratë nuk mbeti shtatëzënë atë natë, perveç njërës që lindi një ‘gjysmë fëmijë’(ndoshta një fëmijë që kish lindur i vdekur). Disa këtë e lidhin me një ajet të Kur’anit: ‘dhe Ne e mbajtëm në postin e tij si një trup’ (Kur’an 38:34). Një tjetër interpretim për ‘trupin’mbi fron mbron idenë se Suleimani u sëmur shumë rëndë në kulmin e pushtetit të tij, në mënyrë që të kuptonte sa i varur qe prej fuqisë së Zotit dhe sa i dobët qe pa Të. Cilado qoftë e vërteta (Zoti e di më mirë) kur Suleimani e kupton që ka gabuar atëherë lutet: ‘Zoti im, më fal

(gabimin), më dhuro asi pushteti që askush pas meje nuk do të ketë; vërtet, Ti je dhuruesi më i madh.’ (Kur’an 38:35) Rrjedhimisht, në zemrën e fuqisë së Suleimanit kuranik është përunjësia, të cilin Solomoni biblik e tregon vetëm gjatë viteve të tij të vegjëlisë.

Përmes pendesës, Suleimani meritoi bekimet e Zotit dhe dëshira e tij u bë realitet. Nëse vërtetë disa prej talenteve të tij filluan të shfaqen pas këtij incidenti, mund të konkludojmë se Suleimani e kish kaluar me sukses sprovën. Një shenjë e mëtejshme përunjësie gjendet edhe tek historia e milingonës. Ndërsa të gjitha forcat e Suleimanit marshonin drejt betejës, njerëzit, xhinët, zogjtë, ‘dhe (të gjithë) ata mbanin rendin’ (Kur’an 27:17), mbërrijnë në një luginë në të cilën gjendej një koloni milingonash. Njëra prej milingonave i thotë të tjerave të shpejtonin drejt banesave në rast se Suleimani dhe forcat e tij kalonin aty pari sepse ndryshe mund t’i shkelnin pa dashje. Suleimani, më i madhi ndër mbretër, buzëqeshi me fjalën dhe respektin e milingonave, jo sepse ishin qesharake apo dëfryese, por sepse edhe mbreti më i madh në botë arrin të kuptojë dhe ta shohë veten si njërën prej krijesave më të vogla mbi tokë. Për milingonat, ai është një mbret i cili mund t’i shkelë me pakujdesi, atëherë përgjigjja e tij është lutja për udhëzim, ‘Zoti im, më mundëso që të të falënderoj për të mirat e Tua (…) që Ti i pëlqen’ (Kur’an 27:19) dhe jo thjesht të dhënit pas kënaqësive prej njeriu të madh.

Është pikërisht përmes marrëdhënies së tij me kafshët, konkretisht me hutinin ose zogun hud’hud, që Suleimani dëgjon për tokën e Sabës, ose Shebës, dhe mbretëreshën e saj Ballkiz. Zogu i flet atij për pasuritë e atij vendi dhe për lavdinë e fronit të mbretëreshës, por i thotë edhe

se si mbretëresha dhe populli i saj adhuronin diellin. Atëherë Suleimani e nis zogun për tek mbretëresha me një leter në të cilën e fton të njohë Zotin.

Mbretëresha, e cila sundon mbi një vend i cili në shumë aspekte mund të quhej si mbretëri e përndritur, reagon ashtu siç e kish zakon. Ajo mbledh këshillin e saj mbretëror dhe kërkon udhëzim. Këshilli, pasi shprehu se në raste të tilla ata zgjidhnin të ishin ‘luftëtarë të rreptë’ (Kur’an 27:33), përfundimisht, pajtohet me mendimin e mbretëreshës. Mbretëresha ndërkaq vendos t’i nisë Suleimanit dhurata dhe të shikojë se me ç’dhurata do t’i përgjigjej ai.

Suleimani i përgjigjet me dhurata të shoqëruara nga një mesazh profetik:

‘A me pasuri më ndihmoni mua? E ajo që All-llahu më ka dhënë mua është shumë më e dobishme nga ajo që u ka dhënë juve! Por ju krenoheni me dhuratat tuaja ! Kthehu te ata se për Zotin ne do t’u vijmë atyre me një ushtri, së cilës ata nuk do të mund t’i bëjnë ballë.’

(Kur’an 27:36-37)

Për këtë arsye mbretëresha vendos ta besojë Suleimanin dhe niset drejt tij në paqe. Si metodë për ta sprovuar, gjithë duke përdorur simbolin e dinjtetit dhe fuqisë së saj mbretërore, Suleimani vendos të sjellë edhe fronin e mbretëreshës në oborrin e tij. Ai vijon ta maskojë fronin në mënyrë që të shohë nëse mbretëresha do ta diktojë. Më pas, Suleimani i drejtohet oborrit të tij duke kërkuar një vullnetar për t’ia sjellë. Dy ishin përgjigjet pozitive qe mori, njëra nga Ifriti, një xhin i madh e i fuqishëm, dhe tjetra nga një individ, i cili kish ‘njohuri për Librin’. Të dy këta u zotuan se do ta sillnin fronin sa hap e mbyll sytë. Edhe në këtë detaj të hollë, përballë zgjedhjes ndërmjet magjisë fizike të xhinit dhe ‘magjisë’ shpirtërore të njeriut të shenjtë, Suleimani zgjodhi këtë të fundit, duke konfirmuar kështu synimin e tij për të lëvduar Zotin dhe jo veten.

Kur Mbretëresha e Shebës mbërriti në oborrin e Suleimanit, arriti ta diktojë ngjashmërinë me fronin e saj, por, në fakt, ia arriti vetëm sepse kish marrë dijeni paraprake në sajë të nënshtrimit ndaj Zotit. Shumë ngjarje ishin shtjelluar që ajo të kuptonte se Suleimani ish Profet dhe se talentet e tij ishin prej Zotit. Tashmë që i ish nënshtruar Zotit mundej të shihte me zytë e zemrës. Për këtë arsye na sugjerohet se froni i dukej ende më i bukur.

Suleimani vë gjithashtu në provë cilësinë e shikimit të mbretëreshës dhe urdhëron arkitektët t’i ndërtojnë një saraj të lartë me dysheme prej kristali, nën të cilën duhej të rridhin ujra. Kur Ballkizi e sheh këtë, instiktivisht, ajo vijon të ngrerë palën e fustanit për të mos e lagur. Kur Suleimani i thotë se dyshemeja është prej kristali, ajo në vend që të nervozohet, e falenderon. Fjalët e saj tregojnë se ajo nuk përqendrohet thjesht tek pamja e jashtme e gjërave:

‘O Zoti im, unë i kam bërë krim vetes e tash i dorëzohem All-llahut, Zotit të gjithësisë së bashku me Sulejmanin.’ (Kur’an 27:44) Kësisoj, sinqeriteti i nënshtrimit të saj sprovohet dhe ajo e kalon me sukses këtë sprovë. Ashtu si dhe në mëkatin e saj të të adhuruarit të diellit, shpesh gjithë çka jemi e bëjmë nuk është gjithmonë ashtu siç duket.

E njëjta histori, në Bibël, çuditërisht përmban shumë më pak detaje, edhe pse në thelb duket se mbetet po ajo. Mbretëresha e Shebës kish dëgjuar për urtësinë e Solomonit dhe për emrin e tij

‘për shkak të emrit të Zotit’ (1 i Mbretërve 10:1), dhe kish marrë udhën drejt Solomonit për ta sprovuar me pyetje të vështira. Ajo erdh e shoqëruar me një shpurë të bujshme si dhe me dhurata

ari, gurësh të çmuar dhe erëza nga më të vyerat. Ai iu përgjegj gjithë pyetjeve të saj dhe pasi mbretëresha kish parë gjithë lavdinë e oborrit të tij si dhe kultin e Zotit ‘ajo mbeti pa fjalë.’ (1 i Mbretërve 10:5) Gjithçka kish tejkaluar pritshmëritë e saj, e kësisoj ajo thirri: ‘Qoftë i bekuar

Zoti, Perëndia yt, që pati mirësinë të të vërë mbi fronin e Izraelit! Për shkak të dashurisë së tij të përjetshme për Izraelin, Zoti të ka vënë mbret për të ushtruar arsyen dhe drejtësinë.’(1 i

Mbretërve 10:9) Përpara se të merrte udhën drejt kthimit, mbretëresha u shpërblye gjithashtu me dhurata të cilat i mori me vete. Është domethënës detaji i dhuratave- këtu ato nuk nisen por merren me vete. Ndërkaq që, historia përfundimisht vetëm sa nënvizon veçorinë etnike të ‘Zotit të Solomonit’, dhe nuk e shpie mbretëreshën në të pranuarin e Zotit.

Arritja më e rëndësishme materiale që kreu Solomoni ish ndërtimi i Tempullit të Arkës së Besëlidhjes. Tempulli i Arkës së Besëlidhjes u bë jo vetëm simboli i lavdisë së tij, por, deri

diku, edhe vetë arsyeja e kësaj lavdie. Në Bibël, herë thuhet se Arka përmbante Dhjetë Urdhëresat (1 i Mbretërve 8:5), herë se përmbante Urdhëresat së bashku me relike të tjera të Eksodit (Hebrenjtë 9:4), e herë se përmbante prezencën e vetë Zotit (Numrat 10:35-36). Libri 1 i Mbretërve 6 dhe 7 e përshkruajnë ndërtesën në detaje të hollësishme: përmasat, stilin, si përgatitej guri në gurore në mënyrë që të mos dëgjoheshin në qytet goditjet e hekurit (1 i Mbretërve 6:7), bollëku i arit, dy engjëjt e vegjël të skalitur në dru ulliri, dhjetë bërryla të lartë në sanktuarin e brendshëm, detajet e punës skalitëse që mbështillnin bazën e tyre të drunjtë, ku dhe si ishin prodhuar basenet dhe kazanët e bronztë dhe sigurisht prej kujt (Mbretit Hiram të Tirës).

Kur’ani e përmban jehonën e këtyre detajeve së bashku me natyrën mbinjerëzore të ndërtimit:

I bëmë që atij t’i rrjedhë burim i bakrit dhe me urdhërin e Zotit të tij, ia nënshtruam xhinët që punonin sipas dëshirës së Tij, e kush largohet prej tyre nga urdhëri Ynë, atij do t’ia shijojmë zjarrin e fortë. I punonin atij çka ai dëshironte: pallate të fortifikuara, skulptura, pjata (të drunjëta) si rezervuare, enë të palëvizshme.

(Kur’an 34:12-13)

Pranë Kupolës së Gurit në Harem-i Sherif qëndron një ndertesë disi modeste e cila quhet Froni i Suleimanit. Kjo përkujton vargun që vijon sepse thuhet se Suleimani ulej pikërisht aty, prej ku dhe shihte punimet e Tempullit të cilat po i afroheshin fundit, mbështetur në supin e ndonjërit prej shpurës së tij, deri sa vdiq:

E kur ia caktuam atij vdekjen, askush tjetër, nuk i njoftoi ata (xhinët) për vdekjen e tij, përveç krimbit që i brejti shkopin e tij, e kur u rrëzua ai, për xhinët u bë e qartë se sikur të ishin ata që e dinin të fshehtën, nuk do të vazhdonin të qëndronin në mundimin e rëndë.

(Kur’an 34:14)

Sepse ata nuk do ta kishin mbaruar Tempullin.

Fjala e Zotit iu drejtua Salomonit, duke i thënë: ‘Për këtë tempull që po më ndërton, në qoftë se ti u përmbahesh statuteve të mia, zbaton në praktikë dekretet e mia dhe u bindesh të gjitha

urdhërimeve të mia duke ecur në to unë do të përmbush me ty premtimin që i dhashë Davidit, atit tënd: do të banoj në mes të bijve të Izraelit dhe nuk do ta braktis popullin tim të Izrarelit.’

(1 i Mbretërve 6:11-13)

Më në fund, kur punimet e Tempullit përfunduan, Arka e Besëlidhjes u mbajt në krahë deri

në vendin e destinuar për të dhe u vendos nën krahët e njërit prej engjëjve të vegjël me kremtime madhështore, me Solomonin dhe priftërinjtë të cilët ‘flijuan një numër aq të madh delesh dhe qesh, që nuk mund të numëroheshin as të llogariteshin’ (1 i Mbretërve 8:5). Kur Arka e

Besëlidhjes u vendos në vendin e saj, Solomoni qëndroi përpara altarit dhe duke zgjatur duart drejt qiellit tha: ‘O Zot, Perëndia i Izraelit, nuk ka asnjë Perëndi të ngjashëm me ty as atje lart në qiell, as këtu poshtë në tokë (…) Ndaj shërbëtorit tënd David, atit tim, ti mbajte atë që i kishe premtuar’ (1 i Mbretërve 8:23-24). Më pas, duke cituar fjalët e fundit që i kish thënë Davidi, ai tha: ‘Ty nuk do të të mungojë asnjëri nga ata që ulen para teje mbi fronin e Izraelit, nëqoftëse bijtë e tu të kenë kujdes sjelljen e tyre dhe të ecin para meje si ke ecur ti.’ (1 i Mbretërve 8:25)

Tempulli ish vendi më i veçantë për përbetime dhe lutje ndërkaq që misioni i tij ish universal. Solomoni u lut:

‘Edhe i huaji, që nuk i përket popullit tënd të Izraelit, kur të vijë nga një vend i largët për shkak të emrit tënd, (sepse do të dëgjohet të flitet për emrin tënd të madh, për dorën tënde të fuqishme dhe për krahun tënd të shtrirë) kur të vijë të të lutet duke t’u drejtuar nga ky tempull, ti dëgjo nga qielli, nga vendbanimi yt, dhe jepi të huajit tërë ato që kërkon, me qëllim që tërë popujt e dheut të njohin emrin tënd dhe kështu të kenë frikë prej teje, ashtu siç bën populli yt i Izraelit, dhe të dinë që emri yt përmëndet në këtë tempull që kam ndërtuar.’

(1 i Mbretërve 8:41-43)

Kjo lutje, e cila i dedikohet një të huaji të vetëm, mund të interpretohet se nuk i referohet askujt tjetër përveç Profetit Muhamed, edhe pse kjo nuk është aspak mënyra se si e interpretojnë këtë hebrenjtë.

Megjithatë, Bibla nuk merret edhe aq me aspektin shpirtëror të Tempullit se sa me atë meterial dhe politik në veçanti. Përshkruan se si, përveç Shtëpisë së Zotit, ndërtimi i së cilës kërkoi shtatë vite, Solomoni shpenzoi trembëdhjetë vite në ndërtimin e pesë ndërtesave të tjera si pjesë të të njëjtit kompleks: Shtëpinë e Pyllit të Libanit, Sallën e Kolonave, Dhomën e Fronit ose Dhomën e Gjykimit, vetë pallatin i tij, si dhe një tjetër pallat për gruan e tij egjiptiane. Në këtë kontekst, Tempulli luante më tepër rolin e ‘një faltoreje mbretërore, një aneks i pallatit mbretëror, thjeshtë njëra prej ndërtesave shtetërore. Simbolizmi arkitektural, për të cilin, sipas gjithë gjasave, aludon teksti, e përfaqëson Solomonin thuajse si pronari i Yahves dhe jo si qeraxhiu i tij.’ (A. Graeme Auld, ‘Mbterërit’, tek The Daily Study Bible – Bibla e Studimit të Përditshëm)

Shpeshherë fetarja dhe politikja shërbenin si reflektim i njëra-tjetrës. Sipas Biblës, Arka e Besëlidhjes u hoq prej qytetit (të ulët) të Davidit dhe u vendos në një vend më të lartë, gjë që shënoi dhe ndryshimin e statusit të Jeruzalemit prej një qendre lokale në një qendër fetare.

Ndërtimi i Tempullit sherbeu për të përqendruar lutjet, paralel me të cilat u përqendrua edhe pushteti politik. Ushtria u zgjerua bindshëm dhe regjimentet e mëdha të koçive dhe kalorësve u vendosën pranë gjithë qyteteve që shërbenin si stacion koçishë, duke përfshirë edhe qytetin e Jeruzalemit (1 i Mbretërve 10:26). Lidhjet lokale midis klaneve filluan të zbehen teksa njerëzit filluan të orientohen drejt qendrës e t’i paguajnë asaj taksat përkatëse, fenomen i cili, bashkë me izraelitët, preku edhe popullatat e vjetra kanaanite. Ndërkaq që kanaanitët u asimiluan tërësisht në shoqërinë izraelite, po ashtu edhe shoqëria izraelite mori disa nga tabiatet e kanaanitëve. Tregëtia me botën solli me vete zakone të huaja. Të gjitha këto, duke përfshirë këtu dhe gratë e huaja së bashku me zotat e tyre të huaj të lartpërmendur, ngritja e taksave, përfshirja e izraelitëve në punë të detyrueshme, krijimi i një elite të kamur në Jeruzalem mbi rrënojat e shtresave të larta lokale si dhe hendeku i madh i krijuar tashmë midis të kamurit dhe të varfrit, janë shkaqet që paraqet Bibla për rrënimin e mbretërisë pas vdekjes së Solomonit.

Gjithsesi, çuditërisht, asnjëri prej shkaqeve të lartpërmendur nuk përbën arsyet për të cilat Solomoni mbahet mend. Kjo për arsyen se Solomoni biblik është më i famshëm për pasurinë dhe shtrirjen hapsinore të mbretërisë së tij si dhe për mençurinë e urtësinë që e karakterizonin. Edhe pse Bibla nuk rrëfen për cilësitë e tij magjike, shpesh Solomonit i mvishen fuqi të mbinatyrshme. (Talmudi shtjellon literaturë të bollshme mbi këtë fakt, por ndërkaq, kjo është një tjetër histori e gjatë.)

Në sajë të gjithë arsyeve të lartpërmendura, kur mbërrijmë në fund të rrëfenjës biblike, lipset vërtetë t’i kujtojmë vetes se kemi të bëjmë me një epokë të artë, aq pandreqshëm është zbehur lavdia e Solomonit nga kronikë-shkruesit e tij në Bibël. Imazhi i tij është ai i një njeriu, shpirti i të cilit prostituoi me idhuj, i dhënë me vetëdije pas pushtetit dhe epshit, dobësi këto të cilat krijuan një mbretëri, struktura e të cilës u shkatërrua pas vdekjes së mbretit[2].

Ashtu sikurse i ati, Davidi, Solomoni biblik është prototipi që konfirmon rrymat binjake të mundësive njerëzore, pikëtakimi i shenjtorit dhe mëkatarit, i monoteistit dhe paganit, i shërbyesit dhe triumfatorit pompoz.

Kësisoj, Solomoni shfaqet si tepër njerëzor. Cilësitë e tij magjike, aq të munguara në Bibël, shfaqen në Talmud dhe ndër legjendat hebraike duke luajtuar një rol simbolik në qarqet e masonerisë. Pikërisht tek këto të fundit hasim dhe një ide paksa të njohur: ‘Atëherë kur gjërat përfytyrohen në mënyrë të atillë sa duken se ekzistojnë pavarërisht burimit të tyre hyjnor, plotësimi i tyre duket se merr jetë pikërisht për t’i pajisur ato me ekuilibër.’ (W. Kirk MacNulty,

Freemasonry: A Journey Through Ritual and Symbol – Masonëria: Një Udhëtim Përmes Ritualit dhe Simbolit.)

Nëpërmjet gjithë këtyre metodave, kultura hebreo-kristiane është përshkuar me tolerancë ndaj mëkatit – bile edhe magjia e zezë frymëzohet nga imazhi dhe ritualet solomoniane – dhe diku në zemrën e kësaj kulture gjendet dhe prishja e Jeruzalemit solomonian. (Qe vallë një koincidencë fakti se numri i identifikimit të targave të makinave në Jeruzalemin hebre ish deri para pak kohësh 666?) Nëse bijtë e tij më të mirë bartin trashëgimi të tilla, ç’mund të shpresohet për të tjerët?

Logjikisht, dhe sidomos ironikisht, hebrenj e të krishterë munden ta lëvdojnë Solomonin

vetëm duke e braktisur figurën e Solomonit për të pranuar në vend të tij atë të Suleimanit. Edhe

Bibla edhe Kur’ani bien dakort për këtë pikë të rëndësishme: mbretërimi i Solomonit përbën pikën kulminante në historinë e hebrenjve. ‘nuk do të ketë asnjë si ti’ (1 i Mbretërve 3:13) i tha Zoti Solomonit dhe ‘më dhuro asi pushteti që askush pas meje nuk do të ketë’ (Kur’an 38:35), i kërkoi Suleimani Zotit. Kohërat për të cilat flasim nuk përsëriten më. Arsyeja për të cilën hebrenjtë u Përzgjodhën dhe aq më pak, arsyeja për të cilën hebrenjtë u prunë sërish në Palestinë, nuk mundet t’i përsërisë këto kohëra.

Është e udhës që vëmendja jonë të përqendrohet pikërisht tek lutja e Solomonit: ‘i huaji, që nuk i përket popullit tënd të Izraelit kur të vijë nga një vend i largët për shkak të emrit tënd (…) lutet duke t’u drejtuar nga ky tempull,’ (1 i Mbretërve 8:41-42). Nuk priten më figura të përngjashme me Solomonin, të paktën jo prej Shtëpisë së Izraelit. Në kohërat kur një i tillë erdhi, paqja dhe bekimi i Zotit qofshin mbi të, Shtëpia e Izraelit e kish plotësuar ndërkaq ciklin e të besuarit në një Zot të Vetëm në Tokën e Shenjtë. Tashmë trashëgimia do të mbartej kah Shtëpia e Ishmaelit. Pasuesi i Profetit Muhamed, Omeri, do ta merrte ndërkaq Jeruzalemin dhe pikërisht gjatë Kalifatit të tij do të ndërtohej një xhami e thjeshtë prej druri pikërisht në vendin e Natës së Miraxhit të Profetit, prej ku ai u ngjit drejt qiejve. (Kupola e Gurit u ndërtua gjashtëdhjetë vite më vonë.) Është ndoshta rastësi, por është ndërkaq fakt që Jeruzalemi përbën vendin e tretë të shenjtë në Islam; kësisoj, bëhen dy arsye përse ne, si muslimanë, besojmë se Tempulli i Tretë është ndërtuar tashmë prej kohësh.

Kjo nuk do të thotë që roli i hebrenjve si Popull i Zgjedhur ka përfunduar. Ajo çka do të thotë

është se për termin ‘i Zgjedhur’ nevojitet një këndvështrim i ri. Roli i tyre është shembulldhënës, besëlidhja e tyre është e kushtëzuar. Të gjithë ne të tjerëve na është dhënë mundësia të shohim se

ç’ndodh në secilën prej situatave kur nuk nënshtrohesh, kur i ofrojmë egove tona më shumë se ç’duhet. Hebrenjtë munden ende t’i sjellin njerëzimit bekime, në dashtë Zoti, por fakti se kjo nuk do të ndodhë në mënyrën që është pritur tradicionalisht nuk garanton se mënyra e re nuk do të jetë e drejtë. Ose e mire.

3

PROFETËT E MËDHENJ

TË IZRAELIT :

ISAIA, JEREMIA DHE EZEKIELI

Ne u kumtuam në libër Bijve të Izraelit: ‘Ju do të bëni shkatërrime dy herë në tokë dhe do ta teproni duke bërë padrejtësi të madhe’. Kur erdhi koha e premtimit të parë, Ne dërguam kundër jush njerëzit Tanë, që ishin të fuqishëm e të ashpër dhe ata hulumtuan përreth vendit (duke mos u frikësuar). E ai (ndëshkim) ishte vendim i prerë.

(Kur’ani, Isra 17:4-5)

Pas vdekjes së Suleimanit, mbretëria e bashkuar u nda në dy shtete: Judea, shteti i jugut, i cili përfshinte edhe Jeruzalemin, dhe Izraeli, shteti tjetër, i cili shtrihej për kah veriu. Shpesh këto dy shtete ishin në luftë me njëri-tjetrin, një femomen të cilin Bibla ia atribuon politikave përçarëse të Solomonit edhe pse është tejet logjike të nxjerrët e përfundimit, pikërisht nga të njëjtat pasazhe biblike, se rënia erdhi si rezultat i arrogancës, tribalizmit dhe moskokëçarjes për Zotin. Në sajë të dobësimit që vijoi, më 721 p.e.k., asirianët pushtuan mbretërine e veriut, Izraelin, dëbuan udhëheqësit e saj dhe vijuan të sjellin prurje të reja popullatash prej Sirisë dhe Mesopotamisë (2 i Mbretërve 17), edhe pse një pjese të popullatës së Izraelit iu dha mundësia të qëndronte. Judea u pushtua më 587 p.e.k. prej Nebukadnezarit, mbretit të Babilonisë. Ky i fundit shkatërroi gjithë kasabatë e qytet e Judesë dhe e dëboi popullatën e saj drejt Babilonisë e gjetkë. Gjithë kjo vijoi të ndodhte në përbuzje të plotë ndaj paralajmërimeve profetike.

Ashtu sikurse Davidi dhe Solomoni ishin Profetë në rrethana të caktuara dhe të ndryshme, po ashtu njihen të kenë qenë edhe Profetët e Mëdhenj të Izraelit, si Isaia, Jeremia dhe Ezekieli. Përkatësisht, sipas detajeve biografike të Biblës, i pari prej tyre i foli Bijve të Izraelit ndërsa mbretëritë e Izraelit dhe Judesë ende ekzistonin, i dyti, ndërsa ekzistonte ende mbretëria e Judesë dhe i treti, përgjatë epokës së mërgimit.

Me përjashtimin e mundshëm të Ezekielit, të cilin disa dijetarë muslimanë e identifikojnë me figurën kuranike të Zul-Kiflit, asnjëri prej këtyre Profetëve nuk përmendet me emër ndër ajetet e

Kur’anit. Sidoqoftë, si gjithë Profetët e tjerë të paemërtuar të Kur’anit, edhe këta luajtën rolin e paralajmëruesve të ashpër ndaj Bijve të Izraelit, dhe si të tillë kanë vendin e tyre në traditën islame (Ibën Kethiri, për shembull, u dedikon nga një kapitull të shkurtër secilit prej tyre në veprën e tij Historitë e Profetëve). Për sa i takon të parit të Biblës nga një këndvështrim jo-hebre, natyra mbi-kombëtare e mesazhit të tyre, pajtohet me fatin e mesazhit që përcillet nga një Zot i Vetëm, e cili shkon përtej limiteve fetaro-kombëtare të Bijve të Izraelit. Thënë ndyshe, gjithë çka thanë Profetët e Mëdhenj, e thanë për të gjithë njerëzimin. Edhe pse shumë prej fjalëve të tyre të shënuara në Bibël i paraqesin ata teksa pohojnë premtimin e Zotit ndaj Bijve të Izraelit, ky fenomen përbën një rëndësi shumë relative për sa i përket aplikimit të tij ndër kombe.

Çka përbën një fakt shumë domethënës tek këta Profetë, është se këta ishin dhe mbeten, Profetët më të mëdhenj të Izraelit, fjalët e të cilëve përmbajnë aspiratat më të vyera të popullit, ndërsa burimi i fjalëve të tyre përmban mbrojtjen e drejtësisë. Fjalët e tyre shënojnë gjithashtu ndryshimin e orientimit në të kuptuarit e Biblës prej ndjekësve të saj, në atë çka ata besojnë se Zoti u kërkoi Bijve të Izraelit: pikërisht një hap prej frikës tek dashuria.

Ajo çka vërejmë është se, rrymat binjake, të cilat i diskutuam më sipër, vazhdojnë të jenë aktuale. Rryma e parë është ajo e thirrjes për t’iu kthyer Zotit, për t’i besuar Zotit, për ta adhuruar dhe dashur Zotin dhe për t’iu nënshtruar Zotit, mesazh ky i cili jehon universalisht. Ndërkaq, rryma e dytë, këmbëngul duke qenë një mesazh i cili duket se përforcon ‘qafë fortësinë’dhe arrogancën, mesazh ky, i cili duket se nënkupton faktin se beteja me Zotin është një fat me miratim hyjnor i popullit hebre, fat i cili përbën, në fakt, gjithë kuptimin e këtij populli. Kjo është dhe pjesa thelbësisht nacionaliste e mesazhit.

Kuptimi i zhvillimit dhe natyra paradoksale e mesazhit të vetë Profetëve, kundërshtohet prej botëkuptimit të Islamit, i cili mbron konceptin se gjithë Profetët që prej kohërave të Adamit

prunë të njëjtin mesazh. Edhe pse këta tre Profetë nuk pëmenden qartazi në Kur’an, edhe këta, pra Profetët e Mëdhenj, mund të shihen prej këtij këndvështrimi. Duke vërejtur valën e shkatërrimit që gllabëroi Mbretërinë e Izraelit më 721 p.e.k., shkatërrimin që vijoi të gllabëronte Mbretërine e Judesë së bashku me qytetin e Jeruzalemit më 587-586 p.e.k, dhe përsëritjen e të njëjtës valë shkatërrimtare më 70 e.k., duket se thirrja për nënshtrim ndaj Zotit dhe zbutja e zemrave përbënin mesazhin kryesor përçuar prej Profetëve të Mëdhenj dhe, se dështimi i hebrenjve për t’iu bindur mesazhit të Profetëve u solli atyre ndërshkimin.

Tradicionalisht ndër jo-hebrenjtë, kjo epokë përbën hapësirën më të studiuar prej të krishterëve në kërkim të profecive në lidhje me Jezusin. Gjithsesi, Bibla përmban referenca të bollshme të cilat nuk mund të shpjegohen thjesht nëpërmjet Mesisë së popullit hebre. Në fakt, referencat në fjalë detyrojnë një vështrim më të thellë: më thellë drejt të ardhmes, më thellë drejt të shkuarës dhe gjithashtu më thellë drejt jugut. Pikërisht aty ku gjendet edhe kulminimi madhështor i një lloji tjetër orientimi.

I pari midis Profetëve të rëndësishëm që foli gjatë për këtë alternativë ish Isaia. Isaia qe një prej oborrtarëve të mbretërisë e jugut, Judesë, karriera e të cilit përfshiu më tepër se pesëdhjetë vite shërbim gjatë gjysmës së dytë të shekullit të VIII p.e.k.. Libri i Isaisë përbën kësisoj një prej më të gjatëve në Biblën hebraike – vetëm Zanafilla dhe Psalmet janë më të gjatë se ai i Isaiut. Autorësia e tij është debatuar shumë: shpesh libri shihet të përmbajë një Isaia të Parë, një Isaia të Dytë dhe herë-herë edhe një Isaia të Tretë. Besohet gjithashtu se është shkruar të paktën njëqind vite pas vdekjes së vetë Isaisë, pjesë të të cilit besohen se mund t’i përkasin edhe shekullit të IV p.e.k.. Për këtë arsye, ai cilësohet shpesh si kundërthënës, e se kështu Isaia shpesh ka dashur t’u thotë njerëzve të ndyshëm gjëra të ndryshme.

Për hebrenjtë, Isaia është i pari i Profetëve të Mëdhenj sepse ai është Profeti që lajmëron një tjetër marrëdhënie midis Zotit dhe Izraelit, marrëdhënie e cila shndërrohet nga frika në dashuri.

Ndërkaq, dy aspekte e dominojnë figurën e ‘Isaisë hebraike’. Ai është edhe paralajmërues i ashpër dhe i revoltuar me popullin e tij, por edhe prurësi i lajmit të mirë i cili konfirmon bekimin e Izraelit.

‘Isaia i krishterë’ shkon disi më larg se ai hebre: prej gjithë librave të Biblës hebraike, është pikërisht kah Isaia drejt të cilit të krishterët kthehen për profecitë e ardhjes së Jezusit si Mesia. Ky libër është quajtur bile edhe si Ungjilli i Pestë prej disa të krishterëve. Disa prej këtyre profecive janë të njëjta me ato që përdoren edhe ndër interpretimet hebraike, por ndryshimi është tek këndvështrimi i sejcilit.

Sidoqoftë, është pikërisht‘Isaia musliman’ ai që ndoshta përbën surprizë, të paktën ndër jo- muslimanët. Shume prej profecive të Isaisë, disa prej të cilave janë të rëndësishme për pikëpamjet e mësipërme e disa të tjera jo, muslimanët teksa i vërejnë, nuk shohin aty predikime për ardhjen e Jezusit, si prurësi i fesë universale, por predikime për ardhjen e Muhamedit;

‘profecia mbi Arabinë’ (Isaia 21:13).

Libri i Isaisë përbëhet nga 66 kapituj dhe mund të konsiderohet si i ndarë në pesë pjesë pak a shumë të barabarta për nga gjatësia. Katër prej këtyre pjesëve i adresohen popullit të Jeruzalemit (kapitujt 40-55 i adresohen komunitetit të mërguar në Babiloni në shekullin VI p.e.k.) e ndër

temat më të zakonshme që preken, përfshihen sulmi mbi arrogancën, thirrje për drejtësi dhe virtyt, si dhe rëndësia dhe shenjtëria e Sionit dhe Jeruzalemit. Edhe pse kohërat premtonin rreziqe, Isaia mbronte idenë se Judea nuk duhej të pranonte aleanca dhe se duhej t’i mbështetej vetëm Zotit.

Pjesa e parë, deri në fund të Kapitullit 12, sulmon arrogancën dhe hipokrizinë e ‘krerëve të Sodomës’ (Isaia 1:10) ndërsa Isaia u bën thirrje udhëheqësve të Jeruzalemit dhe predikon një formë të re adhurimi, ose të paktën një formë më të dlirë:

Nuk mund t’i duroj hënat e reja dhe të shtunat, thirrjen e asambleve dhe paudhësinë bashkë me mbledhjet e shenjta. Unë i urrej hënat e reja tuaja dhe festat tuaja solemne; janë një barrë për mua, jam lodhur duke i duruar. Kur i shtrini duart tuaja, unë i fsheh sytë e mi nga ju; edhe kur i shumoni lutjet tuaja, unë nuk dëgjoj; duart tuaja janë tërë gjak. Lahuni, pastrohuni, largoni nga prania ime ligësinë e veprimeve tuaja, mos bëni më keq. Mësoni të bëni të mirën, kërkoni drejtësinë, ndihmoni të shtypurin, sigurojini drejtësi jetimit, mbroni çështjen e gruas së ve.

(Isaia 1:13-17)

Isaia premton se vetëm nëpërmjet pendimit, vullnetit dhe bindjes, populli i tij ‘do t’i gëzojë frytet e tokës’ (Isaia 1:19), edhe pse, siç do ta shohim më vonë, edhe tek Ezekieli, Isaia nuk e pret këtë të ndodhë. Gjithsesi, është e rëndësishme të vërehet se ka një theksim të përsëritur të faktit se vetëm bindja shpie drejt suksesit. Kur Isaia përjeton një vizion qiellor, Zoti i thotë:

Shko dhe i thuaj këtij populli: Dëgjoni, pra, por pa kuptuar, shikoni, pra, por pa dalluar. Bëje të pandieshme zemrën e këtij populli, ngurtëso veshët e tij dhe mbyll sytë e tij që të mos shikojë me sytë e tij, të mos dëgjojë me veshët e tij dhe të mos kuptojë me zemrën e tij, dhe kështudo të kthehet dhe të jetë shëruar.

(Isaia 6:9-10)

Isaia premton gjithashtu kohëra më të mira kur shpatat të shndërrohen në plugje (Isaia 2:4) dhe kur ‘ujku do të banojë bashkë me qengjin’ (Isaia 11:6). Kjo do të ndodhë gjatë ditëve të fundit kur ‘shtëpia e Zotit do të vendoset në majën e maleve dhe do të ngrihet mbi disa kodra, dhe këtu do të vërshojnë tërë kombet’ (Isaia 2:2) Fitore të mëdha do të arrihen kundër armiqve të Izraelit

(Isaia 11:4) dhe një shpëtimtar mbretëror do të vijë – profeci kjo e cila është interpretuar se pohon Mesinë hebraik, Jezusin (temë e rimarrë bujshëm edhe në oratorion muzikale të Hendelit

‘Mesia’):

Sepse na ka lindur një fëmijë, një djalë na është dhënë. Mbi supet e tij do të mbështetet perandoria dhe do të quhet Këshilltar i admirueshëm, Perëndi (‘hero’ në një version) i fuqishëm, Atë i përjetshëm, Princ i paqes. Nuk do të ketë të sosur rritja e perandorisë së tij dhe paqja mbi fronin e Davidit dhe në mbretërinë e tij, për ta vendosur pa u tundur dhe për ta përforcuar me anë të mënçurisë dhe të drejtësisë, tani dhe përjetë.

(Isaia 9:6-7)

Meqë Jezusi as formoi qeveri e as vendosi drejtësi e paqe – ai bile i refuzoi gjithë prentendimet e këtij lloji sipas Mateut 10:34 – interpretimi ynë është se karakteristikat e sipërcituara i takojnë jetës së dikujt tjetër.

Në përgjithësi, ndër profecitë e Isaisë është e vështirë të vërehet një këndvështrim i qartë, qoftë kjo gjatë pjesës së parë apo tek pjesët e tjera. Profecitë e tij diku premtojnë bekime e gjetkë vuajtje; herë duket se jenë të lidhura me kohërat e Isaisë e herë me kohëra të papërcaktuara , në një moment për kohëra historike, në tjetrin – të paktën për muslimanët – për Ditën e Gjykimit.

Në pjesën e dytë, deri në fund të Kapitullit 27, tendenca vijon të jetë e njëjta ndërsa Isaia profetizon për kombet. Ndërkaq, është pikërisht këtu ku fillojnë të shfaqen aluzionet për tjetrin, për Profetin jo-hebre. Sërish sugjerohet se një mirësi e madhe do t’i vijë Izraelit; por sërish edhe një fatkeqësi e madhe. Isaia, në vizionin e ‘shkretëtirës së detit’ rrëfen se ‘pa qerre dhe çifte kalorësish, disa prej të cilëve kishin hipur mbi gomarë dhe të tjerë mbi deve’ (Isaia 21:7). Qerrja

është interpretuar si simboli i hyrjes së Davidit në Jeruzalem, gomari si simboli i hyrjes së Jezusit dhe devetë si ato të pasuesit të Muhamedit, Kalifit Omer, kur ky i fundit hyri në qytet. Pjesa e fundit e këtij kapitulli shtjellon atë çka Isaia quante ‘vizionin mbresëlënës’, i cili rrëfen një histori që i përngjan shumë historisë së eksodit të Profetit Muhamed prej Mekës në Medinë.

Profecia mbi Arabinë. Do ta kaloni natën në pyjet e Arabisë, o karvanë të Dedamitëve. I dilni para të eturit duke i sjellë ujë, o banorë të vendit të Temas; i kanë dalë përpara ikanakut me bukën e tyre. Sepse ata ikin para shpatave, para shpatës së zhveshur, para harkut të nderur, para tërbimit të betejës. Sepse kështu më ka thënë Zoti: “Për një vit, ashtu si viti i një argati me mëditje, tërë lavdia e Kedarit (tek Ezekieli 27:21 Kedari është sinonim i arabëve) do të zhduket; dhe ajo që do të mbetet nga numri i harkëtarëve, njerëzit trima të bijve të Kedarit, do të jetë një gjë e vogël, sepse ka folur Zoti, Perëndia i Izraelit.

(Isaia 21:13-17)

Pas profecive që Isaia dha për popujt e zonës, gjatë pjesës së tretë e deri në fund të Kapitullit 39, Isaia e kthen vështrimin kah populli i tij me hakmarrje. Ai u ngrit kundër priftërinjëve të pirë, kundër ‘tryezave plot me të vjella dhe me ndyrësira (Isaia 28:7-8), dhe menjëherë pyet se cili do të ish ai që do të bartte diturinë. Përgjigjja e tij retorike ish: ‘Atyre që sapo janë zvjerdhur (hequr nga qumështi), atyre që sapo janë shkëputur nga sisa’ (Isaia 28:9). Kjo përbën edhe të parën e një serie pasazhesh të kësaj pjese, të cilat muslimanët i kanë parë si referenca për Profetin Muhamed. Siç dhe do ta shohim më poshtë, kur Profeti Muhamed mbërrin tek vendi i Tempullit në Jeruzalem gjatë Natës së Miraxhit, atij i ofrohen dy kupa, njëra me verë dhe tjetra me qumësht. Fakti që ndërmjet të dyjave ai zgjodhi kupën me qumësht në vendin ku vera kish shkaktuar aq përdhosje gjatë kohërave te Isaisë, e shndërroi statusin e të pirit e verës në Islam nga shkurajues në plotësisht të ndaluar.

Një tjetër referencë përkujton vetë procesin e pranimit të revelatës. Kur’ani i

zbriti Muhamedit gjatë një periudhe njëzet e tre vjeçare dhe bartja e fjalës së Zotit, përcjellë tek Muhamedi nëpërmjet Xhibrilit, engjëllit Grabriel, përjetohej shpeshherë si ngjarje tronditëse e cila fillimisht e la Profetin të shtangur dhe të frikësuar për gjendjen e tij mendore. Nuk është figura e Jezusit ajo që përshkruan Isaia kur thotë:

Sepse ka një urdhër mbi urdhër, urdhër mbi urdhër, regull mbi regull, regull mbi regull, pak këtu dhe pak atje.Në fakt do të ndodhë që me buzë që bëlbëzojnë dhe me një gjuhë tjetër (nënvizimi i autorit) Zoti do t’i flasë këtij populli.

(Isaia 28:10-11)

Paralelizmi shkon më tutje nëpërmjet ngjarjes së Xhibrilit kur i afrohet për herë të parë Profetit dhe e urdhëron: ‘Ikra!’, një fjalë kjo e cila mund të kuptohet edhe si ‘recito’edhe si ‘lexo’. ‘Nuk jam lexues!’, përgjigjet Profeti. Në një hadith, Profeti tregon se si kjo i kish ndodhur tri herë, dhe se në secilën prej tyre engjëlli e kish shtypur gati deri në limitet e fundit të fizikut e sesi më pas e lironte, me të njëjtin dialog që përsëritej çdonjërën prej herëve, deri sa engjëlli i thotë:

‘Lexo me emrin e Zotit tënd, i cili krijoi. Krijoi njeriun prej gjakut të ngjizur. Lexo për Zotin tënd Bujar! Është Ai që ua mësoi pendën. Ia mësoi njeriut atë që nuk e dinte’

(Kur’an 96:1-5)

Në mënyrë të mahnitshme, kjo profeci gjendet tek kapitulli që vijon pas ‘urdhër mbi urdhër’:

Ose si një libër që i jepet dikujt që nuk di të lexojë, duke i thënë: ‘Të lutem, lexoje këtë!’, por ai përgjigjet: ‘Nuk di të lexoj’.

(Isaia 29:12)

Në Suren 75, njëra prej adresimeve më të hershme të bëra Profetit Muhamed (paqja qoftë me të), gjendet një tjetër paralel, këtë herë me parashikimin e ‘buzëve që belbëzojnë’ (Isaia 28:11): ‘Ti (Muhammed) mos shqipto atë (Kur’anin) me gjuhën tënde për ta nxënë atë me të shpejtë!’(Kur’an 75:16). Gjithashtu, ‘profecia[3] mbi Arabinë’, a mund të jetë: ‘Ne do të shpallim ty fjalë të rëndë’ (Kur’an 73:5)?

Pjesa e katërt e Isaisë, prej Kapitullit 40 deri në fund të Kapitullit 55, i adresohet komunitetit të Babilonisë dhe sërish i thërret njerëzit t’i kthehen adhurimit të një Zoti të Vetëm dhe të hedhin poshtë idhujtarinë. Hyrja e Kapitullit 40, i referohet një ardhmërie e cila mund ta tejkalojë Izraelin dhe që thotë se Jeruzalemi duhet të qetësohet sepse luftërat e tij kanë (ose do të kenë) pushuar: ‘Zëri i dikujt që bërtet në shkretëtirë: ‘Shtroni udhën e Zotit, hapni në shkretëtirë një rrugë për Perëndinë tonë’ (Isaia 40:3). Në arabisht, fjala Sheriat, zakonisht termi me të cilin njihet sistemit i të drejtës islame, fillimisht nënkuptonte thjesht një shteg të ngushtë që të shpie në një oaz. Kapitulli i parë i Kur’anit, lutet: ‘Udhëzona në udhën e drejtë!’ (Kur’an 1:6)

Në vijim të kësaj pjese, profecitë bëhen gjithnjë e më qarta deri sa në Kapitullin 42 gjenden referenca për një Profet që do të vijë: (a) me një ligj, i cili është (b) për jo-hebrenjtë, i cili (c) nuk do të dekurajohet deri sa (ç) t’ia arrijë qëllimit, kritere këto të cilat Jezusi nuk i përmbush, por të cilat mund të përbëjnë kriteret që bindën disa prej hebrenjve të kohës së Profetit se ky ish ai që prisnin:

Ja shërbëtori im, që unë përkrah, i zgjedhuri im që më kënaq shpirtin. Kam vënë Frymën time mbi të; ai do t’ju sjellë drejtësinë kombeve. Nuk do të bërtasë, nuk do ta ngrerë zërin, nuk do të bëjë të dëgjohet zëri i tij nëpër rrugë. Nuk do ta copëtojë kallamin e thyer dhe nuk do ta shuajë kandilin që bën tym; do ta paraqesë drejtësinë sipas së vërtetës. Ai nuk do të ligështohet dhe nuk do të dekurajohet; deri sa të vendosë drejtësinë mbi tokë; dhe ishujt do të presin ligjin e tij.

(Isaia 42:1-4)

I njëjti kapitull flet për profecitë e shkuara që tashmë janë vërtetuar dhe për një kënge të re, e cila do të marrë jetë në një vend pranë fshatrave të Kedarit. Ashtu sikurse e kemi shënuar më parë, fshatrat e Kedarit janë ato të Arabisë, të cilat janë tekstualisht pranë dhe përfshijnë gjeografikisht

‘banorët e kreshtave’. Kapitulli thotë gjithashtu se ky Profet ‘do të triumfojë’ dhe do të nxisë zili.

Unë Zoti: ky është emri im; lavdinë time tjetërkujt s’ia jap, as nderin tim idhujve të gdhendur.

Ngjarjet që më parë i parakallëzova, ja, të gjitha ndodhën, po edhe çka do të ndodhë para se të ndodhë, do t’ju parakallëzoj. Kënga ngadhënjimtare. Këndojini Zotit një këngë të re, lavdinë e tij prej skajeve të tokës, le ta lavdërojë deti me gjithçka që mban brenda, ishujt me banorët e tyre! Le ta lartësojë zërin shkretëtira dhe qytetet e saj, le të galdojnë fshatrat ku banojnë cedarët (banorët e Kedarit), le të brohorisin banorët e Qetës, le të klithin nga kreshtat e bjeshkëve! Le t’i japin nder Zotit, lavdinë e tij ta shpallin nëpër ishuj! Marshon Zoti porsi trim mbi trima, si luftëtar trim flakë e ndez zemërimin, me britma lufte ushton zëri i tij, ngadhënjyes del mbi armiqtë e vet.

(Isaia 42:6-13)

Pjesa e pestë, e cila fillon prej Kapitullit 56 e mbyllet me fundin e Librit, fillon me lajmërimin se prej Zotit ‘shpëtimi im është duke ardhur dhe drejtësia ime do të shfaqet’ (Isaia 56:1) dhe vijon të zhvillojë vizionin e mëposhtëm për fatet e Arabisë, duke përmendur linjën gjenealogjike ishmaelite të familjes së Abrahamit si dhe rimëkëmbjen e saj:

Të mos thotë biri i të huajit që është bashkuar me Zotin: Zoti me siguri më ka përjashtuar nga populli i tij (…) Bijtë e të huajve që janë bashkuar me Zotin për t’i shërbyer, për të dashur emrin e Zotit dhe për të qenë shërbëtorë të tij, tërë ata që respektojnë të shtunën pa e përdhosur dhe që i përmbahen me vendosmëri besëlidhjes sime, do t’i çoj në malin tim të shenjtë dhe do t’i mbush me gëzim në shtëpinë time të lutjes.

(Isaia 56:3 & 6-7)

Fill pas këtij vizioni universal, gjendemi përpara një ndryshim toni, i cili edhe pse tipik, është gjithsesi habitës, ‘O ju mbarë, kafshë të fushave, ejani për të ngrënë’ (Isaia 56:9) Duket sikur edhe vetë shkruesi është i tmerruar prej fatit i cili po i shpëton prej duarve Izraelit. Shkruesi vijon ndërkaq së diktuari fundin e kapitullit biblik, ekuivalenti i të cilit është: nuk mundem më, po nisem për në mejhane, pavarësisht nga neverija prej dehjes së priftërinjve: ‘Ejani”, thonë, “do të marr verë dhe do të dehemi me pije dehëse; nesër do të jetë si sot, madje shumë më mirë’ (Isaia

56:12)

Dita tjetër ndërkaq, gati-gati e përsërit veten: profeci që zmadhojnë rrezen e kompasit të bekimeve hyjnore dhe udhëzimit përtej popullit të Izraelit:

Çohu, shkëlqe, sepse drita jote ka ardhur, dhe lavdia e Zotit u ngrit mbi ty. Sepse ja, terri mbulon tokën dhe një errësirë e dëndur mbulon popujt; por mbi ty ngrihet Zoti dhe lavdia e tij duket mbi ty. Kombet do të ecin në dritën tënde dhe mbretërit në shkëlqimin e daljes sate. Ngriji sytë e tu rreth e qark dhe shiko; mblidhen të gjithë dhe vijnë te ti; bijtë e tu do të vijnë nga larg dhe bijat e tua do t’i sjellin në krahë. Atëherë do të shikosh dhe do të jesh i kënaqur, zemra jote do të rrahë fort dhe do të hapet sepse bollëku i detit do të vijë te ti, pasuria e kombeve do të vije tek ti.

(Isaia 60:1-5)

Sikur vizioni të mbaronte këtu, të krishterët do të kënaqeshin me këtë citim. Ndërkaq, më pas rrëfehet se për cilët jo-hebrenj bëhet fjalë. Këta janë trashëgimtarët e fëmijëve të Abrahamit, të lindur prej Keturës, gruas së Abrahamit pas Haxherit dhe Sarës. Zanafilla 25 i cilëson këta popuj si fëmijët e Keturës, përveç Kedarit, i cili ish djali i Ishmaelit, por ish edhe si gjithë të tjerët, arab.

Një mori deveshë do të të mbulojë, dromedarë të Madianit dhe të Efahut, ato të Shebas do të vijnë të gjitha, duke sjellë ar dhe temjan dhe do të shpallin lëvdimet e Zotit.tëra kopetë e Kedarit do të mblidhen pranë teje, deshtë e Nebajothit do të jenë në shërbimin tënd, do të ngjiten mbi altarin tim si një ofertë e pëlqyer, dhe unë do ta bëj të lavdishëm tempullin e lavdisë sime.

(Isaia 60:5-7)

Kapitulli i fundit, 66, i përmbledh së bashku të gjitha temat dominante të librit. Bekimet, nevojën për një rrugë më të pastër për të lëvduar Zotin, paralajmërimet dhe lajmërimin për atë që pritet të vijë. Këtu bëhet edhe një pyetje retorike: ‘Ku është, pra, shtëpia që mund të më ndërtoni dhe ku është vendi i çlodhjes sime?’ (Isaia 66:1) Dhe më pas: ‘Të gjitha këto i bëri dora ime e të gjitha këto më përkasin mua, është fjala e Zotit. Por mbi këtë, e ngul shikimin tim: Mbi varfanjakun, e mbi zemërplasurin që dridhet prej fjalëve të mia.’ (Isaia 66:2) Ky nuk mund të jetë Isaia, i cili nuk është i varfër. As Jezusi, i cili nuk u drodh. Por është çka Zoti kërkon tashmë në vend të sakrificës.

Më pas na thuhet çfarë ata nuk dëgjuan. Zoti thirri, por nuk morri përgjigje. Dhe ata nuk dëgjuan. Këtu pyesim veten, kush dëgjoi? Emri i kujt tregon për Zotin që degjoi? Kush, sipas Biblës, u urrye dhe dëbua prej nënës së vëllait, njerkës së tij? Përgjigjja e kësaj pyetje mund të jetë vetëm Ishmaeli dhe këtu gjithçka merr një tjetër drejtim:

Dëgjoni fjalën e Zotit, ju që dridheni prej fjalës së tij. Thonë vëllezërit tuaj që ju urrejnë, që ju përbuzin për shkak të emrit tim: ‘Le ta dëftojë Zoti lavdinë e vet që ta shohin gëzimin tuaj!’. Të turpëruar ata do të mbesin.

(Isaia 66:5)

Çka mbetet prej kapitullit këmbehet midis sprovës dhe triumfit, koçive fshikëlluese dhe qetësisë së Jeruzalemit, drejt të cilit do të nisen të gjitha kombet. Çasti kulminant gjendet në dy vargjet e mbylljes, të cilat përmbajnë njërin prej vizioneve të pakta të Zjarrit të Ferrit në hebraisht, menjëherë pas të cilave shfaqet një fund në dukje optimist:

‘Sepse ashtu si qiejtë e rinj dhe toka e re që unë do të bëj do të jenë të qëndrueshëm para meje’, thotë Zoti, ‘kështu do të jenë pasardhësit tuaj dhe emri juaj. Dhe do të ndodhë që nga një hënë e re në tjetrën dhe nga një e shtunë në tjetrën çdo mish do të vijë të bjerë në gjunë para meje’, thotë Zoti. ‘Kur ata do të dalin, do të shikojnë kufomat e njerëzve që rebeluan kundër meje; sepse krimbi i tyre nuk do të vdesë dhe zjarri i tyre nuk do të shuhet, dhe do të neveriten nga çdo mish.’

(Isaia 66:22-24)

Hebrenjtë e konsiderojnë këtë fund të njërit prej librave më të rëndësishëm të Biblës hebraike aq shqetësues, sa kur ai lexohet në sinagoga, pasazhi që fillon me ‘qiejtë e rinj dhe toka e re’ shpeshherë përsëritet sërish në fund. Kur’ani thotë se Bijtë e Izraelit herë-herë i vranë Profetët e tyre, dhe një traditë e rëndësishme e Talmudit e mbron idenë se ky qe pikërisht edhe fati i Isaisë gjatë sundimit të mbretit idhujtar Manaseh. Nëse kjo është e vërtetë, është e mundur që Isainë të mos e kenë qarë gjatë, duke përshirë këtu edhe disa nga priftërinjtë e Tempullit. Në përshkrimin që Isaia i bën Shëbëtorit të Vuajtur, shpesh i konsideruar nga të krishterët si një ndër profecitë në lidhje me Jezusin, por i kuptuar prej hebrenjve si referencë për vuajtjet e popullit hebre, duket se shihet vetë Isaia:

Kurse Ai ishte i plagosur për shkak të paudhësive tona, i ndrydhur për shkak të fajeve tona; ndëshkimi, peng paqeje për ne, peshoi mbi Të: me vërragën e tij ne u shëruam. Të gjithë ne endeshim si berrat e humbur, secili udhën e vet ndiqte e Zoti e ngarkoi mbi Tëpaudhësinë e të gjithë neve.

(Isaia 53:5-6)

Kur shtrohet pyetja e autorësisë, fakti se pjesa dërrmuese e autoriteteve besojnë se librat janë shkruar kaq shumë kohë pas vdekjes së Isaisë, e bën këtë libër, së bashku me të tjetët, të vështirë për t’u besuar. Fenomeni i Isaisë duket tërësisht njerëzor, në të cilin shpirti i Izraelit shfaqet se përleshet me vetveten nga autori ose autorët. Teksti shfaqet herë sigurues e herë shqetësues, gjithë duke e kuptuar se ku shpie kjo gjendje e rrezikshme e gjërave. Vendi tek i cili shpie – tek ardhja e një shërbyesi të Zotit, ose ndoshta dy – duket se e depërton këtë përleshje pafund gati kundër vullnetit të shkruesit, i cili përballet gjithmonë e më shumë me parashikime për të gjitha kombet të cilat do ta adhurojnë Zotin, dhe me Bijtët e Ishmaelit që do t’i udhëheqin ata.

Nëse pranohet se fjalët e Isaisë nuk qenë shënuar saktësisht në librin që bart emrin e tij, ashtu sikurse e sugjerojnë studime serioze, atëherë lipset të merren parasysh motivimet e personave që i kryen këto shënime. Sigurisht që shkruesit hebrenj do të kenë dëshiruar ta ruajnë përmendjen e fatit të tyre si tipar qendror. Ndërkaq që ata nuk i kanë flakur elementet kritikë të Isaisë, zhvendosja e gjykimit hyjnor prej kohërave post-historike – Ditës së Gjykimit, tek fundi i kohërave historike – Ditët e Fundit, ilustron natyrën e ndryshimeve që mund të jenë bërë.

Gjithsesi, çka përbën interes të veçantë, nuk është çka është shtrembëruar apo shtuar, por çka është lejuar të qëndrojë. Teza islame duket kaq e besueshme tek Isaia (dhe gjetiu) për vetë faktin se, deri para ardhjes së Profetit Muhamed, vargjet e cituara në këtë punim mund t’u jenë shfaqur hebrenjve apo të krishterëve si një tjetër takëm i errët udhësh të parrahura biblike. Nën dritën e ngjarjeve të jetës së Profetit, ato fillojnë të shfaqen si autostrada, përfshi edhe Udhën që përmendëm më lart (Isaia 40:3), megjithëse ajo shpie në një drejtim të papritur. Ngurrimi i skajshëm që shfaqet gjatë tregimit të vizionit të Arabisë në fillim të kapitullit 21, ndoshta sugjeron se drejtimi nuk qe edhe aq i papritur sa qe i padëshiruar.

Ky është një pozicionim tërësisht i njëanshëm për vetë faktin se përzgjedh vetëm çka i nevojitet argumentimit dhe e vlerëson përzgjedhjen e tij si me më shumë interes se kusurin. Do të thosha bile, gjithë duke pasur parasysh çka thamë më lart, se kjo është e vetmja mënyrë për të bashkërenduar paradokset e tekstit. Është e vërtetë se bekimet përmbi popullin e Izraelit konfirmohen edhe pse jo pikërisht në formën që janë hasur tradicionalisht. Është gjithashtu e vërtetë se Bijtë e Izraelit paralajmërohen edhe thirren të adhurojnë e duan Zotin, edhe pse kjo thirrje u bëhet edhe të tjerëve. Është e vërtetë se do të ketë një Gjykim, por pas fundit të kohërave historike, dhe jo më parë. Është e vërtetë se Isaia flet për ardhjen e një pasuesi, për Mesinë, ndërkaq që ravijëzon edhe ardhjen e një tjetri.

Isaia përgjithësisht konsiderohet si zanafilla e hebraizmit, një fe e cila shfaqet thuajse si e veçantë krahasuar me fenë e shtëpisë së Izraelit. Mund të thuhet se urdhëresa hyjnore e mesazhit të tij nënkupton se mbretëritë e Davidit dhe Solomonit, Daudit dhe Suleimanit, qenë majat kulminuese të cilat tashmë Izraeli i kish lënë pas, dhe se tashmë lipsej të gjehej një tjetër marrëdhënie me Zotin. Kjo marrëdhënie lipsej të ish e një natyre që të mund të përballonte ndëshkimet e paevitueshme tokësore të cilat do të vijonin deri në momentin e ardhjes së reformatorit shpirtëror, Jezusi/Isa, i cili do ta korrigjonte shtëpinë e Izraelit, dhe deri në momentin e ardhjes së reformatorit shpirtëror e politik, Muhamedit, i cili do t’u fliste të gjitha kombeve. Ardhja e tij nuk është shënuar vetëm tek Isaia, por edhe gjetkë, siç dhe do ta shohim më poshtë në kapitullin që i dedikohet; por është sigurisht Libri i Isaisë, më shumë se cilido tjetër, i cili nxjerr në pah çka Kur’ani rrëfen për hebrenjtë arabë të kohërave të Profetit:

Dhe se ai (Kur’ani) është i përmendur edhe në librat e mëparshëm. A nuk ishte për ata argument, se atë e dinin dijetarët e Bijve të Izraelit?

(Kur’an 26:196-7)

Pavarësisht paralajmërimeve të Isaisë dhe shembullit të shkatërrimit të Izraelit prej asirianëve, mbretërit e Izraelit ashtu si dhe Judesë, gjithnjë sipas Biblës, këmbëngulën në orvatjet e tyre për ta trajtuar fenë si trajtën e një sanksionimi nacionalist hyjnor, padyshim të inkurajuar prej perceptimit të shenjtërisë së vetë qytetit. Mbretërit e Izraelit iu dhanë lojrave të pushtetit politik për të kundërpeshuar fuqinë e Babilonisë, rreziku i ri perandorak që i kanosej gjithë zonës, nëpërmjet aleancave me shtete të tjera të vogla përreth, Egjiptin përfshirë.

Jeremia u ngrit furishëm kundër këtyre lojrave, duke profetizuar fatkeqësi të tmerrshme për Jeruzalemin dhe banorët e tij, dhe për ekzistencën e një mënyrë të vetme shpëtimi. Në Kapitullin 24 ai lajmëron pikërisht për konsekuencat e lojrave të pushtetit duke i krahasuar

njerëzit me dy shporta me fiq: në shportën ‘fiqve të mirë’ futen pa përjashtim të gjithë ata të cilët i nënshtohen babilonasve, ndërsa në shportën ‘fiqve të këqinj’, ata që nuk nënshtrohen. Ky qe një mesazh i cili u përçmua si prej sunduesve ashtu dhe prej popullit: pasi mbreti Jehoiakim i dëgjoi këto prefeci, vendosi t’i griste dhe më pas t’i digjte, duke detyruar kësisoj Jeremian të largohej i frikësuar për jetën. Më 597 p.e.k., kur Jeruzalemi iu dorëzua babilonave dhe mbreti i fundit i Judesë, Zedekiah, u emërua nga vetë babilonasit, sërish nacionalistët komplotuan. Dhjetë vite më vonë, pasi ishin lodhur me komplotet e hebrenjve, babilonasit vendosën ta shkatërronin Tempullin. Për qëndrimet kundërshtuese ndaj nacionalizmit të popullit të tij, për profecitë e pafundme të fatkeqësive si dhe për këshillat e tij për t’u nënshtruar si përpara pushtimit të qytetit ashtu sikurse më pas, Jeremia u konsiderua si tradhëtar dhe heretik. Ashtu sikurse Robert Davidson thotë: ‘Nëse rënia e Jeruzalemit nuk do t’i kish dhënë të drejtë qëndrimit të tij, sot nuk do të lexohej libri i Jeremisë, por libri i Hananiahas apo i ndonjë profeti tjetër më të cilët Jeremia u përplas.’(The Oxford Companion to the Bible (Shoqëruesi Oxford-ian i Biblës)

Jeremia ngjason me Isainë në shumë prej kritikave që bëri. Gjatë gjithë viteve të tij si

Profet, ai u ngrit kundër thirrjes së hebrenjve ‘S’dua të shërbej’ (Jeremia 2:20); sulmoi praktikat fetare të kultit të majave të maleve dhe i krahasoi ato me prostitucionin (motiv ky tashmë i njohur për ne). Ai e citon fatin e Izraelit si rezultatin e të njëjtit gabim (Jeremia 3:6-9), duke cilësuar Izraelin dhe Judenë si ‘motra të pabesa’. Ai sulmoi gjithashtu epshet e popullit (‘pas gruas së të afërmit’), duke parafiguruar kësisoj Ezekielin. Jeremia foli edhe për prostitutat, por këtë herë jo në trajta metaforike, por si përshkrime të sinqerta të sjelljes së popullit. Përpara shkatërrimit ai lajmëron se ‘një popull prej së largu’(Jeremia 5:15) do të vijë të shkatërrojë e shkretojë, ndërkaq që ai këshillon se nuk është ende vonë – favoret e Zotit munden ende të ruhen përmes kthimit drejt nënshtrimit ndaj ligjit të Tij. Më vonë, i dëshpëruar, ai lajmëron se Zoti i ka braktisur ‘të dashurit’ e Tij dhe i konsideron ata si të huaj për Të; ashtu sikurse kafshët ata kanë përfunduar të pandërgjegjshëm për marrëdhënien me Zotin dhe si rrjedhim, humaniteti i tyre, i njëjtë me atë të paganëve:

E braktisa shtëpinë time, e lashë trashëgimin tim, më të dashurën e shpirtit tim e dhashë në duar të armiqve të saj. Trashëgimi im u bë për mua porsi luani në pyll; ulëriti kundër meje prandaj edhe m’u neverit. Pse, a sorrë e larme është prona ime? Shpendët përreth vallë, ta sulmojnë?

Ejani, bashkohuni, të gjitha kafshët e pyllit, nxitoni të përlugëtoni!

(Jeremia 12:7-9)

Sidoqoftë, sikurse Isaia përpara tij dhe Ezekieli më pas, ai është i ndërgjegjshëm se veshët do të refuzojnë të dëgjojnë: ‘Ti thuaju të gjitha këto fjalë, por ata s’do të dëgjojnë; do t’i thërrasësh, por ata s’do të të përgjigjen.’(Jeremia 7:27)

Ndërkaq Jeremia këmbëngul, sepse ky është vullneti i Zotit dhe sepse mesazhi është prej Zotit. Çka ofrohet, veçanërisht pas shkatërrimit të Jeruzalemit, është shpresa, jo e një Izraeli kombëtar, por e diçkaje përtej. Jeremia flet për një zemër të re (Jeremia 31:31-34), e cila do të zëvendësojë të vjetrën (Jeremia 3:17). Kjo është një profeci të cilës do t’i referohet edhe Dhjata e

Re, si justifikim për Mesinë tek 1 e Korintasve 11:25 dhe Hebrenjtë 8:6-13. Këto prurje të gëzueshme profetike vijnë pas pushtimit të Jeruzalemit, në një kohë kur pritej që mësimi të ish mësuar, në një kohë kur Jeremia është lejuar tashmë prej babilonasve të qëndrojë e predikojë.

Një tjetër besëlidhje do të vijë dhe hebrenjtë do të ndryshojnë: ‘Në shpirtin e tyre do ta fus Ligjin tim, do ta shkruaj në zemrën e tyre’ (Jeremia 31:33), por jo gjatë kohërave të Jeremisë. Disa të krishterë e shohin këtë të realizuar gjatë jetës së Jezusit, edhe pse referenca kohore duket se është më moderne:

Ndër ato ditë Juda do shpëtojë e Izraeli do të jetojë në paqe. Ja emri me të cilin do ta quajnë: ‘Zotynë-drejtësia-jonë!’ Prandaj, ja po vijnë ditët-është fjala e Zotit -kur nuk do të thuhet më:‘Pasha Zotin e gjallë, që i nxori bijtë e Izraelit nga toka e Egjiptit!’, por: ‘Pasha Zotin e gjallë, që e nxori dhe e solli farën e shtëpisë së Izraelit nga toka e Veriut dhe nga të gjitha vendet’, ku i kisha flakur; dhe do të banojnë në vendin e vet.

(Jeremia 23:6-8)

Me përjashtim të këtij pasazhi, dhe ndryshe nga Isaia, librat e Jeremias nuk japin përshtypjen se janë të mbushur me aluzione të posaçme post-hebraike. Ndërkaq, në tekst gjendemi pëpara një reference domethënëse për zonën e Arabisë:

Kaloni në ishujt e ketimëve e shihni, dërgoni njerëz në Kedar e hollë vëzhgoni e shihni a ka ndodhur ndonjë gjë e tillë: a i ka ndërruar ndonjë popull zotat – e pra, ata as zota nuk janë!, kurse populli im e këmbeu nderin e vet me diçka që s’vlen asgjë!

(Jeremia 2:10-11)

E kemi hasur edhe më parë faktin se Kedari, djali i Ishmaelit, është arab dhe se bashkësia e Kedarit do të vijojë të mblidhet një ditë. Kjo bashkësi nuk i kish shndërruar ende gjatë kësaj periudhe zotat e tyre ‘e pra ata as zota nuk janë’, por nën Muhamedin ky shndërrim do të ndodhë dhe si rrjedhim bashkësia do t’ia dhurojë besën e saj një Zoti të Vetëm. Përgjatë kohërave të Jeremisë, Bijtë e Izraelit, për nga pikëpamja shpirtërore, dukej se po ecnin drejt një drejtimi totalisht të kundërt.

Ndërkohë që vendi prej të cilit Jeremia predikonte ish Jeruzalemi, vendi prej nga Ezekieli predikonte ish mërgimi. Kësisoj, Ezekieli ofron një tjetër perspektivë gjeografike, edhe pse të dy këta Profetë jetuan në të njëjtën periudhë kohore. Ekzekieli u dëbua në mërgim, në Babiloni, më 598 p.e.k. dhe, sipas vargjeve të hapjes së vetë Librit të Ezekielit, ai u përzgjodh për të qenë Profet katër vite më pas. Shumë prej vargjeve që vijojnë, tregojnë për shkatërrimin tashmë të konsumuar të Izraelit dhe Judesë. Qëllimi i tyre është të zgjojnë hebrenjtë nga vëtëkënaqësia duke e provokuar Jeruzalemin ‘të njohë të gjitha turpësitë e tij ‘(Ezekiel 16:2) dhe të hedhë poshtë profetët e rremë të cilët profetizonin paqe dhe vizione paqeje në një kohë ‘kur paqe s’ka’

(Ezekiel 13:16).

Njëra prej temave që vërehet përgjatë profecive të Ezekielit, është pikërisht ajo të cilën disa komentues e kanë cilësuar si kundërthënëse ndërmjet Ezekielit, si kampioni i përgjegjësive personale, dhe Ezekielit si profeti i ndërhyrjes hyjnore. Në një moment të caktuar, Ezekieli e zhvlerëson proverbën që flet për fëmijët, të cilëve u janë mpirë dhëmbët pasi baballarët e tyre kanë ngrënë rrush të thartë , duke thënë se çdokush është i përgjegjshëm për shpëtimin e tij: ‘Ai që mëkaton do të vdesë; djali s’do të përgjigjet për fajet e të atit.’ (Ezekiel 18:20)

Ndërkaq, paradoksalisht, disa vargje më poshtë Ekzekieli profetizon një ndyshim në zemër i cili do të shënojë një ndryshim rrënjësor për popullin e Izraelit, ndryshim i cili do të ndodhë nëpërmjet ndërhyrjes së Zotit: ‘Unë do t’ju jap një zemër të re, një shpirt të ri do ta fus në ju, do ta nxjerr nga mishi juaj zemrën e gurtë e do t’ju jap një zemër mishi. Shpirtin tim do ta fus në ju e do të bëj që të ecni urdhërimeve të mia e t’i zbatoni e t’i vini në veprim gjyqet e mia.’(Ezekiel 36:26-27)

Në njërin prej vizioneve më të njohura të tij, përgjatë gjendjes shkretuese të mërgimit, Ezekieli pati një vizion se diçka e ngjashme me çka vijon do të ndodhte: në këtë vizion ai bartet prej Zotit deri tek një luginë, e cila është e mbushur me kocka të thara. Zoti i flet Ezekielit në lidhje me kockat: ‘Unë po e fus në ju shpirtin e ju do ta rifitoni jetën. Do të end mbi ju dejet, do t’ju vesh me mish, do t’ju mbuloj me lëkurë, do t’ju fus shpirtin e ju do ta rifitoni jetën dhe do ta dini se unë jam Zoti.’(Ezekiel 37:5-6) Pas kësaj, Zoti i thotë Ezekielit se kockat janë Shtëpia e

Izraelit dhe se Zoti do t’i mëkëmbë ata në tokën e tyre me frymën e Tij.

Edhe pse i paemërtuar, përshkrimi i vizionit të shkatërrimit të qytetit (Jeruzalemit) dhe fuqia e Zotit për ta rimëkëmbur, dëshmohen në vargjet e mëposhtme të Kur’anit, për të cilat shumë komentues besojnë se i referohen Ezekielit, apo ndryshe Dhul-Kiflit, ashtu sikurse njihet në arabisht emri i tij:

Ose (nuk je i njohur) me shembullin e atij që kaloi pranë një fshati që ishte rrënuar në kulmet e tij, e tha: ‘Si e ngjall All-llahu këtë pas shkatërrimit të tij?’ e All-llahu e bëri të vdekur atë (pyetësin – Uzejrin) njëqind vjet, pastaj e ringjalli dhe i tha: ‘Sa qëndrove (i vdekur)?’ Ai tha: ‘Një ditë, ose një pjesë të ditës!’ Ai (All-llahu) Tha: ‘Jo, por ke ndejtur (i vdekur) njëqind vjet, shikoje ushqimin dhe pijen tënde si nuk është prishur, e shikoje edhe gomarin tënd (si i janë shkapërderdhur eshtrat). E për të të bërë ty argument për njerëzit (bëmë këtë sprovë), shiko se si i kombinojmë eshtrat e pastaj i veshim me mish’. E kur iu bë e qartë atij tha: ‘U binda se me të vërtetë All-llahu ka mundësi për çdo send!’

(Kur’an 2:259)

Dhul-Kifli referohet në Kur’an ashtu sikurse Ismaili dhe Idrisi, si një njeri jashtëzakonisht i vendosur, i duruar dhe i qëndrueshëm, dhe se ai u pranua pranë mëshirës së Zotit si një nga më ‘të mirët’ (Kur’an 21:85-86). Gjetkë, ai përmendet së bashku me Ismailin dhe El-Jesanë (Elishain) si njëri prej të zgjedhurve. (Kur’an 38:48).

Si në Kur’an ashtu dhe në Bibël vërejmë se njëra prej shenjave dalluese të Ezekielit është pikërisht durimi. Christopher T. Begg tek The Oxford Companion to the Bible (Shoqëruesi Oxford-ian i Biblës) e përshkruan si ‘dukshëm stoik, me kontroll të thellë mbi veten dhe me personalitet disi pasiv’, duke cituar si shembull urdhërin e Zotit që ai të mos hidhërohej kur gruaja e tij e dashur humbi jetën gjatë rrethimit të Jeruzalemit. Kjo nënkupton se ndoshta atij i është dashur të presë gjatë përpara se të shihte ndyshimin e zemrës që kish profetizuar. Nëse marrim parasysh çka ndodhi më 546 p.e.k. pas kthimit nga Babilonia, gjasat janë se ndryshimet rrënjësore nuk kishin ndodhur, të paktën jo aq sa për të justifikuar përmbushjen e vizionit të kockave të thata. Në se i interpretojmë ‘njëqind vitet’ e Kur’anit si një hapësirë kohohe shumë

herë më të gjatë se njëqind vitet e trajtës kohore me të cilën njerëzimi e mat kohën, atëherë mundet që të marrim me mend se kjo ngjarje në fakt nuk ka ndodhur ende.

Ndërkaq, ajo çka ndodhi është rimëkëmbja fizike e Jeruzalemit ashtu sikurse edhe rimëkëmbja e fuqisë hebraike, ndonëse jo plotësisht, fill pas kthimit nga mërgimi më 539 p.e.k. nën sundimin e mbretit Sirius të Persisë. Ndërkaq Zoti, nuk ish ‘shenjtëruar në ta në sy të popujve të panumërt.’ (Ezekieli 39:27) Përgjatë afërsisht 500 viteve që vijuan, Bijtë e Izraelit, si komb, e jetuan të plotë spektrin e përvojave politiko-fetare. Pas kryengristjes së Juda Makabeut, hebrenjtë mundën të arrijnë një periudhë të shkurtër pavarësie prej 142 deri më 104 p.e.k., periudhë pas të cilës vijoi një luftë civile 40 vjeçare e cila përfundoi me pushtimin gati të mirëpritur romak më 63 p.e.k.. Gjatë këtyre kohërave, besimi se njerëzit po dëshmonin ‘Fundin e Ditëve’ ish mirëkuptueshëm në rritje të vazhdueshme dhe bashkë me të erdh e u shfaq dhe pritshmëria për Mesinë, ardhja e të cilit do t’i çlironte njerëzit (për faktin se ata nuk mundeshin ose nuk ishin të destinuar të çlironin vetveten).

Gjatë gjithë kësaj kohe, rregullat dhe ndalesat gjithëpërfshirëse që kish shpallur Ezekieli, të listuara në 18:5-9 nuk ishin respektuar: ruajtja e drejtësisë, bindja ndaj ligjit, mosngrënia nëpër male apo mosadhurimi i idhujve, ruajtja e besnikërisë dhe pastërtisë seksuale, kryerja e bamirësisë, shlyerja e huave dhe mosmarrja interes gjatë dhënies së tyre. Profetët e Mëdhenj hebrenj ofruan lehtësim dhe udhëzim të paktën për një pjesë të Bijve të Izraelit përgjatë dhe pas kohërave më të vështira – kohërave të shkatërrimit dhe mërgimit. Bijve të Izraelit iu ofrua, ose ndoshta premtua, një zemër e re: ‘ofrua’, nëse i shohim këto çështje prej këndvështrimit të rrafshit njerëzor dhe ‘premtua’, nëse i shohim në nivelin e Hyjnisë. Në rrafshin njerëzor (dhe kolektiv), hebrenjtë dështuan dhe për këtë arsye edhe u dëbuan për të dytën herë. Në rrafshin Hyjnor (dhe makrokozmik) ndërkaq, premtimi u përmbajt: një hebre i ri erdh në fakt me një zemër të re. Dhe ky ish Jezusi.

4

NJË ZEMËR E RE :

ISAI (JEZUSI)

Pastaj, Ne ua kthyem juve mbisundimin kundër atyre, ju përforcuam me pasuri e me djem dhe ju shtuam më së shumti. Nëse bëni mirë, bëni për vete, e nëse bëni keq, bëni kundër vetes. E kur vjen koha e fundit (herën e dytë Ne i dërgojmë) që t’ju shëmtojnë fytyrat tuaja, që të hyjnë në xhaminë (Aksa) sikurse hynë herën e parë dhe që të shkatërrojnë rrënjësisht çka munden.

(Kur’ani, Isra 17:6-7)

Rreth dy mijë vjet më parë, Bijtë e Izraelit ishin në pritje të një ngjarjeje me rëndësi të pazakontë. Ndërkaq, ajo çka Bijtë e Izraelit prisnin ish që Mesia të sfidonte romakët. Ata nuk e kishin parashikuar se Mesia, përpara së gjithave, do t’i sfidonte vetë ata.

Për nga këndvështrimi musliman, si dhe për atë të të tjerëve, Jezusi ish hebre dhe ai ish Mesia. Ai nuk edh të sillte një fe të re, po të re-formonte Hebraizmin, të vinte mbi të një zemër prej

mishi dhe gjaku në vend të zemrës prej guri: atje ku Fjala e Zotit dhënë Moisiut kish qenë e shkruar në gur, Fjala që Jezusi pruri ish në zemrën të tij, ‘Fjala e bërë mish’. Ashtu siç kishin bërë edhe më parë, pjesa dërrmuese e hebrenjve hodhi poshtë Profetin bashkë me mesazhin. Por, pas kësaj, nuk do të kish më lajmëtarë; të paktën askush nuk do të nisej më vetëm për hebrenjtë.

Jezusi, mrekullisht i lindur prej një nëne të virgjër, i cili u ngrit në qiell në fund të jetës së tij për të pritur rikthimin mbi tokë për ballafaqimin e dhunshëm të ditëve të fundit, është një figurë e përbashkët për muslimanët dhe të krishterët. Janë arsyetimet mbi natyrën e Jezusit ato që krijonë mospërputhje: besimi tek Jezusi si Zoti i personifikuar si dhe tek Trinia janë të domosdoshme për besimin e krishterë për ta shpallur revelatën e tyre si të fundit. Ndërsa, për nga këndvështrimi musliman, ekzistojnë argumentime se mbi-lartësimi i tij, errëson një pjesë të domethënies së tij universale.

Nën vendin e supozuar të kryqëzimit, në Kishën e Varrit të Shenjtë në Jeruzalem, ndodhet një vend i cili njihet me emrin e Kapela e Adamit. Sipas legjendës, ky pasazh i nëndheshëm arriti të identifikohej pas një ëndrre që pati Shën Helena, nëna e perandorit romak Konstandin, ku dhe sipas pritshmërisë u gjet edhe ‘kafka e Adamit’. Vendndodhja e kafkës, për të krishterët e parë e fitoi domethënien e saj nëpërmjet simbolikës së gjakut të Jezusit, i cili pasi kish rrjedhur poshtë, e kish larë tashmë mëkatin e njeriut të parë.

Legjenda e pasazhit të nëndheshëm zor se mund të jetë e vërtetë; por ajo shërben për të nënvijëzuar pozitën e Jezusit në besimin e krishterë si dhe nevojën e ardhjes së tij për mposhtur

‘Mëkatin Fillestar’ të njerëzimit. Të krishterët besojnë se njerëzia e trashëgon mëkatin e mosbindjes së Adamit në Kopësht, dhe kësisoj e meritoi zemërimin e egër të Zotit deri sa Jezusi vdiq për ta pastruar njerëzinë prej këtij mëkati. Që prej asaj kohe e tutje, njerëzia duhet të besonte tek ai, ose Ai, në mënyrë që të shpëtonte dhe të pranonte përjetësinë. Në dallim, muslimanët besojnë se natyra jonë adamike do të thotë se njerëzia është bërë prej balte dhe shpirtëruar prej frymës së Zotit dhe si e tillë ajo përmban pasqyrimin e të gjitha vetive më të larta të Zotit (ndër vetitë e shumta rradhiten, i Gjithëmëshirshmi, El Rahman, Mëshiruesi, El Rahim). E meta e njerëzisë është se ajo e përmban mundësinë e tundimit nga Djalli, i cili mund të bartë shumë maska për të kryer rolin e tij. Si rrjedhim, ajo çka i lipset njerëzisë është dija për të jetuar me këtë natyrë, të cilën ne besojmë se e kemi në Islam. Ne e shohim Jezusin, midis të tjerëve, si prurës i këtij shembulli, dhe jo si përmbushësin e një riparimi kozmik të kësaj natyre.

Krahasimi i Jezusit në formën nën të cilën shfaqet në Bibël – ose të paktën në besimin e krishterë ortodoks – me Jezusin (Isain) në Kur’an, paraqet katër ndyshime të mëtejshme. I pari ndër ta është se jeta dhe kuptimi i Jezusit kuranik përshkruhen relativisht shpejt dhe thjesht, ndërsa jeta dhe kuptimi i Jezusit biblik vizatohen në mënyrë të zgjeruar dhe shpesh kundërthënëse. Ky ndryshim thellon ende më shumë tre të tjerët që vijojnë e të cilët janë: auditorin e tij të nënkuptuar, natyrën e Jezusit (nëse Profet dhe Mesia, apo Biri i Zotit, apo Vetë Zoti, ide të cilat vulosën përfundimisht ekzistencën e Trinisë) dhe e fundit, shfaqjen ose faktin e kryqëzimit. Jezusi, Isai, Mesia hebre, një njeri Profet me lindje të mbinatyrshme, shërbyes i Zotit dhe i shpëtuar prej kryqëzimit, pavarësisht nga aparencat, karakterizojnë thelbin e këndvështrimit islam, ndërsa Jezusi si Biri i mbinatyrshëm i Zotit, njëri prej anëtarëve të Trinisë së Shenjtë, i kryqëzuar për të paqëtuar zemërimin e Zotit kundër njerëzisë, karakterizojnë në vija të përgjithëshme, por jo të hollësishme, atë të krishterë.

Çështja e auditorit të nënkuptuar të Jezusit ndihmon për t’u përqendruar tek vendndodhja e kuptimit tek këto këndvështrime. Profecitë e hershme e shihnin Mesinë si çlirimtari i hebrenjve. Edhe nëse marrim në konsideratë vizatimin e Jezusit tek Ungjijtë Sinoptikë (të Mateut, Markut dhe Llukës), duket se ai ka ardhur vetëm për hebrenjtë:

Pikërisht këta të Dymbëdhjetët Jezusi i dërgoi dhe i urdhëroi:‘Mos shkoni ndër paganë as mos hyni në asnjë qytet të samaritanëve! Por shkoni më mirë te delet e humbura të shtëpisë së

Izraelit.’

(Mateu 10:5-6)

Jezusi predikoi ardhjen e mbretërisë së Zotit (edhe pse e përshkroi mbretërinë e Zotit si ekzistuese, por ekzistuese si një farë që kish filluar të rritej) dhe i bëri thirrje Popullit të Izraelit të hynte në të, duke përdorur alegoritë e dasmave dhe festave (Lluka 14:15-24 dhe Mateu). Këto alegori përdoren sepse janë referenca të cilat të paktën disa prej hebrenjve munden t’i kuptojnë, edhe pse Jezusi i referohet Isaisë (Isaia 6:9-10), i cili thotë se njerëzit do të dëgjojnë por nuk do të kuptojnë, do të shikojnë por nuk do të dallojnë.

Në mënyrë të ngjashme, në Kur’an, Isai është djali që lindi Mejremi, të cilës Engjëlli Gabriel (Xhibril) i tha se djali i saj do bëhej i ‘dërguar te Bijtë e Izraelit’ (Kur’an 3:49) dhe një ‘shembull i jashtëzakonshëm si përvojë për Bijtë e Izraelit.’ (Kur’an 43:59). Jezusi do të ish i fundit në vazhdën e Profetëve hebrenj, ‘vërtetues i Tevratit që kishin pranë, që ishte udhëzues e këshillues për të devotshmit.’ (Kur’an 5:46); Zoti i kish mësuar atij mençurinë, Librin, Torën, dhe Inxhilin (Ungjillin fillestar). Sidoqoftë, ai do të kish edhe domethënie universale – ‘argument për njerëzit e edhe mëshirë nga ana e Jonë’ (Kur’an 19:21), një ‘mrekulli për njerëzit’ (Kur’an 21:91) dhe ‘nga të përsosurit.’ (Kur’an 3:45). Është kuptimplotë sakaq, fakti se Jezusi nuk synoi të themelojë një fe të re.

Në kontekstin e krishterë, vetëm në mësimet e Palit vërehet se mesazhi merr më tepër trajta universale se sa hebraike. Pali e konsideron Jezusin me tepër si një figurë mbinjerëzore se sa një figurë të shquar njerëzore. Pali qe fillimisht edhe hebre i devotshëm por edhe qytetar romak i pazakontë, i cili kish qenë persekutues aktiv i hebrenjve të krishterë deri në momentin e konvertimit përgjatë rrugës drejt Damaskut. Pas konvertimit, Pali besonte se Jezusi i ish shfaqur (Galatasve 1.16) dhe se ai ish Biri i Zotit dhe se misioni i tij ish bartja e këtij mesazhi për tek jo- hebrenjtë. Në këtë mënyrë, ndikimi i tij në Krishtërim pasqyron rrugën që ai vetë ndoqi, duke lëvizur prej të veçantës (hebraike) drejt universales (romake). Duke qenë se ky mision mundësoi besimin në Zot tek një numër shumë i madh njerëzish, muslimanët nuk munden përveç se ta trajtojnë këtë si ‘mëshirë për botërat’. Sidoqoftë, kjo nuk mundet të jetë e njëjtë me pranimin e saj si themelimi i një feje të re, e veçanërisht një feje për të cilën koncepti i Zotit ndyshon nga koncepti ekzistues në Hebraizëm. Ndërkaq, Kura’ni thotë se të krishterët janë më pranë muslimanëve se hebrenjtë:

Ti do të vëreshë se hebrenjtë dhe ata që i përshkruan Zotit shok (idhujtarët) janë njerëzit me armiqësi të fortë kundër besimtarëve. Ndërsa do të vëresh se më të afërmit si miq për besimtarët, thanë: ‘Ne jemi nesara – të krishterë.’ Këtë nga se prej tyre (të krishterëve) ka dijetarë dhe të devotshëm, dhe se ata nuk janë kryeneçë.

(Kur’an 5:82)

Me pak fjalë, ndyshimet e karakterit shpirtëror janë më të mëdha dhe më të rëndësishme.

Ndyshimet janë kryesisht doktrinale por ndërkaq, ndryshimi më i madh midis

Krishtërimit dhe Islamit ka të bëjë me vetë natyrën e Zotit. Për suren e shkurtër Ihlas (‘Kapitulli i Dlirësisë’) të Kur’anit, një hadith thotë se ajo është e barazvlefshme me gjysmën e gjithë Kur’anit. Ajo thotë:

Ai, All-llahu është Një! All-llahu është mbështetja (Atij i mbështetet çdo krijesë). As s’ka lindur askënd, as nuk është i lindur. Dhe Atij askush nuk i është i barabartë.

(Kur’an 112:1-4)

Surja pohon qartas njëshmërinë e Zotit dhe posaçërisht vargu ‘Ai s’ka lindur askënd’, shpall se një bir i Zotit, në kuptimin e një personi hyjnor i cili buron prej një tjetër personi hyjnor, është anatemë. Një tjetër varg thotë: ‘E mohuan të vërtetën ata që thanë se: ‘Zot është ai, Mesia bir i Merjemes.’(Kur’an 5:17)

Edhe për Dhjatën e Re, është më se e drejtë të thuhet se as Jezusi si bir i Zotit dhe as Jezusi si Zot në formë njerëzore nuk janë koncepte të mbrojtura qartazi prej tekstit, edhe pse idetë e përmendura u bënë themeli qëndror i gjithë sistemit të doktrinës së krishterë. Kur një sundues iu adresua Jezusit si ‘Mësues i mirë’ dhe e pyeti se ç’duhet të bënte që të trashëgonte përjetësi, Jezusi nuk iu përgjigj pyetjes së tij, por ia ktheu: ‘Përse më quan të mirë? Askush nuk është i mirë, përveç një të vetmi, domethënë Perëndisë.’ (Lluka 18:19). Këto nuk janë fjalët e dikujt që mendon se është Zoti.

Edhe pse muslimanët nuk e shohin Jezusin si Zot, ata e shohin gjithsesi si të ndryshëm. Ashtu sikurse Adami, Isai qe lindur pa at, siç dhe do e shohim më poshtë. Gjithashtu, ndryshe nga Profetët e Biblës hebraike, ai nuk thotë fjalë të cilat i janë dhënë prej Zotit. ‘Është e kundërta, ai flet lirisht dhe rrufeshëm, i mbështetur tek vetë autoriteti i tij, shpesh pa u kthyer kah autorieti i Zotit, teksteve biblike apo traditës.’(Don Cupitt dhe Peter Armstrong, Kush Ishte

Jezusi? fq.64.) Ndërkaq, kjo nuk e kundërshton besimin musliman se thelbi i mesazhit mbetet i njëjtë. Muslimanët shpesh e kuptojnë Librin që Jezusi solli, inxhilin, si zemën e tij.

Kur’ani thotë gjithashtu se Jezusi ish ende më i bekuar se disa prej Profetëve të tjerë: ‘Disa prej tyre (të dërguarve) i dalluam nga të tjerët, prej tyre pati që All-llahu u foli, disa i ngriti në shkallë më të lartë, Isait, birit të Merjemës i dhamë argumente dhe e përfocuam me shpirtin e shenjtë.’ (Kur’an 2:253) Elementi që e bënte Jezusin të ndryshëm ishte dlirësia e thellë e shpirtit.

Ndërsa ngjarjet që e parapritën lindjen e Jezusit janë të ngjashme si në Bibël ashtu edhe në

Kur’an, një ndryshim i rëndësishëm i ndan ato pas ngjarjes së lindjes. Në Kur’an, ndërsa

Mejremi e solli fëmijën tek njerëzit e saj, ata dolën menjëherë në përfundimin më të keq dhe i thanë: ‘O Merjeme, ke bërë një punë shumë të keqe! O motra e Harunit, babai yt nuk ishte njeri i prishur e as nëna jote nuk ka qenë e pamoralshme!’(Kur’an 19:27-28) Duke iu bindur urdhërit

për të mos folur, e vetmja përgjigje që ajo mund t’u jepte ish t’u tregonte me gisht fëmijën, i cili filloi të fliste:

‘Unë jam rob i All-llahut, mua më ka dhënë Librin dhe më ka bërë Pejgamber. Më ka bërë dobiprurës kudo që të jem dhe më ka porositur me namaz (falje) e zekat për sa të jem gjallë! Më ka bërë të mirësjellshëm ndaj nënës sime, e nuk më ka bërë kryelartë as të padëgjueshëm! Selami (shpëtim prej All-llahut) është me mua ditën kur u linda, ditën kur të vdes dhe ditën kur të dal

(prej varrit) i gjallë!’

(Kur’an 19:30-33)

Fakti që hebrenjtë e dinin se gjendeshin përpara prezencës së një njeriu unik është i nënvijëzuar në njërin prej komenteve të Sejid Mevdudit në lidhje me këtë incident. Ai tregon se Maria nuk ishte e panjohur, por se ish një vajzë që e kish frikë Zotin dhe një anëtare e devotshme e shtëpisë së Aaronit, kujdestari i të cilës ish patriarku i mbarërespektuar i Jeruzalemit, Zekeria. Maria e kish jetuar gjithë jetën e saj si vajzë e devotshme, e mbyllur në Tempull gjatë pjesës më të madhe të kohës. Kësisoj, shtatëzania e saj nuk mund të ish anashkaluar, ashtu sikurse edhe përgënjeshtrimi prej foshnjes ish një ngjarje të cilën shumëkush duhet ta kish dëgjuar dhe do ta mbante mend nëse foshnja tashmë si i rritur do të deklaronte se ish vërtet Profet, ashtu sikurse dhe ndodhi.

Tani, nëse këta njerëz vazhduan ta refuzojnë atë si Profet, dhe në vend që ta ndiqnin ashtu siç u takonte, e ngarkuan duke e akuzuar si kriminel dhe u përpoqën ta kryqëzonin, ata meritojnë një dënim më të rëndë se dënimet që u takojnë njerëzve të tjerë.

(Sajid Ebu A’la Mevdudi, Drejt të Kuptuarit të Kur’anit, Vol. V, 156-7.)

Kur Isai filloi të predikonte, mesazhi i tij kishte për qëllim kthimin e Bijve të Izraelit tek mësimet e Musait, në përputhje me Torën, ‘t’ju sqaroj atë pjesë që e kundërshtoni’ (Kur’an 43:63) dhe ‘t’ju lejoj disa që ju ishin ndaluar juve’ (Kur’an 3:50) Isai pruri Inxhillin, Ungjillin dhe qëllimi i kërij libri nuk ish që të shkruhej. Qëllimi i tij ish pikërisht ‘fjala e bërë mish’. Urtësia që Isai bartte në zemër dilte në pah para së gjithash nëpërmjet veprimit dhe fjalës së tij. Ai shëroi të pasytë dhe leprozët, ai ngriti në këmbë të vdekurit me lejen e Zotit, ai i fryu jetë një zogu prej balte që ai vetë e kish formësuar dhe zogu morri jetë, ai mund t’u thoshte njerëzve se ç’kishin ngrënë e ç’kishin magazinuar nëpër shtëpira, të gjitha këto në emër të Zotit.

Përfundimisht, mesazhi i Isait shpallte diçka që dallonte nga feja e cila praktikohej në ato kohëra prej Bijve të Izraelit, e sidomos prej priftërinjve hebraikë, farisenjve. Mesazhi ishte gjithashtu i ndryshëm nga ai i luftës politike në të cilën ishin përfshirë revolucionarët dhe këto përbënin dy arsyet kryesore për të cilat Isai u zhvlerësua prej shumicës dërrmuese të popullit hebre. Pas vdekjes së Gjon Pagëzorit, Jezusi u nis për në Jeruzalem për të përçuar mesazhin e tij, moment i cili shënoi dhe ‘pastrimin’ e tempullit prej fajdexhinjve. Ky militantizëm provokoi edhe konfliktin ndërmjet tij dhe autoriteteve fetare. Sipas Kur’anit dhe Dhjatës së Re,

autoritet fetare komplotuan për ta vrarë, të frikësuar për autoritetin e tyre të kërcënuar prej faktit se Jezusi dukshëm mund të provokonte një kundërpërgjigje të dhunshme nga ana e romakëve. Nëse pranojmë rrëfenjën e hajdutit ose kryengritësit Barabas si të vërtetë, kryqëzimi i të cilit iu

ofrua pa sukses turmës prej Ponc Pilatit si alternativë për atë të Jezusit, atëherë duhet të pranojmë se të dyja palët e bashkësisë hebraike, ajo e rebelëve dhe ajo e kolaboracionistëve, u rrekën ta vrisnin Jezusin. Sidoqoftë, sipas Kur’anit, anjëra prej palëve nuk ia doli mbanë. ‘E ata i kurdisën një dredhi (vrajsen e Isait), por All-llahu iu kundëvu dredhisë së tyre, All-llahu është asgjësuesi më i fuqishëm kundër atyre që bëjnë dredhi.’(Kur’an 3:54)

Ky është pra fundi i jetës së Jezusit mbi tokë që shënon dhe pikënisjen e fundit për muslimanët dhe të krishterët. Në Dhjatën e Re, gjatë darkës së lamtumirës në vigjilje të Pashkës hebraike (Pesak), Jezusi flet për vdekjen e afërt dhe e trajton atë si pikën kulminante të jetës së tij. Bukën që ai pret, e lidh me personin e tij dhe verën me gjakun (vdekjen) e tij, gjithë duke i thënë dishepujve se ‘Mbretëria e Zotit’ gjendet përtej vdekjes së tij. Pas darkës, në Kopështin e

Gethsemanit, ai arrestohet prej policisë së Tempullit (dhe ushtarëve romakë sipas Ungjillit të Gjonit). Çështja vijon të shqyrtohet në prezencën e tij përpara autoriteteve hebraike, të cilat mbërrijnë në përfundimin se provat e shumta që ekzistojnë rreth tij mundësojnë që çështja e Jezusit të shqyrtohej prej romakëve për tradhëti të lartë. Sipas shkruesve të Ungjijve, Jezusi dënohet me vdekje prej romakëve dhe kryqëzohet bashkë me dy kriminelë. Vdekja e tij vijon të ndodhë gjatë të njëjtës ditë dhe varrimi i bëhet nga disa simpatizantë. Për të krishterët, ajo çka ndodh pas vdekjes së Jezusit, është më e rëndësishme se gjithçka Jezusi arriti të bëjë në të gjallë. Sipas Dhjatës së Re, trupi i tij, i cili vijoi të ngrihet nga varri, triumfoi kësisoj mbi vdekjen dhe pastroi gjithë njerëzimin prej ‘mëkatit fillestar’ të Adamit, përpara se të ngrihej në qiell e të ulej ‘në të krahun e djathtë të Zotit’.

Ndërkaq që, sipas Kur’anit, ngritja e tij në qiell është fakt i padyshueshëm (një xhami në

Jeruzalem e përkujton këtë), kryqëzimi i tij nuk është, të paktën jo kryqëzimi i Jezusit: ‘Por ata as nuk e vranë as nuk e kryqëzuan por atyre ashtu u përngjau.’ (Kur’an 4:157)

Ka një dykuptimësi të dukshme në këto vargje. Është thënë se domethënia e tyre mund të interpretohet thjesht se dikush tjetër e kryqëzoi Jezusin, si për shembull romakët – një përkthim thotë se ‘vetëm një shëmbëlltyrë e saj iu tregua atyre’, në vend të pasazhit ‘por atyre ashtu u përngjau’. Vargu i përkthimit të zakonshëm ka një kuptim më veprues, i cili sugjeron zëvendësimin e personit të kryqëzuar.

Sidoqoftë, vargu më i rëndësishëm vjen më pas, për vetë faktin se ai e kthen aktin e kryqëzimit në të parëndësishëm, ose nuk i jep atij më shumë rëndësi se vdekja e Gjon Pagëzorit apo vdekjet e Profetëve të tjerë të vrarë më parë dhe kjo sepse, siç u tha edhe më lart, ngjarja nuk përbën domethënie fetare në Islam:

Ata që nuk u pajtuan rreth (vrasjes së) tij, janë në dilemë për të e nuk kanë për të kurrfarë dije të saktë, përveç që iluzojnë. E ata me siguri nuk e vranë atë. Përkundrazi, All-llahu e ngriti atë pranë Vetes. All-llahu është i plotfuqishëm, i dijshëm. Nuk ka asnjë nga ithtarët e librit që nuk ka për t’i besuar atij (Isait) para vdekjes së vet, e në ditën e gjykimit ai dëshmon kundër tyre.

(Kur’an 4:157-159)

Në Dhjatën e Re, kur farisenjtë kërkojnë prej Jezusit një shenjë, përgjigja që Jezusi u jep lë të nënkuptohet se nuk do të vdesë:

‘Breznia e prapë dhe lavire shenjë kërkon! Shenjë tjetër s’do t’i jepet përveç shenjës së Jonës profet! Sikurse Jona qe në barkun e përbindëshit të detit tri ditë e tri net, ashtu edhe Biri i njeriut do të jetë në zemrën e tokës tri ditë e tri net.’

(Mateu 12:39-40)

Dëgjuesit e tij e dinin po aq mirë sa vetë Jezusi se Jonasi ish gjallë ato tre ditë e tre netë në barkun e balenës.

Fillimisht, dishepujt dhe ndjekësit e tjerë të Jezusit vazhduan të përhapnin mësimet e mësuesit të tyre nëpër hebrenjtë e tjerë. Njëri prej tyre ish edhe Pali. Pali në fakt, nuk e kish takuar kurrë Jezusin, por ai e kish përjetuar konvertimin e tij prej persekutimeve të ndjekësve të Jezusit e deri tek besimi në ta. Si rrjedhojë e kësaj përvoje, ai besonte se besimi tek Jezusi duhej të shpërndahej edhe ndër jo-hebrenjtë. Ky fakt vijoi të shpinte në një betejë therëse për nga pikëpamja doktrinale me dishepujt fillestarë të Jezusit, ashtu si dhe vijoi të sillte humbjen e dy prej karakteristikave më dalluese të jetës hebraike ndër ndjekësit e rinj të Jezusit: rrethprerjen dhe konsumimin e mishit të therur sipas ligjit. Ndërsa feja praktikohej në trajta gjithnjë e më pak hebraike, gjuha hebraike për Mesinë e shumëpritur i dha jetë kuptimit kulturalisht më familjar (të paktën atij të paganëve jo-hebrenj dhe atij të hebrenjve jo-palestinezë, popuj ndër të cilët Pali predikonte) të një shpëtimtari hyjnor që kish zbritur në tokë. Si iniciatori i këtij fenomeni, është praktikisht Pali ai që shfaqet si themeluesi i një feje të re. Kjo fe e re, në një mënyrë të caktuar, dukej si monoteiste, por e dykuptimtë (ose e gabuar) për sa i përket natyrës së Jezusit, natyrë kjo e cila do të lejonte më vonë zhvillimin e konceptit të Trinisë së Shenjtë i cili do të kthehej në gur themeli për Kishën e Krishterë. Në këtë pikëpamje, por edhe në të tjera, Krishtërimi Paulinian nuk duket se akordohet mirë me mësimet dhe qëllimet e Jezusit; në fakt, Pali nuk e citon gati kurrë Jezusin ashtu dhe siç nuk i referohet mesimeve të shënuara prej tij vetë.

Megjithatë, kjo nuk qe beteja e vetme që vepronte në Palestinën e atyre kohërave. Në fakt, kjo beteje ish krahasueshmërisht e vogël në lidhje me çka po ndodhte përreth. Sipas Dhjatës së Re, Jezusi kish parathënë shkatërrimin e Jeruzalemit: ‘A po i shihni të gjitha këto (ndërtesat e Tempullit)? Për të vërtetë po ju them: këtu s’do të mbesë as gur mbi gur. Secili do të rrëzohet!’

(Mateu 24:2). Edhe pse shumëkush nuk besonte në të, shumëkush besonte si ai se njerëzit po jetonin ditët e fundit dhe se përplasja e romakëve me hebrenjtë ish shenja më domethënëse e këtij besimi.

Revoltat në gjirin e hebrenjve kishin filluar që prej kohës së lindjes së Jezusit, të cilave romakët i kundërpërgjigjeshin me masakra të rregullta. Dy mijë njerëz u kryqëzuan më 4 p.e.k., ndërsa tre mijë pelegrinë u masakruan gjatë Pashkës hebraike në oborrin e Tempullit prej Arkelausit, i cili ish njëri prej djemve të Herodit. Ashtu siç do të ndodhte edhe sot, ky nivel vuajtjesh ndër njerëz që përkufizohen si fetarë, prodhoi një mllef vrastar në antitezë me fetaren, dhe ndoshta mllefi i pakicës u bë ende më i fuqishëm se preferenca e natyrshme e shumicës për të evituar konfliktin. Hebrenjtë vijuan të përçahen edhe më bindshëm në: ata që bazoheshin tek Tempulli, saducenjtë ritualistë, të përçmuar për bashkëpunimin e tyre me romakët; farisenjtë e shtresave të mesme, të cilët krijonin një lidhje, në fakt të paqenë, me njerëzit e thjeshtë; esenët asketikë, të cilët prisnin Mesinë në bashkësinë e tyre të largët pranë Detit të Vdekur, në Kumran; të Zellshmit ose ndryshe sikarët, të cilët ishin luftëtarë lirie ose ndryshe terroristë (varet nga

këndvështrimi), të cilët besonin se të rebeluarit ishte detyrë e shenjtë; dhe në fund fare, vetë ndjekësit hebrenj të Jezusit. Pa llogaritur edhe ekzistencën e një popullate shumë të rëndësishme në numër, e cila nuk ish as romake e as hebraike. Karen Armstrong tregon se marrëdhënia e hebrejve me romakët nuk ishte në fakt totalisht antagoniste. Në një kohë që popullata hebraike përbënte një të dhjetën e popullatës së gjithë Perandorisë Romake, hebrenjtë përbënin një pakicë të rëndësishme, karakteri moral i të cilëve dhe ‘hyjnia e tyre më gjithëpërfshirëse’ ishin joshëse për një shoqëri e cila po mundohej të dilte nga skema e mbështetjes tek forca dhe tek tradita e panteonëve të zotave të saj. Karen Armstrong përmend pikërisht marrëdhëniet e mira që ekzistonin midis tyre në Palestinë, edhe pse kjo dukuri kundërthënëse ndoshta sugjeron më shumë nivelin e thellë të përçarjes midis vetë hebrenjve.

Ironia qëndron pikërisht tek themelimi i Katolicizmit Romak në shekullin IV, kur në fakt ekzistonte mundësia e triumfit të Hebraizmit Romak nën Jezusin që në shekullin I. Kjo edhe sepse Jezusi përmblidhte diçka për dhe nga gjithëkënd: ish i kultivuar si saducenjtë, debatonte Ligjin Mosaik në Tempull që në moshën dymbëdhjetë vjeçare; novator si farisenjtë, predikonte Zotin e mëshirshëm, i devotshëm si esenët dhe revolucionar si të Zellshmit, askush nuk mundej të identifikohej plotësisht me të. Sa u takon saducenjve, mësimet e Jezusit e bënë rolin e tyre fetar, të pëqendruar rreth ruajtjes së Tempullit, më pak thelbësor; ndërkaq që Jezusi kritikonte ashpër prirjet materialiste të farisenjve (‘ua mbyllni njerëzve derën e Mbretërisë së qiellit!’

(Mateu 23:13); esenëve Jezusi u kërcënoi pozitat elitare; dhe për të Zellshmit, Jezusi nuk ish aq politik sa duhej. Secili prej këtyre grupimeve udhëhiqej më tepër nga rëndësia e vetvetes, edhe pse çka nevojitej ish një risi, një nënshtrim epokëshënues kundrejt mesazhit të sjellë prej shërbyesit të Zotit. Ndërkaq, qafë-fortë, Bijtë e Izraelit, nuk e përgënjeshtruan, por e përjetësuan emrin biblik si ata që ‘përleshen me Zotin’. Por këtë herë nuk ia dolën më mbanë.

Tensionet dhe incidentet vazhduan deri më 66 e.k. kur prokuratori romak Gessius Florus konfiskoi një shumë të madhe të hollash prej Tempullit dhe masakroi një numër të madh hebrenjsh që e kundërshtuan. Kjo ngjarje, çoi në mospranimin e priftërinjve të Tempullit për të kryer sakrificën që ish vendosur për Cezarin, akt i cili pruri dhe prishjen e gjithë lidhjeve me Romën. Prishja e lidhjeve me Romën pruri dhe sherre të ashpra midis të Zellshmëve dhe hebrenjve të tjerë të cilët dëshironin të pajtoheshin dhe të rivendosnin lidhje me Romën, sherre të cilat, në fillimet e tyre, garnizoni romak i Jeruzalemit u mundua t’i shtypte. Ndërkaq, shumë shpejt, ushtarët e garnizonit u gjenden të rrethuar. Edhe pse Herod Agrippa II, mbreti hebre i Galilesë, shërbeu si mediator i kësaj ngjarjeje dhe ushtarët u dorëzuan sipas termave të negociuara, ata u sulmuan dhe u masakruan prej të Zellshmëve teksa marshonin të paarmatosur. Kësisoj, në rast se sirianët e Cezareas, për shembull, vendosnin një ditë të masakronin gati gjithë popullatën habraike të qytetit, rreth 20 000 banorë, siç dhe e bënë në fakt, ndoshta Gessius Florus do të ndjehej i hakmarrë, pse jo dhe i kënaqur.

Me gjithë këto humbje të mëdha në jetë njerëzish, revoltat u bënë të pandalshme dhe u përhapën në çdo cep të vendit. Marrja gati e suksesshme e Jeruzalemit prej Cestius Gallus u shndërrua në disfatë ndërsa ushtria, e cila po tërhiqej, u sulmua në Beth Horon. Por tashmë, romakët ishin të vendosur t’i jepnin fund trazirave një herë e mirë. Vespasiani, figurë të cilës i atribuohen shumë vepra në sajë të së cilave gëzon lëvdimin si shpëtimtari i Perandorisë Romake, udhëhoqi ushtrinë e tij duke shtypur pamëshirshëm përgjatë Galilesë çdo qëndresë dhe në fund, rrethoi Jeruzalemin. Lufta civile që zhvillohej në Romë e shpëtoi përkohësisht Jeruzalemin, si

rezultat i kthimit të Vespasianit në Romë për t’u bërë perandor, deri në momentin që djali i tij,

Titiusi, mori në dorë fushatën ushtarake kundër qytetit.

Rrethimi, i cili filloi në pranverën e vitit 70 e.k., qe i përgjakshëm dhe dëshpërues e megjithatë, ai zgjati rreth pesë muaj. Hebrenjtë e rrethuar po vdisnin prej urisë ndërkaq që luftonin të pashpresë me romakët, por gjithashtu edhe me njëri-tjetrin. Hebrenjtë luftonin kaq egër kundër njeri-tjetrit gjatë rrethimit sa që, sipas Josefusit (një hebre ish-guvernator i Galilesë që kish kaluar në anën e romakëve) shumë prej jeruzalemasve uronin fitoren e Romës. Në fund, kur romakët e thyen qëndresën, edhe pse Titusi mund të ketë dashur ta shpëtojë Tempullin, gjithë zona e Tempullit ishte e përfshirë prej flakëve të egra, dhe ushtarët nuk treguan mëshirë për banorët. Josefusi e përshkruan kështu skenën:

Kodra e Tempullit, e përfshirë e gjitha prej flakëve nga poshtë lart, dukej sikur po digjej prej rrënjëve; e ndërkaq, deti i flakëve nuk ish asgjë përballë atij oqeani gjaku, ose batalionet e vrasësve përballë ushtrive të vrara: askund nuk mund të shihej toka midis trupave, dhe ushtarët iu ngjiteshin përpjetë turrave të trupave pajetë teksa ndiqnin të arratisurit.

Mijëra njerëz kishin humbur jetën gjatë betejës ose prej urisë. Prej atyre që i kishin shpëtuar vdekjes, disa u ekzekutuan, të tjerët u skllavëruan dhe u degdisën nëpër amfiteatre ose drejt e në Romë. Një ngjarje me domethnie: një njeri, Rabi Johanan arriti të dalë jashtë qytetit i fshehur në një arkivol. Rabi Johanan e kish kundërshtuar përleshjen me romakët sepse besonte se hebrenjtë do të ishin më mire pa shtet e kështu, ai u bë udhëheqësi ideal hebre i periudhës që ndoqi shkatërrimet. Me lejen e romakëve, ai arriti të organizojë një bashkësi farisejake pranë Jeruzalemit, e cila arriti të bëhej themeli i një koncepti të ri për Hebraizmin, koncept ky i cili nuk varej nga territori. Ky koncept do të vijonte të krijonte doktrinën e shumicës së hebrenjve deri në momentin e ngjarjeve që pasuan Luftën e Dytë Botërore. Shkatërrimi i Jeruzalemit e përmbylli me efektivitet rolin e Hebraizmit si besim pontencialisht prozelitues. Trauma e humbjes së qytetit u kthye tashmë në tiparin kryesor të besimit dhe ritualit: edhe sot e kësaj dite, akti i shtypjes së gotës me këmbë nëpër dasma shoqërohet prej fjalëve: ‘asnjë gëzim nuk është i plotë kur nuk përmendet shkatërrimi i Jeruzalemit’, ndërkaq që, pranimi i fajit për dështimin e jetesës në atë tokë u bë veçoria e tyre kryesore. Pa shtet, hebrenjtë u shndërruan në pasivë, për sa i përket aspektit të historisë kombëtare.

Ky margjinalizim i rolit të hebrejve, fakt të cilin Krishtërimi e ka konsideruar gjithmonë disi të parehatshëm, ka qenë njëri prej shkaqeve që u dha jetë ndjenjave të egra antihebraike që i karakterizojnë të krishterët qysh prej këtyre kohërave. Nëpërmjet këtij fenomeni, të krishterët projektuan gjithë pasiguritë e tyre në lidhje me fenë tek dobësia e dukshme e Tjetrit, duke prodhuar atë çka Dan Cohn-Sherbok e quan ‘urrejtja më e gjatë’. Frika nga Tjetri që refuzon të të konfirmojë u rrit edhe në shekullin XIX, pasi të krishterët pushuan së pari të vërtetat e tyre si evidente, dhe sidomos në shekullin XX pas Holokaustit. Sidoqoftë, kjo frikë mund të diktohet që prej zanafillës, pikërisht në kohën kur principi ishte i dlirë dhe vërtet i nisur prej qiellit, prej ku u mor dhe u adaptua për t’iu përshtatur kësaj bote, botë e cila në ato kohëra ish në fakt romake dhe politeiste.

Për të krijuar një ide për nivelin në të cilin ajo u përshtat, një ndihmë të madhe ofron një vështrim i përgjithshëm rreth bestytnive të qytetit ku u rrit Pali, Tarsusit. Qyteti, i cili ndodhet në

Turqinë e sotme, asokohe ish qendra e kultit misterioz babilonian të romanizuar të Mithraizmit, në të cilin një zot me emrin sol invictus, ‘mbreti diell’, ish lindur më 25 Dhjetor.

Ky zot na paskësh vdekur duke u vetë-sakrifikuar për mëkatet e qenieve njerëzore, dhe kish vdekur në trajtën e një demi. Mishi dhe gjaku i tij na paskësh qenë ngrënë e pirë si një rrugë për të arritur shpëtimin. Kaq i ngjashëm është gjithë ky përshkrim me çka më vonë do të bëhej praktika e krishterë, sa Shën Agustini e quajti atë dredhia e djallit, një hije e Krishtërimit të vërtetë, sajuar për t’i kthyer të krishterët në jo-besimtarë. Gjithsesi, historianët modernë shpesh sugjerojnë se qe pikërisht kjo ngjashmëri e cila i ndihmoi jo-besimtarët të bëhen të krishterë dhe përfundimisht, Krishtërimin që të bëhej feja dominuese në botën perëndimore pas konvertimit të Konstandinit më 325 e.k. si dhe të shtypte me forcë paganizmin. Jo vetëm idetë e shëlbimit përmes gjakut, por edhe një sforcim politeik i fesë mithraike dhe feve të tjera pagane trinitariane do t’i mvisheshin tashmë, pavarësisht zënkave të hidhura, doktrinës së Trinisë.

Prej këtej mund të shihet se, edhe pse Islami i jep domethënie Jezusit si për hebrenjtë, të krishterët e muslimanët, në Gjykimit e Fundit është vetëm kuptimi islam ai që do të përkojë me realitetin. Në këtë kuptim, Jezusi është Profeti nëpërmjet të cilit hebrenjtë u ftuan të ndiqnin Ligjin e tyre, gjithë duke rifituar një dimension shpirtëror. Përmbushja e kësaj do të arrihej me

Muhamedin, ardhjen e të cilit, siç thotë Kur’ani, Jezusi e profetizoi:

Dhe, kur Isai, biri i Merjemes tha: ‘O Bijtë e Izraelit, unë jam i dërguar i All-llahut te ju, jam vërtetues i Tevratit që ishte para meje dhe jam përgëzues për një të dërguar që do të vijë pas meje, emri i të cilit është Ahmed (i lëvduari)!’

(Kur’an 61:6)

Një mesazh i ngjashëm gjendet në Dhjatën e Re, siç dhe do ta shohim në kapitullin pasardhës. Edhe tek Pali, shpesh i konsideruar si përgjegjës për humbjen e dlirësisë së mësimeve të Jezusit, shihet sesi në një letër ai duket se e njeh fatin që po vinte si dhe limitet e pashmangshme të punës së tij: ‘Por, kur të arrijë përsosmëria, çka është e kufizuar do të marrë fund.’(1 e Korintasve

13:10)

Kësisoj, prej duarve të Palit, marrëdhënia e njerëzimit me Krijuesin e saj morri një trajtë të ndryshme. Rolin për të cilin Bijtë e Izraelit u zgjodhën, pritjen e Mesisë, e braktisën. Në vend që besimi për gjithë njerëzimin të kalonte përmes tyre, diçka e ngjashme me frymën e universale monoteiste kaloi tek Krishtërimi, megjithëse në trajtë të përshtatur. Ashtu siç dhe e përshkruan një shkrimtar hebre:

Jezusi ishte në linjën e profetëve të mëdhenj hebraikë. Përkujtimi që Jezusi i bëri Jeremias, Isaisë dhe Ezekielit nuk u dëgjua prej nacionalistëve që preokupoheshin me betejat për liri kombëtare dhe solidaritet racial. Turma e Judesë, kur hodhi poshtë ofertën e Ponc Pilatit për ta liruar Jezusin, duke zgjedhur rebelin dhe vrasësin Barabas, nuk i ktheu vetëm shpinën predikuesit të Nazaretit. Turma e hodhi Hebraizmin jashtë rrugës së universalitetit dhe kësisoj, inkurajoi ndërtimin e një feje të re rreth predikimeve të Jezusit. Krishtërimi, si denacionalizim i idealit hebre, u përhap si një fe universale për jo-hebrenjtë.

(Alfred M. Lilienthal, Ana Tjetër e Medaljes)

Pa praninë e njerëzve të duhur për t’i udhëzuar, të cilët për shekuj me rradhë kishin jetuar me besimin tek një Zot i Vetëm, të krishterëve të rinj iu duk më e thjeshtë t’i ndërtojnë themelet e fesë së tyre të re, si realisht ashtu dhe metaforikisht, përmbi themelet e vjetra, por duke i errësuar e mohuar gjatë procesit të formësimit. Kësisoj, në këte fe, të amputuar dhe anatemë e praktikave dhe besimeve hebraike të themeluesit të saj, vdekja e një njeriu-zot e cila premtonte përjetësinë, u kthye në ngjarjen më kuptimplotë dhe më të pranuar sesa ngjarja fillestare e Mesisë si Profet hebraik. Gjithashtu, në mungesë të strukturës së besimit hebre, Krishtërimi mori formë amorfe. Në rastin më të mirë, ish intuita ajo e cila e kreu rolin e udhërrëfyesit. Sidoqoftë, përpos disa riteve të frymëzuara prej Darkës së Fundit, etërve themelues iu desh të vendosin një sistem të tëre besimesh e praktikash, të cilat rezultuan në forma të ndryshme të Krishtërimit nëpër botë, duke thithur e përfshirë kështu besime e rituale sipas veçorive vendore, shpesh duke mbuluar politeizmin pagan me llustër monoteiste. Ndërkaq, ishin të krishterët ata që tashmë përbënin Popullin e Zgjedhur!

Për sa i përket hebrenjve, gjithnjë sipas Lilienthalit, tashmë mbiemri ‘të Zgjedhur’ ndryshoi: ‘Marrëdhënia e tyre me Zotin iu nënshtrua marrëdhënies së tyre me njëri-tjetrin’.

Gjithsesi, beteja për simbolet dhe përkufizimet do të kthehej në njërën prej shenjave më të spikatura të marrëdhënies midis dy feve. Për të krishterët Jezusi ish ‘Zoti i bërë trup’, një ndërmjetës midis Zotit dhe njeriut, marrëdhënie kjo e cila ndryshon nga ajo direkte dhe intime e Hebraizmit (dhe e Islamit, padyshim). Megjithatë, për faktin se Krishtërimi në perëndim ka pësuar rënie dhe se jeta e mesazhi i Jezusit janë gjithnjë e më pak domethënës, për të krishterët

(qofshin këta ish të krishterë, të krishterë nominalë apo paktikantë) bashkë-fetarët e Jezusit, vetë hebrenjtë, kanë filluar të shihen gjithnjë e më dendur si ndërmjetës. Ky fenomen ka marrë një trajtë disi më të kthjellët sidomos pas mishërimit të tyre në izraelitë sekularistë: të ngjashëm me perëndimorët, por më pranë Zotit teologjikisht ose gjeografkisht. Një mori arsyesh kulturore, shoqërore dhe psikologjike bëjnë që gjërat së tashmi të konsiderohen kësisoj. Ja si shprehet një gazetar amerikan në lidhje me këtë fenomen:

Ajo çka ka ndodhur që prej Luftës së Dytë Botërore është se ndjeshmëria amerikane në vetvete është shndrruar në pjesërisht hebraike, ndoshta bile më shumë hebraike se ndonjë gjë tjetër. Dhe kjo deri në palcë.

(Walter Kerr, në New York Times, 14 Prill 1968,

cituar nga Ernest Van Den Haag, Mistika Hebraike)

Ndërkaq, ç’mund të thuhet për Jezusin e Islamit? Për muslimanët, ai është padyshim i veçantë. Në dallim nga gjithë Profetët e tjerë, përveç Adamit, lindja e tij ishte mrekulli. Në dallim nga gjithë Profetët e tjerë, zemra e tij ish e dlirë që prej lindjes dhe e paprekur nga Djalli. (Zemra e Profetit Muhamed u dlirësua në moshën gjashtëvjeçare.) Në dallim nga Profetët e tjerë përpara tij, ai është një figurë mbi-historike. Erdhi në një kohë të caktuar dhe e doli prej kësaj kohe pa vdekur më parë, për të pritur ardhjen e tij të dytë në Ditët e Fundit. Prej gjithë këtyre arsyeve, ai

është veçanërisht i bekuar sepse është ‘shenjë’. Ai është një shenjë që është parë, por mesazhi i tij, destinacioni, është lexuar shtrembër ose është hedhur poshtë.

Tek Mateu, Jezusi thotë: ‘Mos mendoni se erdha të sjell paqen mbi tokë. Nuk erdha të sjell paqen, po shpatën.’(Mateu 10:34) Dhe këtë, me sa duket, e realizoi. Shumë është thënë, si nga hebrenjtë ashtu dhe të krishterët, për rolin e hebrenjve në zhvillimin e ndërgjegjjes njerëzore, për përfytyrimin tonë të të mirës dhe të keqes, si dhe për kuptimin tonë të njësisë së Zotit. Pas Holokaustit, afërmendësh është tentuar që hebrenjtë të shihen sa më pozitivisht; duke pasur parasysh historinë e Evropës, e kjo përbën realisht një ndërmarrje fisnike, por me sa duket, lipset të shkojmë ende më thellë. Mund të thuhet se – ky është dhe qëllimi im – hebrenjtë, të cilët janë

‘si kushdo tjetër, vetëm se disi më shumë’, u përzgjodhën për të qenë ‘Populli i Zgjedhur’ pikërisht sepse ishin qafë-fortë, arsye për të cilën i qortonte edhe Moisiu. Mospranimi për t’u nënshtruar mori trajta dramatike me historinë Jakobit i cili u përlesh me një njeri/engjëll/zot/Zot pranë një lumi, histori pas të cilës Jakobi u riemrëtua Izrael, i cili në hebraisht do të thotë ‘ai që përleshet me Zotin’. Ky pra, do të ish tashmë roli i Bijve të Izraelit. Të jetonin midis konsekuencave logjike të kësaj përleshjeje. Të përkujtoheshin e të këshilloheshin prej Profetëve të tyre. (Megjithëse, ashtu siç thotë Kur’ani, të gjithë kombeve u janë dërguar profetë, por asnjërit prej tyre më shumë se Bijve e Izraelit.) T’i hidhnin poshtë këta

Profetë. Të dëbohen jo një herë, por dy, pikërisht për këtë arsye. Por, të mbijetonin dhe të qëndrojnë dëshmitarë. Dhe prapë të besojnë se kishin dhe kanë ende të drejtë. Edhe përjetimi i mungesës së thellë të lumturisë nuk udhëzon detyrimisht drejt mprehtësisë apo ndryshimit.

Ndërkaq, përpara dëbimit të tyre të dytë, hebrenjve iu dha një mundësi e fundit, mundësi të cilën sërish e hodhën poshtë. Ndryshimi që lipsej qe ai i zemrave, të cilin nuk mundën ta bënin. Pikërisht ashtu siç dhe qe shkruar, që nuk do të mundeshin dot ta bënin.

Kësisoj, udha e rezistencës së tepërt kundër vullnetit të Gjithfuqishmit, ka treguar të jetë e pafrytshme, bile e gënjeshtërt, një mesazh i shkruar për gjithë njerëzimin nëse do të zgjidhin ta lexonin. Cila ishte atëherë alternativa? Asokohe alternativa nuk ish universalisht e qartë, edhe pse Krishtërimi jepte përshtypjen se ish e tillë. Udha e rezistencës së pakët do të vinte ndërkaq prej trashëgimtarit të djalit të parë të Abrahamit, Ishmaelit, dhe jo më prej të dytit, Isakut:

Kur’ani thotë se kjo është feja e qëmotshme, feja fillestare e Adamit, i cili kish treguar në një moment dobësi në bindje –mosbindje. Kjo fe quhet Islam, nënshtrim ndaj Zotit, dhe është e lidhur me fjalën Selam, që do të thotë paqe. Jezusi nuk ishte Princi i Paqes, por ai e nënvizoi këtë zgjedhje.

Zgjedhja konsiton në vazhdimin e betejës kundër Zotit dhe në bindjen ndaj Tij; këtu, shpata që Jezusi pruri, përkujton shpatën që Solomoni i dha fëmijës, simbol ky i cili nënkupton qenësinë e një mënyre të vetme për t’i shërbyer Zoti, por edhe mënyren e vetme të besimit në

Zot. Për ta pranuar faktin se në shumë raste rruga e ndjekur është e gabuar, apo për të pranuar mohimin e konceptit së qenësisë së kësaj rruge, lipset së pari pendim e më pas kthim

drejt rrugës së qëmotshme. Pendimi që lipset të bëjë zemra sjell ndërmend një rrëfenjë të njohur tashmë si prej hebrenjve ashtu dhe të krishterëve.

Versioni hebre i rrëfenjës tregon për djalin e një mbreti që humbi rrugëve. Djali vijoi t’i nisë fjalë t’et se tashmë ai kish bërë kaq shumë e kish shkuar aq larg në të liga sa që nuk mundej më kurrë të kthehej pas. I ati, ndërkaq i nis fjalë duke i thënë: ‘Afrohu pranë meje aq sa të mundesh, unë do të bëj pjesën udhës që mbetet për të të takuar’.

Rrëfenja e krishterë është historia që tregohet në Dhajtën e Re e që flet për një djalë dorëlëshuar, i cili pasi trashëgon prej pasurisë së t’et, e shpenzon atë pa hesap lart e poshtë. Zgjedhja e të mirave të kësaj bote dhe jo të duruarit dhe të shërbyerit, sjell ndërmend zgjedhjen që Jezusi nuk pranoi të bënte kur Djalli i propozoi të sundonte mbi gjithçka ai kontrollonte, përgjatë ditëve të tërheqjes së Jezusit në shkretëtirën e Jerikos, fill pas pagëzimit. Të mirat e kësaj bote janë shpërblim për vetveten dhe detyrimisht të përkohshme, mendonte ndoshta djali teksa vriste kohën i uritur në një tokë të huaj, e joshej prej ushqimit që i kish hedhur derrave. Mendonte sesi shërbëtorët e t’et ushqeheshin shumë më mirë se ai e kështu vendos të kthehet e t’i lypë atij faljen. Teksa djali afrohej, i ati e sheh nga larg dhe vrapon drejt tij për ta përqafuar. Djali i thotë: ‘O atë, rashë në mëkat kundër Qiellit e ndaj teje! Nuk jam më i denjë të quhem yt bir!’(Lluka 15:21) I ati ndërkaq, i thotë një shërbyesi të therë një viç të majmur dhe kështu, të gjithë bashkë fillojnë të festojnë.

Gjatë festimeve, vjen edhe djali i madh, i cili inatoset që nuk kish gëzuar kurrë trajtim kaq të mirë prej t’et. Atëherë, i ati i thotë: ‘Bir, i tha i ati, ti je gjithmonë me mua, e gjithçka kam,

është jotja. Porse, u desh të gëzohemi e të ngazëllohemi, sepse ky, vëllai yt, pati vdekur e u ngjall, pati humbur e u gjet.’(Lluka 15:31-2) Për Jezusin, falja është dhuntia e lirë e Zotit, e cila nuk përfshin llogaritje të mëkatit dhe ndëshkim. Pikërisht këtu mëshojnë edhe mësimet e Hebraizmit dhe Islamit, që Zoti fal bi-gairi hisab, ‘pa hesap’. Një viktimë e sakrifikuar e cila dënohet deri në fund, e që ofron ‘shlyerje të plotë’ për mëkatet e njerëzimit, është mënyrë për të paguar borxhet, por Zoti që është Zot i mëshirës (rahmet), nuk bën hesape të tilla. Kushdo që i afrohet Zotit me pendesë të sinqertë do jetë i falur. Ndëshkimi i një qenieje të pafajshme dhe këmbëngulja për të marrë kështu ‘shlyerje të plotë për mëkatet’ është e neveritshme për Zotin e rahmetit (mëshirës).

Sikundër përshkruhet në historinë e Ezekielit, Zoti mundet të rikthejë një qytet, apo jetën e një njeriu të vdekur. Ose atë të një kombi. Djali kthehet nëpërmjet faljes së t’et. Ndërkaq, ashtu sikurse Primo Levi, i cili mbijetoi Holokaustin, do të thosh disa shekuj më vonë, që të këtë falje duhet më parë të ketë pendesë.

5

PËRTEJ JERUZALEMIT:

Zoti juaj do t’ju mëshirojë, e nëse ju i ktheheni të keqes, kthehemi (me ndëshkim) edhe Ne. E Xhehennemin e kemi bërë burg për jobesimtarët.

(Kur’an Isra 17:8)

Një pjesë e izraelitëve e quajtën pushtimin e Cisjordanisë, pas luftës së 1967, si ‘Kthimi në Pendim’. Ky akt shkaktoi një seri ngjarjesh të cilat do të provokonin luftra të reja. Është përnjimend me vend të thuhet se për izraelitët ka qenë i vështirë vlerësimi i domethënies fetare të kësaj ngjarje, e cila mundësoi kontrollin prej Izraelit të zemrës së Tokës së Shenjtë biblike, me qendër Jeruzalemin.

Gjithsesi, më 1999, Autoriteti Turistik i Shtetit të Izraelit ndërmori një fushatë publicitare e cila lajmëronte: ‘Në tokën prej ku filloi Mijëvjeçari, Kupola tashmë është ngritur.’

Preferoj ta shikoj këtë si pohim, edhe pse e pranoj faktin që ky lajmërim mund të ketë qenë i pavetëdijshëm dhe i paqëllimshëm. Por sidoqoftë, ai përfaqëson njohjen e faktit se në teologjinë dhe besimin hebre janë lënë jashtë dy fakte të rëndësishme: fakti që Jezusi ish vërtetë Mesia, dhe fakti që Kupola e Gurit është tempulli i tretë, ndërtuar pikërisht në vendin ku Muhamedi u ngrit në qiej prej Jeruzalemit. Personalisht, besoj se ndërgjegjësimi për këtë fakt është arsyeja që fshihet pas kësaj sage dëbimesh e kthimesh të përsëritura; me sa duket (deri tani) akti final i të pafundmes ‘betejë me Zotin’. Kjo pikëpjekje me fatin, kjo përpjekje për t’i gjetur trekëndëshit kulmin e katërt brenda paradoksit të paracaktimit hyjnor dhe të vullnetit të lirë, vetëm këto pra, arrijnë ta shpjegojnë vuajtjen që e parapriu dhe e ndoqi vitin 1948, dikur hebraike e më pas palestineze (muslimane dhe të krishterë). Në fillim shpjegimi, më pas, dashtë Zoti, vjen shërimi.

Nëse deri tani, kësaj ideje nuk i kish ardhur ende koha, e njëjta gjë mund të thuhet edhe për mënyrën sesi Profeti Muhamed, paqja dhe bekimi qofshin mbi të, njihet, referohet dhe përshkruhet në Bibël.

Ideja e ekzistencës së këtyre të dhënave krijon efektin e surprizës, ndaj dhe lipset të vërejmë me vëmendje disa elemente kyçe. Së pari, gjatë përkthimit të teksteve prej gjuhëve semite, hebraishtes apo aramaishtes (të dyja të së njëjtës familje me arabishten), rezonancat dhe referencat e dallueshme herë-herë humbasin, ose aksidentalisht (sepse përkthyesit nuk prisnin të gjenin Profetin e Fundit) ose qëllimisht (përkthyesit e gjenin dhe e fshinin menjëherë). Së dyti, shumica e lexuesve të Biblës nuk janë muslimanë e si rrjedhim, nuk e kërkojnë Profetin Muhamed gjatë leximit. Në se janë hebrenj, kërkojnë Mesinë e fundit të kohërave. Nëse janë të krishterë, kërkojnë që profecitë të tregojnë kah Jezusi dhe Ardhja e tij e Parë ose e Dytë.

Nëse i marrim në konsideratë të dy këta faktorë së bashku, arrijmë të kuptojmë se njëra prej arsyeve për ta ndyshuar Biblën do të ishte projektimi dhe mbrojtja prej pikërisht këtij leximi. Sidoqoftë, duke qenë të fokusuar tek referencat direkte, me sa duket bibël-shkruesit kanë injoruar ato pjesë nga Bibla të cilat u janë dukur të errëta ose të parëndësishme (për vetë faktin se nuk prisnin njeri përtej grupit të tyre), por që në fakt hapin një histori fund e krye të re nëse do ish denjuar të studiohej. E kemi hasur këtë fenomen edhe më parë, e sidomos në kontekstin e librave të Isaisë.

Kështu, nëse vëmë re se gjithë kjo paradë monoteizmi lajmëron, në fakt, për një fe universale, qoftë kjo pas ardhjes së Jezusit e qoftë përtej tokës të Jezusit, atëherë profecitë e errëta ose të keqpërdorura dalin në pah nën një dritë krejt tjetër. Me gjithë tentativat e përhershme për ta mbuluar mesazhin se e Vërteta qëndron përtej faqeve dhe popullit qendror të Biblës, qartësia e këtij mesazhi, dhe herë-herë vetë mbulimi i tij, gjendet nëpër Bibël. Pikërisht këtu del në pah puna e një planifikuesi më të madh.

Profecia e parë për këtë ngjarje është e hershme sa vetë Tora. Në fund të jetës së Jakobit, patriarku që ish duke vdekur, mbledh gjithë djemtë e tij, i bekon dhe u thotë çka do të ‘ndodhë në ditët e ardhshme’ (Zanafilla 49:1). Judës i thotë: ‘Prej Judës nuk do të hiqet sundimi as shkopi i prijësit nga këmbët e tija, deri që të vijë ai (Shiloh), të cilit i përket, të cilin do ta dëgjojnë

popujt.’ (Zanafilla 49:10). Në një analizë të plotë linguistike dhe përmbajtësore të këtij vargu, profesor Abdul Ehad Daudi nuk bie dakort me pohimin e krishterë se ‘Shiloh’ i referohet Jezusit. Ai thotë se Jezusi, në fakt, ripohoi Ligjin e Moisiut dhe nuk pruri ndonjë ligj të ri, dhe se ai nuk u mundua të pranonte ‘shkopin’ e pushtetit të përkohshëm. Për më tepër, Jezusi i përkiste gjithashtu linjës trashëgimtare të Judës. Atëherë, edhe në se ‘shkopi’ shihet si i Jezusit, prapë ai nuk do të kish kaluar prej linjës së Judës. Atëherë profesor Daudi i përqaset kuptimeve të mundëshme të ‘Shilohut’. Fjala në vetvete do të thotë ose ‘ai të cilit i përket’ ose ‘i besueshmi’, dhe secila prej tyre i përshtatet përshkrimit të Profetit të Islamit (i mbiquajtur El Emin – i besueshmi).

Pasazhi vijues është ai që morëm më herët në konsideratë, në të cilin Moisiu i thotë popullit të tij çka Zoti i kish thënë më parë:

Do të ngre ndër ta, prej vëllezërve të tyre, një profet të ngjashëm me ty. Në gojën e tij do t’i vë fjalët e mia dhe ai do t’u flasë gjithçka unë kam për t’i urdhëruar atij.

(Ligji i Përtërirë 18:18)

Gjendet edhe një pasazh tjetër gjatë të cilit Moisiu, përpara se të vdiste, bekon Bijtë e Izraelit:

Zoti erdhi nga Sinai dhe u ngrit mbi ta në Seir; u paraqit në madhështinë e tij nga mali Paran, arriti nga mesi i një morie shenjtorësh; nga e djathta e tyre dilte për ta një ligj i zjarrtë.

(Ligji i Përtërirë 33:2)

Rëndësia jo-hebraike, jo-izraelite e këtij mesazhi theksohet me fjalët që vijojnë: ‘Me siguri ai i do popujt; të gjithë shenjtorët e tij janë në duart e tua; ata janë ulur në këmbët e tua, secili i dëgjon fjalët e tua. Moisiu na ka urdhëruar një ligj, një trashëgimi të asamblesë së Jakobit.’ (Ligji i Përtërirë 33:3-4) Nëse këto fjalë nuk kuptohen si referencë për Profetin Muhamed, atëherë ato e humbin kuptimin.

Më poshtë, në një psalm që i atribuohet Davidit, ky i fundit thotë: ‘I tha Zoti Zotit tim: ‘Rri në të djathtën time, derisa t’i vë armiqtë e tu shtrojë për këmbët e tua!.’(Psalmet 110/ 109:1). Përsëritja e fjalës ‘Zot’si kryefjalë dhe kundrinor përkon me interpretimin e krishterë të Jezusit si

Zot të cilit i flet Zoti si Zot. Por siç e nënvijëzon profesor Abdul Ehad Daudi, në hebraishten e origjinalit, fjalët që përdoren janë në fakt ‘Yahweh’ dhe ‘Adonai’, të cilat gjegjësisht përkojnë me ‘Zot’ dhe ‘Imzot’. Davidi, vijon të shprehet profesor Daudi, nuk mund t’i adresohej trashëgimtarit të tij (Jezusit) si ‘Imzot’, por si ‘Im bir’. Duket tendencioze, por vetë Jezusi në fakt është shprehur se ‘Në qoftë se Davidi e quan Zot, si mund të jetë biri i tij?’(Mateu 22:45, Marku 12:37, Lluka 20:44), pyetje e cila provokoi në publik habi sipas Mateut dhe ‘gëzim’ sipas

Markut. Sërishmi, një koment, i cili në pamje të parë duket i errët dhe i pakuptimtë, merr kuptim të thellë nëpërmjet dritës hedhur prej dijetarëve muslimanë të cilët e konsiderojnë si mesazhin më të thellë të Biblës. Një tjetër shembull gjendet tek Kantiku i Kantikëve, i cili herë-herë i atribuohet Solomonit, ku thuhet: ‘Goja e tij është vetë ëmbëlsia; po, ai është tërheqës në çdo pikpamje. Ky është i dashuri im, ky është miku im, o bija të Jeruzalemit’(Kantiku i Kantikëve 5:16) Është mahnitës fakti që në hebraisht fjala për ‘tërheqës’ (ose ‘i dashur’) është

‘Muhamedim’ dhe për më tepër, një hadith tregon se si Zoti i tha Profetit: ‘O Muhamed, të kam zgjedhur mik, ashtu siç zgjodha Ibrahimin mik.’

Gjatë studimit të kapitullit të shtatë të Librit të Danielit, profesor Daudi përshkruan vizionin e Danielit me katër bishat si simbolet e katër perandorive që do të vinin, kaldeanen, persen, greken dhe romaken. Tre të parat, edhe pse të këqija, nuk përshkruhen në detaje, dhe kjo sipas profesor Daudit sepse janë të trija pagane. Më e fuqishmja dhe më e rrezikshmja prej tyre është e katërta, e cila ka dhëmbë hekuri, kthetra tunxhi dhe brirë të frikshëm. Njëri prej tyre – i cili përkon me Konstandinin e krishterë – u rrit dhe ‘bënte luftë kundër shenjtorëve dhe i mundte, deri sa arriti i Lashti i ditëve dhe iu dha e drejta shenjtorëve të Shumë të Lartit, dhe erdhi koha në të cilën shenjtorët zotëruan mbretërinë.’(Daniel 1:21:22) Për profesor Daudin ‘shenjtorët’ janë ata që besojnë në Zot, dhe jo Konstandini trinitar. ‘I Lashti i ditëve’ përkon me Profetin

Muhamed (paqja qoftë mbi të), dhe ngritja e tij barazvlerësohet lehtë me Miraxhin, ngjitjen e tij në qiej gjatë Udhëtimit të Natës prej Jeruzalemit:

Unë shikoja disa vegime nate, dhe ja mbi retë e qiellit po vinte dikush që i ngjante një Biri njeriu; ai arriti deri te i Lashti i ditëve dhe iu afrua atij. Atij iu dha sundimi, lavdia dhe mbretëria, me qëllim që gjithë popujt, kombet dhe gjuhët t’i shërbenin; sundimi i tij është një sundim i përjetshëm që nuk do të kalojë, dhe mbretëria e tij është një mbretëri që nuk do shkatërrohet kurrë.

(Daniel 7:13-14)

Mënjëherë para këtij pasazhi, lexohet ‘Gjykimi u bë dhe librat u hapën’(Daniel 7:10), në të cilin fjala hebraike e përdorur për ‘gjykim’ është dina, fjalë e cila ka të njëjtën rrënjë me fjalën din të arabishtes.

Librat e dy Profetëve të mëvonshëm të Biblës hebraike përmbajnë gjithashtu profeci të cilat e konfirmojnë rikthimin e fjalës din, ‘profecia mbi Arabinë’, tek linja trashëguese e djalit të madh të Ibrahimit: ‘Perëndia vinte nga Temani, i Shenjti nga mali Paran. Lavdia e tij mbulonte qiejt dhe toka ishte plot me lëvdimin e tij.’(Habakuk 3:3)

‘I Shenjti’ i referohet Profetit Muhamed (paqja qoftë mbi të); teksa në Librin e Hagait lexohet për lavdinë e dy shtëpive të Zotit, e dyta e të cilave është më e madhërishmja:

‘Do t’i bëj të dridhen gjithë kombet; dëshira e gjithë kombeve do të vijë dhe unë do ta mbush këtë tempull me lavdi’, thotë Zoti i ushtrive. ‘Argjendi është imi, ari është imi’, thotë Zoti i ushtrive. ‘Lavdia e këtij tempulli të fundit do të jetë më e madhe nga ajo e të mëparshmit’, thotë Zoti i ushtrive; ‘dhe në këtë vend unë do të sjell paqen’, thotë Zoti i ushtrive.

(Hagai 2:7-9)

Përfundimisht, në librin e fundit të Biblës hebraike, atë të Malakisë, përkthimi i emrit të të cilit

është ‘engjëlli im’, gjendet një profeci e cila duket se i referohet Israsë (Udhëtimit të Natës) së

Profetit të Fundit (paqja qoftë mbi të), i cili do të ndodhte diku midis dy shtëpive disa shekuj më vonë:

‘Ja, unë po dërgoj lajmëtarin tim për të përgatitur rrugën para meje. Dhe menjëherë Zoti, që ju kërkoni, do të hyjë në tempullin e vet, engjëlli i besëlidhjes që ju kërkoni me endje, ja, do të vijë’, thotë Zoti i ushtrive.

(Malakia 3:1)

Ky udhëtim do të kryente rolin e gurit të themelit në historinë e besimit tek një Zot, gur i cili do të dëshmonte si për vazhdimësi ashtu dhe për shndërrim. Në nivelin praktik, një arritje e rëndësishme ishte përcaktimi i numrit të faljeve të përditshme, një numër i cili u vendos me ndihmën e Musait, siç dhe do e shohim më poshtë. Në vetvete kjo është më se e besueshme sepse sipas Biblës, praktikat përgatitore të Musait për t’i folur Zotit përshkruhen më shumë se të cilitdo tjetër, edhe pse praktikat në fjalë janë përmbushur prej gjithë Profetëve. Praktikat e Profetëve përfshijnë shumë prej ritualeve që përmbushen prej faljeve të përditëshme në Islam, si përkulja

(ruku) dhe gjunjëzimi (sexhde): ‘Atëherë Abrami përuli fytyrën në tokë dhe Perëndia i foli’(Zanafilla 17:3), dhe ‘(Mosiu dhe Aaroni) ranë përmbys me fytyrën për tokë; dhe lavdia e

Zotit iu shfaq atyre’(Numrat 20:6).

Heqja e këpucëve dhe larja përpara faljeve janë gjithashtu të përshkruara: ‘Perëndia tha: ‘Mos u afro këtu: hiq sandalet nga këmbët, sepse vendi në të cilin ndodhesh është vend i shenjtë’(Eksodi 3:5), dhe ‘dhe me këtë ujë, Moisiu, Aaroni dhe bijtë e tij lanë duart dhe këmbët; kur hynin në çadrën e mbledhjes dhe kur i afroheshin altarit, ata laheshin, ashtu si e kishte urdhëruar Zoti Moisiun.’(Eksodi 40:31-32).

Pas shkatërrimit të Jeruzalemit më 70 e.k., marrëdhëniet midis ndjekësve të Jezusit dhe hebrenjve, të cilët e kishin mohuar, u përkeqësuan si rrjedhojë e humbjes së fuqisë politike të hebrenjve. Për më tepër, për të krishterët, shkatërrimi përbënte ndëshkimin përfundimtar si rezultat i injorimit të profecive për faj të krenarisë. Sidoqoftë, vetë Jezusi e pruri lajmin e ardhjes së një tjetri që, siç dhe e kemi parë, rrënjët i kish në Biblën hebraike, lajm i cili përjashtonte të krishterët trinitarë njëherë e përgjithmonë prej pretendimeve të tyre për të qenë Populli i Zgjedhur i ri.

Të dhëna domethënëse ka edhe për Gjon Pagëzorin (Jahja, në Kur’an). Jezusi e lëvdon atë pa masë dhe është pikërisht pagëzimi i tij (njëkohësisht autorizimi) prej Gjon Pagëzorit i cili i mundëson Jezusit fillimin e misionit. Tek Mateu gjejmë:

Përnjëmend po ju them: nga ata që u lindën prej grash nuk u ngrit asnjë më i madh se Gjon Pagëzuesi, megjithatë, më i vogli në Mbretërinë e qiellit, është më i madh se ai.

(Mateu 11:11)

Këtu ‘më i vogli’ mund të jetë vetëm një profet i cili ndodhet ende në mbretërinë e qiellit, dhe i cili është ‘më i vogli’, i fundmi. Kur Gjon Pagëzori u pyet se cili ishte, ‘ai pranoi, nuk e mohoi, por dëshmoi: ‘Unë nuk jam Mesia!’, ‘Kush, pra?’, e pyetën ata ‘A mos je Elia?’ ‘Nuk jam!’, u përgjigj’. ‘A je Profeti?’ ‘Jo!’, ua ktheu.’(Gjon 1:20-21)’Profeti’ mund të jetë vetëm ai për të cilin është folur që prej Ligjit të Përtërirë 10:18.

Shembulli më goditës ndër qasjet ndaj ardhmërisë gjendet në Ungjillin sipas Gjonit teksa Jezusi ngushëllon dishepujt për nisjen e tij të menjëhershme:

Zemra juaj mos u trondittë; besoni në Perëndi dhe besoni edhe në mua! (…)Dhe unë do t’i lutem Atit dhe ai do t’ju japë një Ngushëllues tjetër, që do të qëndrojë përgjithmonë me ju, Frymën e së Vërtetës…

(Gjoni 14:1, 16-17)

Me pak fjalë, Ngushëlluesi do të ish një njeri si Jezusi, dhe pas tij nuk do të kish më të tjerë, dhe ai do të ish një njeri i besuar, Fryma e të Vërtetës. ‘Por Ngushëlluesi, Fryma e Shenjtë, që Ati do ta dërgojë në emrin tim, do t’ju mësojë çdo gjë dhe do t’ju kujtojë të gjitha këto që ju thashë’(Gjoni 14:26).

Shkruesi duket se barazvlerëson gabimisht Frymën e të Vërtetës me ‘Shpirtin e Shenjtë’, i cili kish qenë me Davidin dhe Jezusin. Përpos kësaj, nuk duket aspak logjike që Jezusit i nevojitej t’i kërkonte Zotit të niste ‘Shpirtin e Shenjtë’. Për më tepër, është thënë ndërkaq se Ngushëlluesi do të ish njeri. ‘Nuk do të flas më gjatë me ju, sepse po vjen princi i kësaj bote dhe ai nuk ka asgjë në mua’(Gjon 14:30).

Këtu Ngushëlluesi barazvlerësohet me Frymën e të Vërtetës, një qenie qartësisht e dallueshme nga Jezusi. Në pasazhin vijues kjo theksohet më tej nëpërmjet profecisë e cila rrëfen se Ngushëlluesi do të flasë mirë për Jezusin, rishtas si qënie e dallueshme. Referencat e shpeshta për Isanë në Kur’an dhe hadithe dëshmojnë për këtë fakt.

‘Por kur të vijë Ngushëlluesi, që do t’ju dërgoj prej Atit, Fryma e së vërtetës, që del nga Ati im, ai do të dëshmojë për mua..’

(Gjoni 15:26)

Kapitulli 16 tregon për Jezusin që flet për natyrën e misionit të Ngushëlluesit si dhe për kushtet e ardhjes së tij:

‘Megjithatë unë ju them të vërtetën: është mirë për ju që unë të shkoj, sepse, po nuk shkova, nuk do të vijë te ju Ngushëlluesi; por, po shkova, unë do t’jua dërgoj. Dhe kur të ketë ardhur, ai do ta bindë botën për mëkat, për drejtësi dhe për gjykim.’

(Gjon 16:7-8)

Qortimi mund të mbartë idenë e ‘përsëritjes së sprovës’, apo të rishpalljes së kufijve moralë të njeriut: përkufizimin e mëkatit, përkufizimin e vitytit, si dhe dallimi midis të dyve. Ai do të mund ta kryejë këtë funksion pikërisht sepse do të përfaqësojë instrumentin e dlirë të kumtit hyjnor, dhe njëkohësisht shembullin frymëzues:

‘Por, kur të vijë ai, Fryma e së vërtetës, ai do t’ju prijë në çdo të vërtetë, sepse ai nuk do të flasë nga vetja, por do të thotë gjitha ato gjëra që ka dëgjuar dhe do t’ju kumtojë gjërat që do vijnë. Ai do të më përlëvdojë, sepse do të marrë prej meje dhe do t’jua kumtojë.’

(Gjoni 16:13-14)

Këto fjalë dëshmojnë qartë dhe bindshëm për ardhjen e Profetit Muhamed (paqja qoftë mbi të), ndërkaq, nëse vërejmë përkthimin e fjalës ‘Ngushëllues’ në greqishten e origjinalit, parakletos, kuptimi merr trajta ende më të fuqishme. ‘Paraklet’, në fakt, është më shumë se ngushëllues,

është mbrojtës, është fjalë që mbart domethënie ligjore. Profeti (paqja qoftë mbi të), ish njëkohësisht prurësi i ‘ligjit të zjarrtë’ dhe mbartësi i rolit të mbrojtësit tonë në Ditën e Gjykimit kur, insha’Allah, ai do të shpëtojë njerëz nga zjarri. Një hadith dëshmon se në atë ditë ai do të thotë: ‘Shkoni dhe nxirrni prej Xhehenemit cilindo që ka në zemër besim të barabartë me peshën e (…) një fare luleje sinapi’ (El Buhari). Ndërsa vërejmë domethënien e fjalës Periklit,‘i Lëvduari’ në greqisht, kuptojmë përnjëmend se gjendemi pikërisht tek vargu i Kur’anit i cili shpall se Isai tha ‘dhe jam përgëzues për një të dërguar që do të vijë pas meje, emri i të cilit është Ahmed (i Lëvduari).’(Kur’an 61:6). ‘I Lëvduari’ në aramaisht, në gjuhën e Jezusit, është ‘Hamad’, ndërsa në arabisht ‘Ahmed’. Siç thotë dhe Suleiman Shehid Mufasiri, është përnjëmend e mundur që të dyja këto fjalë të kenë qenë të shkruara, por janë lënë jashtë gjatë procesit të kopjimit, siç dhe ka ndodhur gjetiu me fjalë e fjali të tjera. Ai thotë:

Gjon 14:16 et seq. nuk mundet t’i referohet askujt tjetër në histori përpos Muhamed bin Abdullahut, paqja qoftë mbi të (…) Një njeri i vetëm ngre krye si Avokat dhe Mbrojtës (Paraklet) për njerëzimin përgjatë gjithë epokave historike vijuese, i Lëvduar (Periklit) prej Zotit dhe prej afro 800 milionë anëtarëve të familjes njerëzore.

(Suleiman Shehid Mufasir, Muhamedi në Bibël)

Ish pikërisht për të gjitha këto arsye, ashtu siç e thotë edhe Kur’ani, që hebrenjtë prisnin një Profet nga Arabia, dhe pikërisht për këtë që një pjesë e tyre mërguan për në Arabi pas shkatërrimit të Jeruzalemit më 70 e.k.. Në Arabi, hebrenjtë u vendosën në bashkësi të mëdha rreth Medinës, ku përfundimisht ushtruan pushtet të konsiderueshëm, edhe pse gjatë kohërave të Profetit ata kryenin më tepër rolin e ekuilibruesve të pushtetit midis fiseve arabe të Avsit dhe Hazrexhit. Asnjë hebre nuk rronte në Mekë, por Qabeja nderohej prej hebrenjve si një Tempull i largët, i ngritur prej Abrahamit. Një hebre i shquar, Al-Hajabani, u kish ikur lukseve të Sirisë për të mërguar në Medinë pikërisht për çka ish parathënë, por vdiq në kohën kur Profetit i erdh revelata e parë. Ai ish shprehur, ‘Ora e tij është e afërt. Bëhuni të parët ndër ata që shkojnë drejt tij, o hebrenj.’

Sidoqoftë, nëse për Bijtë e Izraelit mund të thuhet se për Jezusin menduan se kish fenë e duhur por mesazhin e gabuar, qëndrimi i tyre ndaj Profetit Muhamed mund të shihet si i anasjelltë: mesazhi i duhur (Profeti për gjithë njerëzimin), por feja e gabuar (jo-hebraike).

Vullneti i tyre për t’u nënshtruar do të sprovohej edhe një herë në një tjetër kontekst. Përfundimi, përpos 39 shpirtrave, do të rezultonte i njëjtë. Bahira, një i krishterë i mësuar, i cili e njohu misionin e ardhshëm profetik të Hazretit Muhamed (paqja qoftë mbi të) përpara se t’i shpallej, e

njoftoi Profetin se veçanërisht hebrenjtë do të viheshin kundër tij, këshillë e cila u vërtetua si e saktë.

Kur Profeti (paqja qoftë mbi të) nisi të thërrasë njerëzit drejt Zotit, qëndrimi i hebrenjve mund të përshkruhet si ‘pro thirrjes por kundër thirrësit’, ashtu siç Martin Lings e shpreh në biografinë e tij të Profetit (paqja qoftë mbi të). Kur kurejshët i pyetën hebrenjtë e Jathribit (Medinës) për mendimin e tyre mbi vërtetësinë e mesazhit të Profetit të ri, meqë hebrenjtë kishin dijen e

Shkrimeve të Shenjta dhe Profetëve, rabinët u thanë atyre që t’i bënin atij tri pyetje. ‘Nëse ai u përgjigjet, atëherë ai është Profet i dërguar nga Zoti.’ Pyetjet ishin për:‘të rinjtë që lanë tokat e tyre në kohët e vjetra dhe çfarë ndodhi me ta’; ‘udhëtarin që shkoi prej lindjes në perëndim e deri në fund të dherave’; dhe ‘Frymën e natyrën e saj’. Edhe pse Profeti (paqja qoftë mbi të) qe në gjendje t’ju përgjigjej pyetjeve nëpërmjet revelatave, shumë prej tyre nuk e besuan. Ose më saktë, nuk mundeshin ta besonin.

Kjo pamundësi u bë gjithnjë e më e qartë me kalimin e kohës. Gjatë jetës së Profetit janë llogaritur vetëm 39 hebrenj që e përqafuan thirrjen e Islamit. Njëra prej tyre ish edhe Safija, gruaja e Kinanës. Ajo ish një grua e devotshme, të cilës iu ofrua liria ose martesa me Profetin (paqja qoftë mbi të), pas vdekjes së të shoqit në betejën e Hajberit. Njëra prej arsyeve për këtë ofertë ish se Safija, kish dëgjuar të shoqin e saj teksa bisedonte me një tjetër hebre prej Hajberit, Hujajin, teksa thoshin për Profetin (paqja qoftë mbi të), përpara se ta takonin atë, se ai nuk mund të ish ai që pretendonte të ish. Kur ishin kthyer prej takimit me të, Safija i kish parë të trazuar për faktin se e kishin kuptuar që ai ish Profet, e megjithatë nuk reshtën ta kundërshtonin.

Një tjetër mohim i hapur hebre ndaj kësaj të vërtete ndodhi kur Ebu Sufjani i kurejshëve u takua me udhëheqësit e hebrenjve në Qabe dhe i pyeti se për cilin grup ata besonin se ish bartësi i dinit më të mirë. Hebrenjtë, pikërisht në atë vend të shenjtë, u gjegjën: ‘Ju kurejshët keni dinin më të mirë.’

Nuk është se Profeti i Shenjtë nuk i dinte këto. Gjithsesi, në Medinë ai vendosi me hebrenjtë një besëlidhje për besnikëri dhe mbrojtje reciproke. Të dyja fetë gëzonin status të njëjtë: hebrenjve u kërkohej të ndiqnin vetëm ligjet e tyre dhe nuk u kërkohej ta njihnin misionin profetik të Hazretit

Muhamed (paqja qoftë mbi të). Fjala që dhanë u besua. ‘Në qoftë se ata, anojnë kah paqja ano edhe ti kah ajo, e mbështetu në All-llahun’ (Kur’an 8:61), një urdhëresë kjo që qëndron ende.

Vetëm nëse do të silleshin si tradhëtarë kundër muslimanëve do të ballafaqoheshin me pasojat.

Një grup hebrenjsh vendosi të sillet kësisoj. Pas fitores së muslimanëve në Bedër, këta e përqeshën Profetin (paqja qoftë mbi të) duke i thënë se nëse do të kish luftuar kundër luftëtarësh të vërtetë (d.m.th. si ata) nuk do të kish pasur të njëjtin sukses. Profeti nuk foli dhe vazhdoi rrugën. Disa ditë më pas, një zënkë midis një muslimani dhe një hebreu në treg, e cila përfundoi me të vrarë nga të dyja palët, sipas termave të besëlidhjes duhej të ish arbitruar prej Profetit (paqja qoftë mbi të). Megjithatë, hebrenjtë zgjodhën ta shndërrojnë atë në luftë dhe u tërhoqën tek pozicionet e tyre të fortifikuara, të sigurtë se zotësia e tyre dhe përforcimet e premtuara do të ishin më se të mjaftueshme për të hequr qafe muslimanët. Fatkeqësisht për ta, asnjë prej përforcimet e premtuara s’erdhi dhe përfundimisht u dorëzuan pa kushte. Është me rëndësi të shënohet se pavarësisht nga urdhëresa kuranike ‘Po nëse i ndesh ata në luftë, atëherë ti

shpartalloji ata që janë pas tyre, në mënyrë që të marrin mësim’ (Kur’an 8:57), hebrenjtë nuk u ekzekutuan dhe vetëm u dëbuan.

Qasja e Profetit (paqja qoftë mbi të) për sa i përket hebrenjve mund të cilësohet si qëndrim i durueshëm kundër synimeve të tyre armiqësore, dhe kundërveprim kundër veprave të tyre armiqësore. Shembull për këtë ishte dekreti i ekzekutimi ndaj Kab Ibën al Eshrefit, një poet i cili e satirizoi Profetin (paqja qoftë mbi të) dhe mesazhin e tij, duke nxitur edhe kurejshët për hakmarrje të dhunshme për betejën e Bedrit. Kur hebrenjtë e fisit të Beni Nadirit u ankuan tek Profeti (paqja qoftë mbi të), ai u tha: ‘Nëse ai do ta kish vazhduar të mbante të njëjtin qëndrim si dhe të tjerët të të njëjtit mendim me të, nuk do ish ekzekutuar’[4]. Më pas Profeti i ftoi hebrenjtë të nënshkruanin një traktat të posaçëm si shtesë e besëlidhjes, të cilin ata e pranuan, edhe pse një plan i mëvonshëm i tyre për ta vrarë Profetin vijoi të sjellë shpalljen e luftës, rrethimin, dorëzimin dhe dëbimin e tyre. Sipas termave të traktatit, hebrenjtë kishin të drejtë të merrnin me vete aq mall sa devetë mundeshin të mbartnin. Me devetë renditur në rresht për një dhe perdet e ngarkesave tërhequr për të nxjerrë në pah nivelin e pasurisë së tyre, hebrenjtë marshuan drejt daljes së qytetit nën tingujt e fyellit dhe daulles. Me arrogancën e tyre hebrenjtë nxorrën në pah plaçkën potenciale të luftës në rast humbjesh luftrash së mëtejshme.

Një fushtatë e re luftarake nuk vonoi të organizohej prej hebrenjve dhe kurejshëve. Edhe pse kjo fushtatë kërcënonte të asgjësonte gjithë bashkësinë muslimane, suksesi i saj u parandalua në Betejën e Hendekut. Pas kësaj ngjarjeje, fisi hebre i Beni Kurejdhës, i cili kish komplotuar në sekret me kurejshët, u rrethua prej muslimanëve dhe përfundimisht u dorëzua. Edhe pse akuza kundër tyre ish tradhëtia e lartë, fisit iu ofrua Islami, i cili u pranua prej pesë syresh, tre prej të cilëve ishin shokë fëmijërie të Al Hajabanit. Profeti (paqja qoftë mbi të) priti një delegacion prej fisit të Avsit i cili i kërkoi mëshirë për këta hebrenj që dikur kishin qenë aleatë. ‘A do të ishit të kënaqur ju, burrat e Avsit, në se njeri prej jush do të jepte gjykimin për ta?’, i pyeti Profeti dhe ata ranë dakort. Seid Ibën Muadhi, shefi i Avsit dhe aleat i përhershëm i kurejshëve, u emërua me këtë detyrë dhe Profeti pranoi se do ta respektonte vendimin e tij. Pasi dëgjoi gjithë dëshmitë, Saadi zgjodhi të ndiqte praktikat e hershme hebraike (Ligji i Përtërirë 20:12) dhe vendosi që: burrat të ekzekutoheshin për tradhëti të lartë. Kur Profeti (paqja qoftë mbi të) u informua për këtë vendim, ai tha: ‘Ti ke gjykuar me gjykimin e Zotit prej përtej shtatë qiejve,’ duke iu referuar kështu dekretit biblik; sidoqoftë, pas vdekjes së Saadit, Profeti u shpreh se Saadi ish ndëshkuar në varr përpara se Zoti të vijonte ta falte. Hujaji, njëri prej njerëzve të vlerësuar që u ekzekutuan, para se të vdiste iu drejtua Profetit (paqja qoftë mbi të) me këto fjalë: ‘Unë nuk e fajësoj vetveten që të kam kundërshtuar ty, por ai që braktis Zotin, do të përfundojë i braktisur’, një mënyrë kjo ndoshta për të thënë se përpara Zotit gabimi qëndron ose tek ti ose tek ne.

Është me rëndësi të shënohet se ndonëse ndëshkimi i ashpër është i lejuar, fakt i cili gjatë kohërave për të cilat flasim përbënte normë, kjo zgjedhje rrallë u praktikua nga Profeti (paqja qoftë mbi të). Ligji u përdor vetëm në rastet kur gjithësia e bashkësisë muslimane ose aleatët e saj kërcënoheshin nga rreziku, ndërsa kur rrezikohej vetëm personi i Profetit të Shenjtë, vazhdimisht ai hiqte dorë nga ndëshkimet. Në këtë mënyrë, në një tjetër orvatje kundër jetës së Profetit (paqja qoftë mbi të), ndërsa Labidi, një banor hebre i Medinës, përdori magjinë e zezë kundër tij (magji e cila u shpërbë prej recitimit të dy Sureve të fundit të Kur’anit), Profeti e fali. Gjithashtu, asnjë veprim nuk u ndërmor kundër gruas hebreje e cila e helmoi Profetin pas fitores

së muslimanëve në Hajber, që qe dhe beteja e fundit midis muslimanëve dhe hebrenjve të Arabisë.

Hajberi në vetvete përfaqëson shumë prej tipareve spikatëse të përballimeve të tjera midis muslimanëve dhe hebrenjve. Forcat e hebrenjve i tejkalonin në numër ato të muslimanëve dhe hebrenjtë ishin si përherë të sigurtë për fitoren e tyre: fortifikimet e tyre në Hajber konsideroheshin si të pamundura per t’u kapur. Sidoqoftë, ata jo vetëm që nuk munguan të haheshin me njëri-tjetrin, por edhe u lanë në baltë prej dështimit të përforcimeve që u ishin premtuar. Siç thotë dhe Kur’ani: ‘Armiqësia ndërmjet tyre është e ashpër. Mund të mendohet për ta se janë të bashkuar, por në realitet zemrat e tyre janë të përçara.’ (Kur’an 59:14) Ndërkaq, muslimanët luftuan ‘të rreshtuar si të jenë një ndërtesë e fortifikuar’(Kur’an 61:4) dhe fortesat i morrën njërën pas tjetrës. Pas humbjes së tyre, ish rënë dakort që hebrenjtë do të dëboheshin në mërgim – asnjë syresh nuk u ekzekutua për tradhëti të lartë – dhe këtë herë ata duhet të merrnin rrugën të zhveshur prej plaçkës dhe pronave të tyre (nga se shumë prej muslimanëve e kishin ende të freskët arrogancën e tyre të shpalosur më parë). Profeti (paqja qoftë mbi të) i shtoi marrëveshjes nenin e mëtejshëm, i cili shpallte se për gjithkënd që kapej duke dhunuar kushtet, dënimi do të ish ekzekutimi, nen me të cilin Kinana, shefi i hebrenjve, ra dakort.

Duket qartë se qëndrimi mbizotërues ndër hebrenjtë ish se ata ishin mundur, dhe se Profeti (paqja qoftë mbi të) ish vërtet ai i cili prentendonte të ish. Megjithatë, hebrenjtë insistuan të ndjekin vetëm Moisiun dhe Torën, dhe Profeti (paqja qoftë mbi të) i mbështeti ata në këtë qëndrim. Krimi i tyre qe i natyrës politike, jo fetare. Sidoqoftë, udhëheqësi i hebrenjve, Kinana, këmbënguli për të fshehur pasuritë, duke refuzuar i inatosur këshillën e njerëzve të tij. Është e qartë se kjo krenari kishte përmasa vetëvrasëse dhe përnjëmend, akti i tij u zbulua e Kinana u ekzekutua.

Gjithsesi, kurrë nuk pati dëbim të përgjithshëm të hebrenjve. Pas Hajberit, Profeti (paqja qoftë mbi të) lejoi disa prej fermerëve të hurmave të qëndronin me kusht se në rast se Profeti

(paqja qoftë mbi të), do t’i urdhëronte të iknin, ata do të largoheshin (dhe në fakt, kjo ndodhi).

Dy koloni të tjera hebraike në Fadak dhe Vadi el Kura, të cilat kishin qenë të lidhura me Hajberin, u dëbuan gjithashtu në mërgim, por pas Tebukut, Profeti (paqja qoftë mbi të) nënshkroi një traktat me kolonitë hebraike dhe të krishtera të veriut të Arabisë, në zonën e Akabasë, traktat i cili i mundësonte atyre mbrojtje dhe paprekshmëri fetare.

Ky akt final nuk tregon kurrëfarë politike përgjithësuese armiqësore, apo keqdashëse ndaj hebrenjve nga ana e Profetit. Për sa i përket rrethanave të kohës, hebrenjtë ishin armiq për sa kohë silleshin si armiq. Ndëshkimi bëhej mbi bazën e krimeve ose veprave të liga dhe jo mbi baza fetare.

** *

Fakti që Profeti (paqja qoftë mbi të) ish i aftë të mos bezdisej prej hebrenjve i detyrohet aftësisë së tij për t’u ngritur mbi urrejtjen që hebrenjtë ushqenin për të. Tek e fundit, ai kish qenë në gjendje të ngrihej pikërisht përmbi qytetin e tyre të shenjtë. Muhamedi (paqja qoftë mbi të) dhe Jeruzalemi janë të lidhur ngushtë me njëri-tjetrin për dy arsye. Së pari, Jeruzalemi kish shërbyer si pikëdrejtimi i faljeve, kibla, për gjithë muslimanët, dhe kjo deri në momentin e fillimit të vitit

të parë të Hixhrës, më 622, dymbëdhjetë vjet pas nisjes së misionit profetik të Muhamedit. Më pas, Profetit iu kumtua ta ndryshojë pikëdrejtimin e faljeve për kah Qabeja, në Mekë. Ndërkaq, kjo ngjarje vijoi të ndodhë vetëm një vit pas natës së dytë më domethënëse në Islam: Natës së Isrës, Udhëtimit të Natës (Miraxhit) në Jeruzalem. Kështu Jeruzalemi i cili luante rol qendror, më pas u zëvendësua si qendër, por ndërkaq mbeti dhe mbetet një vend me domethënie të thellë për muslimanët, për të cilët ai zë vendin e tretë si më i shenjtë në tokë.

Pa të meta është Lartëmadhëria e Atij që robin e Vet e kaloi në një pjesë të natës prej Mesxhid-i- Haramit (prej Qabes) gjer në Mesxhid-i-Aksa, rrethinën e të cilës Ne e kemi bekuar, (ia bëmë këtë udhëtim) për t’ia treguar atij disa nga argumentet Tona. Vërtet, Ai është Dëgjuesi, Pamësi.

(Kur’an 17:1)

Historia është dramatike. Një natë, pëpara fillimit të Hixhrës për në Medinë, Profeti u nis për të shkuar në Qabe, vizitë të cilën ai e kryente shpesh. Teksa ndjehej i lodhur, e zuri gjumi. Në një hadith ai thotë se si Xhibrili (Gabrieli) e shkundi nga gjumi dhe e shoqëroi deri tek një kafshë e bardhë me krahë që quhej Burak, e cila ngjasonte edhe si gomar edhe si mushkë. Nën drejtimin e Xhibrilit, ata fluturuan drejt Jeruzalemit, ku Profeti pritej prej një shpure të tërë Profetësh, Abrahami, Mosiu e Jezusi përfshirë. Kur ai nisi të falej në vendndodhjen e Tempullit, Profetët e tjerë u mblodhën pas tij në grup dhe u falën me të. Pas faljes, Profetit iu ofruan dy kupa, njëra me verë e tjetra me qumësht. Pasi mori qumështin dhe la verën, Kryeengjëlli i tha: Ti je udhëzuar drejt natyrshmërisë virgjërore dhe drejt saj ke udhëhequr popullin tënd, O Muhamed, dhe vera të

është ndaluar.’

Më pas, Muhamedi (paqja qoftë mbi të) u mor prej gurit qendror të vendndodhjes së Tempullit, lart për në qiej, siç ish marrë përpara tij në të njëjtën mënyrë Elia dhe Jezusi. Ndërsa përshkonte secilin prej shtatë qiejve, ai vëreu sërish Profetët me të cilët ish falur në Jeruzalem. Pak më parë ai i kish parë dhe ish falur me ta në trajtat e tyre tokësore, e tashmë po i vërente brenda ‘realitetit qiellor’, sikurse Martin Lings përshkruan në biografinë e tij. Jozefi kish madhështinë e plotë të hënës, sikurse i ish dhënë më shumë se gjysma e bukurisë që mbretëron mbi tokë. Profeti u magjeps gjithashtu edhe prej bukurisë së Aaronit. Bukuria e pjesës më të vogël së Parajsës ish shumë herë më e bukur se ajo e tërësisë së tokës, kujtonte ai më vonë. Gruaja e Parajsës ‘mund të mbushte hapësirën midis Qiellit dhe tokës me dritën dhe aromën e saj.’

Përtej shtatë qiejve ai arriti sferën Hyjnore për të cilën asgjë tjetër nuk është thënë përveç mbërritjes tek‘Lotusit më të Skajshëm’ (sidrat el-muntaha). Sipas një komentari bazuar mbi thëniet e Profetit, Pema e Lotusit shënon fundin e gjithë dijes, qoftë kjo njerëzore apo engjëllore.

Përtej, fillon misteri i fshehur, Prania e panjohur dhe e pamundur për t’u njohur, e njohur vetëm prej Zotit.

Atëherë kur Sidrën (Lotusin) e mbuloi ajo që e mbuloi. Shikimi i tij nuk lakoi e as nuk tejkaloi. Ai vërtet pa disa nga shenjat më të mëdha të Zotit të vet .

(Kur’an 53:16-18)

Drita Hyjnore zbriti përmbi Pemën e Dijes dhe e mbuloi atë së bashku me gjithçka tjetër, dhe Profeti mundi ta duronte pa i hequr sytë prej saj. Ish pikërisht ky vend ku Muhamedi (paqja qoftë mbi të) mori urdhërin e pesëdhjetë faljeve ditore ashtu si edhe kredon e Islamit, e cila përmban thelbin e natyrës së misionit të tij profetik:

I dërguari i besoi asaj që iu shpall prej Zotit të Tij, si dhe besimtarët. Secili i besoi All-llahut dhe engjëjve të Tij dhe të dërguarve të Tij. ‘Ne nuk bëjmë dallim në asnjërin nga të dërguarit e Tij’, dhe thanë: ‘Dëgjuam dhe respektuam. Kërkojmë faljen tënde o Zoti ynë, te Ti është ardhmëria’.

(Kur’an 2:285)

Gjatë zbritjes, Profeti dhe Engjëlli kaluan pranë të njëjtëve Profetë. Muhamedi (paqja qoftë mbi të), tregon:

‘Gjatë kthimit, kalova pranë Musait – sa mik i mirë ka qenë ai për ty! – i cili më pyeti: ‘Sa falje të janë udhëruar?’ I thashë pesëdhjetë falje çdo ditë dhe ai më tha: ‘Faljet e bashkësisë janë punë që rëndojnë, dhe njerëzit e tu janë të dobët. Kthehu drejt Zotit dhe kërkoi të ta lehtësojë peshën tende dhe atë të popullit tënd me tre.’E kështu u ktheva dhe i kërkova Zotit të ma lehtësojë, dhe Ai më tërhoqi dhjetë. Pastaj kalova sërish pranë Musait dhe ai sërish më përsëriti ç’më kish thënë më parë, e kështu u ktheva prapë, dhe sërish m’u tërhoqën edhe dhjetë të tjera. Por, sa herë kaloja pranë Musait ai më niste mbrapsht deri sa më në fund më ishin tërhequr gjithë faljet përveç pesë të tillave për secilën ditë e natë. Sërish kalova pranë Musait, e sërish ai më tha ç’ka më kish thënë më parë, dhe unë i thashë: ‘Jam kthyer drejt Zotit dhe i kam kërkuar aq sa tashmë jam bërë me turp. Nuk do të shkoj sërish.’ Dhe kështu, ai i cili do t’i kryejë të pesta në mirëbesim dhe me besim tek bujaria e Zotit, atij do t’i jepet shpërblimi i pesëdhjetë faljeve.’

(Ibën Is’hak)

Pasi ishin kthyer drejt Gurit – tradita thotë se edhe sot ekziston një gjurmë këmbe – ata u kthyen drejt Mekës nëpërmjet të njëjtës rrugë, dhe mbërritën në anën e pasme të Qabes gjatë të njëjtës natë. Profeti u kthye tek shtëpia e kushërirës së tij, atje ku po qëndronte dhe, pasi e udhëhoqi gjithë familjen e saj në faljen e agimit, ai u tha gjithë anëtarëve të familjes se ku kish qenë. Në këtë stad të misionit të tij, Profeti kish shumë armiq ndër rradhët e udhëheqësve të shoqërisë mekase, familjen Kurejsh, dhe kësisoj kushërira e tij iu lut Profetit të mos i tregonte askujt për ndodhitë e asaj nate për faktin se kjo ngjarje mund të shpinte në persekutime të mëtejshme për të dhe për gjithë bashkësinë. Ndoshta këto fjalë tregojnë një grimë dyshimi nga ana e saj për sa

Profeti rrëfeu, por përgjigjja e Profetit ish: ‘Do t’ua tregoj, për Zotin.’

Sikurse kushërira kish frikë, shumë prej kurejshve e pritën me kënaqësi këtë lajm sepse për ta lajmi vërtetonte më në fund se Muhamedi (paqja qoftë mbi të) ish çmendur me të vërtetë. Të gjithë e dinin mirë se rruga për në Jeruzalem kërkonte të paktën një muaj. Të nisur nga qëllime djallëzore, disa prej burrave u ngritën për të takuar Ebu Bekrin, ndër të parët dhe ndër më të respektuarit e të konvertuarve në Islam, dhe i kërkuan mendimin e tij. Ebu Bekri, fillimisht dyshoi për çka po i tregoinin dhe i akuzoi për gënjeshtarë, por burrat e siguruan se Profeti ish në Xhami dhe pikërisht në atë moment po fliste për udhëtimin e tij. Aty për aty Ebu Bekri tregoi besimin që kishte tek Profeti dhe u gjegj:‘Nëse ai thotë kështu, atëherë është e vërtete. Dhe ç’ka

këtu për t’u çuditur se nuk po e kuptoj? Ai më thotë se Lajmet i vijnë prej Qiellit në tokë në një orë të caktuar të ditës ose natës dhe e di mirë që ai më thotë të vërtetën. Dhe kjo është përtej gjithçkaje me të cilën mund të talleni.’(Ibën Is’hak)

Zoti e di sa e rëndësishme qe kjo shprehje besimi publik në atë kohë dhe Ebu Bekri e konsideroi si të tillë teksa ai shkoi në Xhami dhe përsëriti fjalët e tij: ‘Nëse ai thotë kështu, atëherë është e vërtetë.’ Për këtë arsye Profeti i dha Ebu Bekrit emrin el-Sidik, domethënia e të cilit është ‘vërtetuesi i madh’ ose ‘dëshmitari i të vërtetës’.

Përgjigjja e qartë përqeshëse ndaj historisë filloi të lëkundej gjithnjë e më shumë në ditët që do të pasonin sepse gjatë rrëfimit, Profeti do të përshkruante karvanet e deveve të cilat i kish hasur përgjatë udhës, duke parathënë kështu kohën e mbërritjes së tyre në Mekë. Kur karvanët filluan të mbërrinin në Mekë sipas parathënieve dhe sipas përshkrimeve, çdo mohim apo mungesë besimi u konsiderua pabazë. Në fillim, Profeti e rrëfeu udhëtimin e tij drejt qiellit vetëm tek Ebu Bekri dhe tek Shokë të tij të afërt, duke e kufizuar tregimin e tij publik rreth udhëtimit për në Jeruzalem, por gjatë viteve që vijuan njerëzit do të mësonin gjithnjë e më shumë detaje prej tij. Kjo erdhi si pasojë e përgjigjeve të pyetjeve, pyetje të cilat dëshmonin gadishmëri për të marrë përgjigje. Sikur historia t’u ish treguar që në fillim, do ta kishin pasur të vështirë ta besonin menjëherë.

Kjo ngjarje i dha Mesazhit të Profetit një përmasë transcendente, e lidhi atë me zinxhirin e gjatë të Profetëve dhe me rëndësinë e një tjetër Qyteti të Shenjtë dhe një tjetër Toke të Shenjtë. Por kthimi i tij në Mekë theksoi faktin se afërsia tokësore më e ngushtë me Zotin qëndronte në qytetin abrahamik përtej Jeruzalemit. Kthimi e vendosi metaforikisht Jeruzalemin pas Muhamedit (paqja qoftë mbi të), të cilit tashmë i duhej të përqendrohej tek pozitat e tij gjithnjë e më të pasigurta në Mekë dhe të mbronte, me hirin e Zotit, çka kish krijuar ndërkaq. Pikërisht për këtë arsye Muhamedi (paqja qoftë mbi të) dhe ndjekësit e tij lanë pas Mekën dhe morën rrugën e Hixhrit, mërgimit, për në Medinë, më parë i njohur si qytetit i Jathribit, tashmë i njohur si Qyteti i Dritës (el Medina el Munauara), kryesisht i njohur si Medina.

Në këtë qytet Muhamedi (paqja qoftë mbi të) do ta linte pas Jeruzalemin jo vetëm metaforikisht por edhe realisht. Qyteti ish gjithsesi i respektuar, por ish pjesë e një të shkuare të respektuar kur mesazhi i një Zoti të Vetëm, Allahut, kish qenë përgjegjësia parësore e një populli të vetëm. Muslimanët që këtej e tutje do të shihnin drejt të ardhmes dhe Mekës,qendrës së besimit universal, gjithë duke njohur shenjtërinë e të shkuarës dhe të Jeruzalemit, qendrës së feve posaçërisht hebraike. Që prej kohërave të Jakobit, falja tek një Zot i Vetëm ish bartur qartazi prej Bijve të Izraelit, të cilët i përkisnin linjës së Isakut, dhe më pas prej pasuesve të vetëshpallur si ‘Bijtë e Izraelit’ të ri, të krishterëve. Prej vullnetit të Zotit ata ishin dëbuar, përkatësisht secili, dy herë prej Qytetit të Shenjtë pikërisht sepse kishin dështuar të jetonin sipas Ligjit të Zotit. Dëbuar prej qytetit në të cilin të krishterët krijuan dhe riprunë një fe, e cila me gjithë mirësinë dhe dashurinë që bartte për ‘zemrën’ e Jezusit, nëpërmjet Trinisë dhe venerimit të imazheve të

Jezusit dhe Marisë, vendosi një perde midis qenieve njerëzore dhe përvojës direkte me Zotin. Me durim, linja trashëgimtare e Ismailit do të ndërhynte për të marrë vendin që i përkiste, duke vulosur kështu historinë epike të qytetit.

Deri në ato kohëra, Profeti kish treguar kujdes të veçantë për t’u drejtuar nga ana e duhur gjatë faljeve. Ndërsa ish në Xhaminë e Mekës, ish kthyer kah drejtimi i Mihrabit, kamares së lutjes, drejt murit të Jeruzalemit, dhe ndërsa jashtë saj, drejtimin e përcaktonte me ndihmën e diellit ose yjeve. Pas Hixhrit, teksa jetonte në Medinë dhe në vigjilje të armiqësive me qytetin pagan, i cili e kish detyruar të largohej, qendërsia e atij qyteti, rindërtuar shekuj më parë prej Ismailit dhe prej atit të tij Ibrahimit, u vërtetua nëpërmjet Shpalljes:

Ne shumë herë po shohim kthimin e fytyrës tënde kah qielli, e Ne sidoqoftë do të drejtojmë ty në atë drejtim (kible) që të pëlqen. Pra kthehu anës së xhamisë së shenjtë (Qabes), dhe kudo që të jeni kthehuni kah ajo anë.

(Kur’an 2:144)

Karakteristika e vetme përkufizuese e Islamit është njëshmëria – njëshmëria e besimit, origjinës, popullit, qëllimit dhe sigurisht e Zotit. Domethënia e fjalës Islam është ‘nënshtrim’, në rrënjën e së cilës gjendet fjala Selam, paqe. Kuptimi i kësaj ndërlidhjeje fjalësh është se paqja do të vijë, por do të vijë nëpërmjet nënshtrimit ndaj fuqisë dhe urtësisë në univers, të cilat janë shumë herë më mëdha se tonat, ato të Zotit, të Allahut. Nëse vërejmë emrat e dy feve të tjera monoteiste, kontrasti që krijohet është befasues. Hebrenjtë e përkufizojnë besimin dhe identitetin e tyre rreth emrit fisnor të Judës ose Izraelit, domethënia e të cilit është ‘ai që përleshet me Zotin’ – e kundërta e nënshtrimit – megjithëse udha e Isaisë në shkretëtirë përbën një mundësi reale jetese. Të krishterët e përkufizojnë veten rreth emrit të një njeriu, natyra e të cilit është e diskutueshme prej vetë të krishterëve. Përqendrimi i këtyre dy feve në thelb nuk është tek Zoti, ashtu siç dëshmojnë dhe emrat e tyre përkatës (thëniet e tyre për besimet e veta shërbejnë si konfirmim për këtë). Përqendrimi i tyre është përkatësisht tek hebrenjtë dhe tek Jezusi.

Qëndrimi i këtyre dy besimeve në lidhje me Librat e pasqyron këtë shqetësim. Nëse një tjetër rrugë drejt Zotit ka ekzistuar, rrugë e cila u ka kaluar mu poshtë hundës, ajo nuk është vërejtur pikërisht për këtë arsye. Është ndoshta meritë e këtij qëndrimi fakti që mbetjet e aludimeve biblike për Vulën e Lajmëtarëve nuk u shkatërruan përgjatë gjithë stadeve të redaktimeve dhe korrigjimeve tekstuale. Gjithsesi, mbetet problematik fakti se sistemet e besimit hebre dhe të krishterë i kanë dëshpëruar orvatjet e zhvillimeve shpritërore të gatshme ose të vullnetshme për t’iu nënshtruar lajmeve të fundit të Zotit. Lajmet nuk u janë nisur Popullit të Zgjedhur prej Zotit, as evropianit bardhosh, bile as edhe Jeruzalemit, por një ishmaeliti të një qyteze të vogël arabe. Botë mahnitëse kjo e jona; Zoti ka favorizuar të përjashtuarit, të përulurit dhe të dëbuarit.

Dy faktorët kryesorë që e kufizojnë mënyrën se si hebrenjtë dhe të krishterët e shohin Profetin Muhamed (paqja qoftë mbi të) janë përkatësisht, supozimi hebraik se asnjë profet tjetër nuk mund të dërgohet dhe ngurrimi i krishterë për të lejuar mundësinë e ardhjes së një

lajmëtari tjetër përpara ardhjes së dytë të Jezusit gjatë ditëve të fundit. Muhamedi (paqja qoftë mbi të), Profeti i linjës së Ishmaelit, i cili kreu kthimin e monoteizmit të pastër dhe të thjeshtë të Islamit, një besim, një din, i cili është edhe feja e shumicës së Profetëve hebrenj që e paraprinë, por edhe feja universale e gjithë njerëzimit, nuk i përmbahet kësaj skeme. Dhe kjo, siç dhe e kam argumentuar më lart, është një përgjegjësi e cila duhet t’u parashtrohet dyerve të atyre që i kanë mbajtur këto dy fe të gjalla, dhe jo thelbit të këtyre feve të qendërsuara në Zot. Në thelb, Islami ngrihet përmbi debatin e përcaktimit të Bijve të vetëm apo të rinj të Izraelit, hebrenjtë apo të

krishterët, duke i përqafuar të dyja palët dhe duke shpallur se të gjithë ne jemi Bijtë e Abrahamit, dhe së fundmi të Adamit. Islami pranon edhe Isakun edhe Ishmaelin: si fe vulosëse, Islami është dramatikisht dhe mëshirëplotësisht përfshirëse.

Në këtë skicë, Jezusi ish Profeti i fundit i hebrenjve, i cili, duke i thirrur hebrenjtë sërish tek Zoti, i ftoi të mbanin veshin tek këshillat e Isaisë dhe t’i mbështeteshin vetëm Zotit. Ai ish Mesia i cili premtoi mbretërinë e Zotit në tokë. Por ai nuk ish udhëheqësi politik i cili do ta krijonte këtë mbretëri, siç dhe nuk ish udhëheqësi fetar i cili kish ardhur për të themeluar një fe të re. Të dyja këto detyra do të ndërmerreshin nga njerëzori, nga më i miri njeri ndër gjithë Profetët: nga Profeti Muhamed (paqja qoftë mbi të). Në çastin kur thirrja e tij pushoi së qeni posaçërisht arabe, ajo u shndërrua në një mision universal dhe kjo pikërisht atëherë kur Engjëlli Gabriel e zgjoi për ta marrë në Jeruzalem në mënyrë që të vërtetonte Lajmëtarët e tjerë, të falej dhe të ngjitej ndër qiej për të takuar Zotin e Gjithçkaje. Kjo ngjarje ndodhi në Jeruzalem sepse vetëm në Jeruzalem mund të ndodhte. Por Jeruzalemi është një spirale trazie; Shtëpia e Paqes, Shtëpia e Zotit ndodhet tashmë gjetiu ndaj Profeti Muhamed (paqja qoftë mbi të) drejt atij kahu u rikthye. Kësisoj, drejt asaj Shtëpie kthehemi tashmë edhe ne muslimanët.

Nën dritën e këtyre të dhënave dhe nëse përdorim pak humor dhe përfytyrim, reklama e 1999 e Autoritetit Shtetëror të Turzimit të Izraelit e cila thotë ‘në tokën prej ku filloi Mijëvjeçari, Kupola tashmë është ngritur’, lë vend për të nënkuptuar pranimin e Profetëve Isa dhe Muhamed.

Të jetë kjo një shkëndijë drite në zemrat e tyre? Edhe pse ndoshta nuk është kuptuar si e tillë, kjo mund të shihet si diçka e ngjashme me Shehadetin.

Në se vërtet kish vend për optimizëm në fjalët e kësaj reklame, të hedhura në qarkullim në një moment gjatë të cilit procesi i paqes midis Izraelit dhe Palestinës po lëkundej drejt shëmbjes, qeverisë së Izraelit do t’i ofrohej ndërkaq një përballje serioze me realitetin prej shpërthimit të

Intifadës së Al Kudsit (Jeruzalemit) pikërisht një vit më pas, më 2000. Takimet e Kamp Davidit më herët gjatë atij viti, ndërmjet Jaser Arafatit dhe Ehud Barakut, të kryesuara prej Bill Klintonit, dukeshin se kishin arritur të krijonin një zgjidhje finale dhe përfundimtare të çështjes. Ndërkaq, përfundimisht, kyçi i çështjes nuk ish as fati i mërgimtarëve palestinezë, as kolonitë izraelite në tokat e pushtura, as vendosja e kufijve përfundimtarë, por fati i Jeruzalemit dhe veçanërisht pika e tij nevralgjike, kompleksi i Al Aksasë. Megjithëse asnjëri prej protagonistëve (bile, as edhe popujt e tyre) nuk ish posaçërisht haptazi fetar praktikant, të dyja palët e kishin të pamundur, për arsye politike, psikologjike dhe përfundimisht fetare, të pranonin diç më pak se sovranitet total mbi zonën në fjalë.

Me sa duket, nuk mund të ish përveçse kështu dhe kjo për vetë faktin se zgjidhja ‘tokësore’ politike për këtë krizë nuk është realiste. Sepse nuk mund të ketë kompromise që e ndajnë gjysëm për gjysëm ‘pronësinë e pikës së lidhjes me Zotin’. Fëmija nuk mund të ndahet në dy gjysma. Rruga për tek Zoti është vetëm një, dhe deri sa ajo të merret me zemër e shpirt, marrëdhënia mbizotëruese ndërmjet atyre që pretendojnë pronësi aktualisht do të jetë lufta dhe jo paqja. Zoti, përmes Profetit të Fundit, na ka vënë para një zgjedhjeje shumë të thjeshtë në mënyrën se si mund të lidhemi me të: zgjedhja ndërmjet luftës kundër Zotit ose nënshtrimi ndaj Tij. Ndaj edhe pyetja: Izrael apo Islam?/ erasmusi.org

[1] Nuk gjendet tek varianti shqip

[2]Sidoqoftë, është pikërisht mbi këto themele, fizike dhe metaforike, që shumë prej hebrenjve fetarë të Izraelit dëshirojnë të ndërtojnë Tempullin e Tretë. Ata presin të gjejnë një viç të kuq dhe të virgjër të gjinisë femërore, sakrifikimi i të cilës do t’i mëkëmbë vendit, ku sot ndodhet Kupola e Gurit dhe Salla e Lutjeve të Al Aksasë, dlirësinë e ritualit. Në fund të kësaj logjike, gjendet një paradoks i cili ndeshet me cilindo që dëshiron ta rindërtojnë Tempullin dhe të rimëkëmbë lavdinë e Solomonit përmes gjakut të një kafshe të sakrifikuar. Ngjan me të vërtetë thellësisht jodinjitoz pranimi i shkaterrimit të një ndërtese muslimane, e cila shërben njëkohësisht si simboli i peisazhit të ‘Izraelit’dhe si ndërtesë me karakter unik për vetë faktin se ajo është ndërkaq, një monument për transcendence monoteiste (vetë Kupola e Mijëvjeçarit të Izraelit!) për të ngritur një kasaphane të shenjtë.

[3]Autori i referohet një vesioni në anglisht të Biblës, tek i cili ‘profecia mbi Arabinë’ i korrespondon ‘burden of Arabia’. Përkthimi i fjalës ‘burden’, është edhe barrë edhe detyrë edhe peshë edhe ngarkesë.

[4]Në mënyrë të ngjashme, pas Luftës së Dytë Botërore, armiqtë propagandistë si ‘Lord Haw- Haw’ u ekzekutuan prej Aleatëve.

 

[pdf-embedder url=”https://gazetaimpakt.com/wp-content/uploads/2017/03/pertejjeruzalemit.pdf”]

NDANI KËTË POSTIM

Mund tju interesojne