Pse duhet rishikuar Skënderbeu që krijuam ne

Ka dy histori të Skënderbeut dhe sot po ndihet nevoja për t’i balancuar.

Njëra histori, që po e quaj e Skënderbeut, është ajo e rrëfyer me mijëra e mijëra herë, të paktën që nga Barleti e këtej: ose narrativa e jetës së Skënderbeut, që nga origjina familjare e deri në vdekje, e gjesteve të tij si komandant ushtarak dhe burrë shteti dhe diplomat, marrëdhënieve të tij me fuqitë e mëdha të Europës e të Azisë, si Vatikani, Venediku, Mbretëria e Napolit dhe Perandoria Osmane dhe në përgjithësi e politikës së tij në skakierën europiane të kohës; por edhe e politikës dhe marrëdhënieve të tij me bujarët e tjerë shqiptarë dhe jo-shqiptarë në Ballkan. Idealisht, brenda kësaj historie, gjestet e Skënderbeut vendosen në kontekst, krahas përpjekjeve për të shpjeguar çfarë deshi ai të bënte, çfarë arriti dhe çfarë ndikimi pati në Arbërinë e kohës së vet, por edhe në Ballkan dhe në Europën Perëndimore e më gjerë. Versione të thjeshtuara të kësaj historie u mësohen fëmijëve shqiptarë në shkolla; versione edhe më të thjeshtuara, në trajtë të kalcifikuar, mbretërojnë në debatet publike rreth Skënderbeut dhe trashëgimisë së tij.

Historia tjetër, që po e quaj e Skënderbejadës dhe që mbetet në masë të madhe e padukshme, është ajo e pritjes, perceptimit, ruajtjes dhe trashëgimisë së memories së Skënderbeut, nga ana e arbërve, shqiptarëve, italianëve, popujve të Ballkanit dhe osmanëve vetë. Nëse historia e parë zgjat e shumta një shekull, kjo e dyta shtrihet në pesë-gjashtë shekuj. Pjesë të saj janë: historitë e Skënderbeut të shkruara vit pas viti anembanë Europës, nga Barleti e tutje; trajtimi i Skënderbeut nga historianët europianë dhe osmanë në rrjedhë të shekujve; kujtimi i Skënderbeut në kulturën europiane perëndimore, ose kuptimi që i ka dhënë kësaj figure kultura europiane në shekuj; kujtimi i Skënderbeut mes shqiptarëve, përfshi këtu edhe folklorin kushtuar Skënderbeut në shqiptarët dhe në arbëreshët e Italisë; kujtimi dhe kultivimi i figurës së Skënderbeut mes shkrimtarëve shqiptarë dhe arbëreshë të Para-Rilindjes, duke filluar nga Frang Bardhi; Rilindja shqiptare dhe roli qendror i figurës së Skënderbeut në projektin e zgjimit kombëtar të shqiptarëve; vendi i Skënderbeut në themelet e shtetit shqiptar të shekullit XX; përdorimi i Skënderbeut nga Zogu; përdorimi i Skënderbeut nga fashizmi italian; vendi i Skënderbeut në historiografinë shqiptare të periudhës totalitare; kuptimi që i jepet Skënderbeut sot, në Shqipëri, në Kosovë dhe gjetiu ku jetojnë shqiptarët; mënyrat si kremtohet në publik kujtimi i Skënderbeut mes shqiptarëve dhe gjetiu; historia e artit kushtuar Skënderbeut: poemat, romanet, pjesët teatrale, operat, në Europë dhe mes shqiptarëve. Lista është detyrimisht e paplotë, por besoj mjafton për të krijuar idenë.

Çfarë dua të theksoj këtu është se (1) këto dy histori janë të ndryshme nga njëra-tjetra, por e dyta gjithnjë plotëson të parën; (2) deri më sot kemi vepra të plota dhe shteruese për historinë e parë, por për të dytën gjen vetëm studime të shpërndara, por mungon përpjekja për sintezë; (3) disa aspekte të imazhit që kemi sot për Skënderbeun varen drejtpërdrejt nga historia e dytë, jo e para; (4) çdo përpjekje për t’i ndarë dy historitë është, në fakt, pjesë e së dytës; (5) historia e parë është objekt i punës së specializuar të historianëve, ndërsa e dyta prek të gjitha sferat e jetës kulturore, sepse ka të bëjë me mënyrën si e përjetojmë ne, shqiptarët, identitetin tonë kombëtar dhe një personazh historik qendror si Skënderbeu; (6) pjesa më e madhe e publikut e krijon imazhin dhe ndonjëherë kultin e Skënderbeut nëpërmjet historisë së dytë, jo të parës. Që këtej, nevoja e ngutshme që kjo histori e dytë jo vetëm të studiohet seriozisht, por edhe t’i jepet publikut në po atë masë sa e para.

Imazhi, koncepti dhe kuptimi që ka sot publiku shqiptar për Skënderbeun, i mbrujtur në shkollat dhe i ushqyer më tej nga letërsia, historiografia, mass mediat dhe artet figurative, është gjithnjë i ndërmjetësuar nga tradita – por jo aq tradita e ruajtjes së pandërprerë të kujtimit të bëmave të Skënderbeut, sa tradita e paraqitjes së Skënderbeut nga disa vepra kyçe, si historitë e Barletit, Naim Frashërit dhe Nolit, skulpturat e Odhise Paskalit dhe arti i derdhur në muzeun e Krujës. Aq i fortë është ndikimi i këtyre veprave në vetëdijen kolektive të shqiptarëve sot, sa çdo shmangie ndaj “normës” që ato kanë krijuar shpesh të përfytyrohet sakaq si shmangie nga e vërteta: cili prej nesh nuk është stepur, kur ka parë për herë të parë portretet e Skënderbeut nga autorë italianë të asaj kohe, që nuk përkojnë me imazhin që na ka dhënë Paskali? Cili prej nesh nuk ka mbetur i zhgënjyer, kur ka vizituar kështjellën e Krujës për herë të parë, dhe nuk ka parë atë madhështi që ia kishin sugjeruar rrëfimet historike për rrethimet e asaj kështjelle? Në fakt, shkolla dhe kultura publike në përgjithësi nuk bëjnë asnjë përpjekje për të shpjeguar se imazhi dhe kuptimi që kemi ne sot, për Skënderbeun, është po aq produkt i aktualitetit, sa ç’është edhe produkt i vërtetësisë historike. Prandaj studimi i arsyetuar i mënyrës si është kuptuar Skënderbeu në rrjedhë të kohës do të ndihmonte për t’i mbajtur të gjalla dhe aktive të dy akset kohore njëkohësisht: sinkroninë dhe diakroninë; meqë do të na ndihmonte për t’i bashkuar dy sinkroni, atë të shekullit XV kur veproi historikisht Skënderbeu dhe këtë të sotmen, tonën, me ndërmjetësimin e një vargu aktesh diakronike. Të marrim edhe shembullin e kultit për Skënderbeun mes arbëreshëve; të cilin kult nuk mund ta shpjegojmë thjesht si “ruajtje të një tradite”, meqë gjasat janë që në shekullin XIX ky hero të nderohej e të kremtohej, mes arbëreshëve, më shumë e më fort edhe se në shekullin XVI, kur kujtimi i tij ishte tejet i gjallë dhe kish akoma plot prej tyre që i kishin përjetuar vitet e luftërave anti-osmane të Skënderbeut (motin e madh) në përditshmëri. Qasja aq e veçantë e arbëreshëve ndaj Skënderbeut do shpjeguar, pra, në kontekstin e nevojës së tyre për një strumbullar rreth të cilit të ndërtonin identitetin e tyre kombëtar; dhe kjo ka rëndësi, jo vetëm për arbëreshët vetë, por edhe ngaqë prej arbëreshëve kulti i Skënderbeut i kaloi edhe Rilindjes shqiptare përtej detit, për të ardhur pastaj deri në ditët tona. Ose të marrim edhe kremtimet e mëdha të 500-vjetorit të vdekjes së Skënderbeut, në Shqipërinë e vitit 1968, kur edhe u vendos statuja e heroit në sheshin qendror të Tiranës dhe u nxitën, nga shteti, një mori botimesh historiografike dhe letrare, por edhe vepra të tjera artistike, si opera ose në artet figurative, dhe konferenca të rëndësishme si ajo e 2-ta e Studimeve Albanologjike; të gjitha këto, nisma me ndikim të thellë, gjurmët e të cilave në vetëdijen kombëtare janë të dukshme sot e kësaj dite. Historia e Skënderbejadës ndihmon për të kuptuar arsyet e kësaj stuhie historiografike dhe simbologjike në kulturën shqiptare, por edhe arsyet e kësaj kthese dhe ri-përqendrimi të vëmendjes në kombëtarizëm, pas shkëputjes së Shqipërisë nga kampi socialist dhe dalja nga Traktati i Varshavës.

Po të hysh në një librari sot dhe të shohësh raftet që i kushtohen historiografisë, do të gjesh një numër veprash serioze, që i kushtohen historisë së parë, asaj të Skënderbeut; megjithëse ky lloj hulumtimi historiografik është i vështirë, kërkon ekspertizë në shfrytëzimin dhe krahasimin e burimeve dhe njohje të mirë të shekullit XV në Europë (përfshi këtu edhe Bizantin) dhe në Perandorinë Osmane. Në një kohë që veprat kushtuar historisë së Skënderbejadës, ose aventurave të Skënderbeut personazh historik në historiografinë dhe kulturën europiane dhe shqiptare janë më të pakta; dhe sidomos, mungojnë qasjet sintetizuese. E megjithatë, edhe vetëm një kurs universitar i plotë, kushtuar kremtimeve të 500-vjetorit të Skënderbeut, do të ndihmonte për të shpjeguar si e sotmja ndërhyn, me të gjitha mënyrat, për të modifikuar vizionin dhe kuptimin tonë për të shkuarën: mjafton vetëm një listë e plotë e botimeve të atij viti, disa origjinale në shqip dhe të tjera përkthime, disa në prozë dhe disa në vargje, që nga poema e Longfellow-t te romanet kalorësiake standard, për të vërejtur se rikthimi i Skënderbeut në qendër të kulturës shqiptare të asaj kohe po realizohej jo vetëm duke i dhënë publikut historinë e parë, të Skënderbeut, por edhe duke i ofruar këtij pjesë nga e dyta, Skënderbejada; edhe pse jo të organizuara në trajtesa koherente, refleksive dhe gjithëpërfshirëse. Si edhe herë të tjera, ne jemi entuziazmuar që kultura europiane i ka dhënë vend një heroit “tonë” dhe e ka përfshirë në ikonografinë e vet standard të Mesjetës, por nuk jemi lodhur shumë të kuptojmë pse ka ndodhur kjo; ndoshta nga frika se mos zbulojmë që, në këto ndërmarrje, nuk ka luajtur ndonjë rol admirimi i “atyre andej” për shqiptarët dhe heronjtë e tyre.

Ka dy histori të Skënderbeut; është koha që intelektualët, publicistët, kulturologët dhe të gjithë ata që i japin tonin diskursit publik shqip t’i kushtojnë vëmendjen e duhur edhe historisë së dytë; në emër të ruajtjes së integritetit jo vetëm të vizionit tonë për historinë, por edhe të identitetit kombëtar të shqiptarëve.

Marë nga Peisazhe të fjalës

NDANI KËTË POSTIM

Mund tju interesojne