nga Besnik Sinani
Në vazhdën e debateve rreth Sufizmit këto kohët e fundit, por edhe më parë, hoxhallarë selefi në Shqipëri, ndër të tjera, si pjesë të polemikave të tyre kundër Sufizmit, kanë shpërndarë materiale kryesisht të përkthyera për origjinat e Sufizmit, ku mbështetet pretendimi se Sufizmi është i huaj për traditën Islame dhe origjinat e tij gjenden në religjione si Hinduizmi, Budizmi, Krishtërimi etj. Në këtë shkrim duam shkurtimisht të adresojmë pikërisht këto pretendime mbi origjinat e Sufizmit.
Pretendime të tilla nga hoxhallarë selefi në Shqipëri janë rezultat i qëndrimeve të mirënjohura nga dijetarët selefi nga vendet ku janë shkolluar, si Arabia Saudite. Për shembull, një nga dijetarët selefi më me influencë sot, Sheh Salih el-Feuzan, anëtar i Këshillit të Dijetarëve të Mëdhenj në Arabinë Saudite, në një libërth të titulluar Realiteti i Sufizmi (Hakika el-Tasauf) ngre të njëjtat pretendime rreth origjinës së Sufizmit si ato që përmendim më sipër.[i]
Rreth temës së origjinës, el-Feuzan fillon duke vënë në dukje që termi ‘Sufizëm’ nuk gjindet i përmendur në tre gjeneratat e para të Islamit. Ai citon Ibn Tejmijen, i cili, pasi rreshton disa teori të njohura rreth origjinës së termit, duket të favorizojë – si shumë të tjerë – variantin se termi ‘Sufi’ vjen nga fjala lesh, në Arabisht suf, i lidhur me llojin e rrobës që vishnin ata që u njohën si sufitë e parë. Ibn Tejmija shkruan:
“Njerëzit e parë të sufive ishin disa prej dishepujve të Abdul Uahid bin Zejd. Abdul Uahid ishte prej dishepujve të Hasanit, i cili jetoi në Basra, i cili ishte i dedikuar në abstinencë (zuhd), adhurim (ibadet) e frikë [ndaj Zotit] (hauf) në një mënyrë që nuk gjendej mes banorëve të tjerë të vendit.
“Abu Shejh el-Isbahani transmeton sipas një zinxhiri transmetitmi nga Muhamed ibn Sirin, se ai kish mësuar se një grup njerëzish preferonin të vishnin [rroba] leshi, e ai tha: “Ka disa njerëz që preferojnë të veshin [rroba] leshi duke pretenduar se i shembëllejnë Mesisë, të birit të Merjemes. Gjithsesi, udhëzimi i Profetit tonë – paqja dhe mëshira e Zotit qoftë mbi të – është më i dashur për ne, dhe ai – paqja dhe mëshira e Zotit qoftë mbi të – vishte rroba pambuku e lloje të tjera rrobash,” apo fjalë të ngjashme me këto.”
Më pas ai tha: “Pra kjo është origjina e Sufizmit. Pas kësaj u përhap në disa degë e u diversifikua.”
Këto fjalë të Ibn Tejmijes krijojnë një problem për el-Feuzan, pasi siç shpjegon edhe ai vetë, fjalët e Ibn Tejmijes, “indikojnë se Sufizmi lindi në tokat e Islamit nga njerëz të devotshëm në Basra si rrjedhojë e dedikimit të tyrë në abstinencë e adhurim.” Por ky konkluzion është në kundërshti me atë që kërkon t’i thotë lexuesit el-Feuzan, teksa në të njëjtën kohë të duket sikur po pason mësimet e Ibn Tejmijes. Ai shkruan:
“Konkluzionet e disa autorëve modernë – se Sufizmi depërtoi në tokat e muslimanëve prej feve të tjera, Hinduizmi dhe Krishtërimi i Murgërisë – është bërë i pranueshëm bazuar në fjalët e Shejh Ibn Tejmijes, që raporton nga Ibn Sirin, i cili thotë: “Ka disa njerëz që preferojnë të veshin [rroba] leshi duke pretenduar se i shëmbëllejnë Mesisë, të birit të Merjemes. Gjithsesi, udhëzimi i Profetit tonë – paqja dhe mëshira e Zotit qoftë mbi të – është më i dashur për ne.” Kjo indikon se Sufizmi ka lidhje me fenë e Krishtërimit.”
Është e tepërt të thuhet se, edhe nëse e marrim këtë variant të mirëfilltë, nuk është e njëjta gjë të inspirohesh nga shembulli i një Profeti të përmendur gjerësisht në Kuran, me pasimin e një feje tjetër si Krishtërimi. Për më tepër, që leximi i tekstit të Ibn Tejmijes nuk sugjeron një gjë të tillë. Por el-Feuzan, pasi ka pretenduar këtë lidhje mes opinionit të Ibn Tejmijes dhe pretendimit për origjina të supozuara nga Hinduizmi, Krishtërimit etj., ai nis të citojë një sërë autorësh, që në një sërë studimesh rreth tyre njihen për qëndrime ekstremiste sektare, të cilët të tërë ngulmojnë se Sufizmi është një depërtim nga jasht, që synon të shkatërrojë doktrinën e pastër islame. Ndër to, për shembull ai citon ish kreun e lëvizjes selefiste në Egjipt, Abdurrahman el-Uakil, i quajtur me admirim nga mbështetësit e tij me llagapin “Çekiçi kundër devijuesve,” i cili i dedikoi mbi gjysmën e shkrimeve të tij sulmeve kundra Sufizmit.[ii] El-Feuzan, që në disa shkrime ka shprehur admirimin e tij për el-Uakil, e citon atë të thotë:
“Me të vërtetë, Sufismi është skema më e ulët dhe e ndyrë e shpikur prej Djallit në mënyrë që krijesat e Zotit të tallen e të përqeshin bashkë me të në luftën e tij kundra Zotit dhe Profetit të tij… Është velloja e çdo armiku ndaj fesë së vërtetë. Shqyrtojeni dhe në të do gjeni Brahmanismin, Budizmin, Zoroastrianizmin, besimet Manikeiste. Do gjeni Platonizëm në të. Mund edhe të gjeni Judaizëm, Krishtërim, dhe idhujtarinë e ditëve të Injorancës (Xhahilijeti).”
Një tjetër autor i cituar nga el-Feuzan, është ish kreu i lëvizjes Ahl-i-Hadith i Pakistanit, i cili u vra në një atentat në vitin 1984, Ihsan Ilahi Dhahir. Në fakt shumë autorë selefi citojnë Dhahir në lidhje me origjinat e Sufizmit në librin e tij “Sufizmi: Burimet dhe Origjina.” Në këtë libër ai shkruan:
“Kur shohim thellë në mësimet e Sufive të hershëm e më të vonshëm, dhe fjalëve që kanë thënë e janë transmetuar prej tyre në librat e Sufive të hershëm e të tashëm, shohim një dallim të madh ndërmjet mësimit të tyre dhe mësimeve të Kuranit dhe Sunetit. Gjithashtu, nuk i shohim farat e tij në historinë e kreut të krijesave, paqja e bekimi i Zotit qofshin mbi të, e as tek dishepujt e tij të ndershëm, nga më të mirët e krijesave të Zotit. Në të kundërt, shohim se [Sufizmi] ka ardhur nga Murgëria e Krishterë, Brahmanizmi, Hinduizmi, nga devocioni fetar i Hebraizmit dhe asketicizmi i Budizmit.”
Duhet vënë në dukje se këto autorë selefi nuk janë tërësisht në dakordim me qëndrimet e njëri-tjetrit. Për shembull, el-Feuzan vazhdon duke shkruar se nga këto gjykime të rënda për Sufizmin përjashtohen figura të Sufizmit të hershëm si Fudajl ibn Ijad, Xhunejd el-Bagdadi, apo Ibrahim Edhemi. Por libri që ai citon nga Dhahir, në mënyrë kontradiktore, pretendon se Ibrahim Edhemi është shembull i depërtimit të Budizmit në Islam, ndërsa Xhunejdi i filozofisë greke, apo Krishtërimit e Hebraizmit.
Gjithashtu duhet përmendur se asnjë nga autorët e cituar nga el-Feuzan, apo as ai vetë, nuk njihen si studiues të religjioneve ku ata gjurmojnë origjinën e Sufizmit, e as të gjuhëve në të cilat këto tradita fetare janë shkruar. Dhahir dhe të tjerë, të cilët pretendojnë se në librat e tyre do sjellin konkluzione duke u bazuar në vetë librat e sufive, në fakt e bëjnë shumë të qartë se këto konkluzione i kanë nxjerë duke cituar orientalistët perëndimorë, kryesisht gjermanë, të fundit të shekullit të 19-të e fillimit të shekullit të 20-të si Ignaz Goldziher (1850 – 1921), [iii] Richard Hartmann (1881-1965) dhe Max Horten (1874 – 1945). [iv]
Duke adresuar zhvillimin e ‘Sufizmit’ si fushë studimore në akademinë perëndimore, studiuesi bashkohor amerikan Carl Ernst ka vënë në dukje se, të parët që sollën shkrime orientaliste, ku ngrihet pretendimi se Sufizmi nuk ka lidhje të mirëfilltë me Islamin ishin zyrtarë britanikë të East India Company, sidomos Sir William Jones (v. 1794) dhe Sir John Malcom (v. 1833). Kontributi i tyre fillestarë u pasua nga njerëz si Lt. James William Graham, i cili kishte punuar më parë për Malcolm. Ernst shkruan se, “Përgjatë diskutimit të tij, Graham insiston të shpjegojë konceptet e Sufizmit si identike me ato indiane, të krishtera apo greke…” Për hir të së vërtetës, kjo përpjekje vinte nga admirimi i këtyre autorëve për Sufizmin dhe mendimin negative që kishin për Islamin, dhe në mendimin e tyre ishte e pamundur që një traditë e ngurtë si ajo islame të kishte prodhuar një formulim mendimi kaq kompleks e të rafinuar si Sufizmi. Edhe kur autorë si Malcolm citojnë vendas e muslimanë që kishin njohur, Ernst shkruan se ai e dinte se këta ishin të njëanshëm, por i shkroi qëndrimet e tyre sepse përputheshin me këndvështrimin e tij.
Libri i parë europian i shkruar rreth Sufizmit është nga teologu gjerman, Tholuck, i cili pranoi kontributin esencial të këtyre autorëve britanikë në “zbulimin e Sufizmit.” Tholuck ia atriboi Sufizmin persianëve si rezultat i ndikimeve të teorive racore të asaj kohe e prandaj ai e pa Sufizmin si misticizëm “arjan” i mbivendosur mbi legalizmin “semit” të arabëve. Në dallim nga britanikët që cituam më sipër, autorë si Tholuck kishin në atë kohë në dispozicion në bibliotekën mbretërore në Berlin me shumë manuskripte në turqisht, persisht e arabisht, dhe këto lexime, Ernst vë në dukje, e bën atë të pranojë se farat e Sufizmit gjendeshin tek pasuesit e parë të Profetit Muhamed, por vazhdoi të shkruaj se më pas tradita u diversifikua. Me këto botime, vë në dukje Ernst, Sufizmi u formua si fushë studimore në Perëndim.[v]
Prej kësaj shkolle vijnë më pas pretendimet mbi origjinat e Sufizmit që citohen nga autorët selefi. Teksa autorët muslimanë i kanë konsideruar masivisht orientalistët si të pabesueshëm në shkrimet e tyre dhe si shembull i antagonizmit historik perëndimor ndaj Islamit dhe muslimanëve, autorët selefi mbështeten fuqimisht dhe përhapin qëndrimet e tyre mbi vlerësimin e traditës. Ironikisht, selefitë dhe orientalistët bien dakort për origjinat e Sufizmit për arsye tërësisht të kundërta: shumë orientalistë u shtyn në këto qëndrime nga admirimi për mësimet dhe mendimin sufi, ndërsa selefitë nga urrejtja ndaj tyre. Vlen të pyetet se teksa në Perëndim, së paku qysh në vitet 1970 me botimin e studimit të Edward Said, Orientalism, literatura orientaliste është kritikuar gjerësisht dhe konkluzionet e tyre janë hedhur poshtë në shumë raste, përse selefitë ngulmojnë të citojnë burime të cilat vetë bota akademike perëndimore i ka rrëzuar? Kjo, mendojmë, vjen sepse pretendimet e orientalistëve janë në dakordim me paragjykimet e Selefive. Siç shkruan Carl Ernst diku tjetër, sulmet kundra sufizmit i vlejnë grupeve fundamentaliste për të monopolizuar interpretimin ndaj fesë.[vi]
Për t’iu kthyer debatit në Shqipëri, teksa disa nga protagonistët kanë ndërruar kostumet nga ditët e hershme si ‘talebe’ selefi e mund të pretendojnë edhe tituj akademikë të ngritur mbi artikulime dekorative mbi harmoninë fetare, në fakt vazhdojnë të riciklojnë të njëjtat qëndrime të vehabizmit / selefizmit në retorikën sektare, retorikë e cila nuk ka ndonjë dallim thelbësor me atë që shohim të krijojë kriza e kaos social në vende të tjera.
Dallimet interpretative janë normale në jetën e çdo tradite e bashkësie fetare. Por eksperienca e kohëve tona ka treguar se eksokomunikimi apo tekfirizmi – siç ka hyrë edhe në fjalorin publik shqiptar nëpërmjet raporteve të sponsorizuara nga ambasadat perëndimore në Tiranë me kontributin dhe ekspertizën e vetë selefive – pra tekfirizmi kundra sufive është shenjë alarmuese ku nga dallime interpretative kalohet në antagonizëm sektar me pasoja tej-komunitare./ e-zani
Citimet:
[i] Ṣāliḥ al-Fawzān, Ḥaqīqa’ al-taṣawwuf: wa mawqif al-ṣufiyya min uṣūl al-ʿibāda’ wa al-din. Dar al-Qasim. Rijad: 2001. pp.12-14.
[ii] Shih Richard Gauvain, “Egyptian Sufism Under the Hammer: A Preliminary Investigation into the Anti-Sufi Polemics of ʿAbd al-Rahman al-Wakil (1913 – 1970)”, in Lloyd Ridgeon (ed.), Sufis and Salafis in the Contemporary Age, Bloomsbury, London: 2015. pp.33-57.
[iii] Iḥsān I. Ẓahīr, Al-taṣawwuf: al-manshā’ wa al-maṣādir, Tarjān al-Sunna’, Lahore, Pakistan:1987, pp.51-55.
[iv] Ibid. 97-98.
[v] Carl Ernst, Sufism: An Introduction to the Mystical Tradition of Islam, Shambhala Publications, Colorado: 1997. pp. 61-79.
[vi] Carl Ernst, “Between Orientalism and Fundamentalism: Problematizing the Teaching of Sufism,” in Brannon Wheeler (ed.), Teaching Islam, Oxford University Press, Oxford: 2002, pp. 108 -23.
