Feja në sferën publike

Sfera sociale dhe ajo politike janë fare pak të dallueshme ndërmjet vete dhe politika është në shërbim të shoqërisë. Kështu politika përbën një shprehje të sociales dhe preket nga interesat e saj. Në modernitet më tepër mund të bëjmë fjalë për intimitetin si sferë private, sepse sfera private, në kuptimin klasik, tanimë është zgjatur dhe është bërë publike. Në antikitet privatja merrej me çështjet e ekonomisë. Tani këtë e bënë politika.

Shkruan: Ramazan FETAHU

Para se të flasim për relacionin e sferës publike me fenë dhe pjesëmarrjen e fesë në të, ne duhet të bëjmë të qartë se çka është sfera publike, t’i përcaktojmë dimensionet e saj dhe, në anën tjetër, na duhet të hedhim në pah se çka është feja dhe çka synon ajo.
Fillimisht, çdo hapësirë fizike publike nuk mund të quhet edhe sferë publike. Çdo hapësirë publike, si parku, stadiumi, kinemaja, mund të jetë edhe sferë publike, por edhe sfera publike jo çdoherë është hapësirë publike. Pra, duhet bërë dallimi ndërmjet hapësirës dhe sferës publike, ku kjo e dyta ka një dimension më të thellë konceptual. Sipas Hanah Arend-it, sfera publike mund të kuptohet vetëm nëse vendoset në raport me atë private. Duhet bërë përcaktimi se çka është privatja për të kaluar më pas tek publikja.

Në antikitetin grek përmenden tri koncepte që lidhen me jetën e polisit: ojkos, agora, eklesia (Hanah Arend,”Natyra Njerëzore”.). Ojkosii ishte sfera private, pra shtëpia ku njeriu fshihej nga pasojat e pushtetit. Agora përbënte vendin e sheshit dhe pazarit, ku tregtarët mblidheshin dhe bisedonin, përveç për çështje private, edhe për ato publike. Pra, agora është një parahyrje në sferën e eklesias. Ndërkaq eklesia, më pas, ishte hapësira formalisht e organizuar, ku njerëzit merrnin vendime kolektive.

Shtëpia, si sinonim i hapësirës private, karakterizohej me një solipsizëm të theksuar. Sigurimi i ushqimit dhe jetës minimale ishte çështja qendrore e saj. Meqenëse, siç dihet botërisht, në Polis nuk merrnin pjesë gratë, fëmijët dhe skllevërit, shtëpia ishte një kusht për të qenë anëtar vendimmarrës në Polis. Përveç asaj, kërkohej edhe një sfond intelektual për të marrë pjesë aty. Pra, përveç detyrimeve familjare për sigurimin e jetës, njeriu merr edhe një detyrim kolektiv, ku edhe shihen ngjyrat e sferës publike si e ndarë nga ajo private. Siç shihet, në antikitet afera e publikes karakterizohet më tepër si marrje e fjalës në publik dhe marrje me punët e përgjithshme.

Por, me kalimin e kohës sfera publike merr kuptime të ndryshme. Njihet si interes i përbashkët, pronë e përbashkët etj. Në mesjetë monopolin e sferës publike e kishte Kisha. Mirëpo, me rënien e saj, iu hap rruga feudalizmit për ta zotëruar këtë privilegj. Tanimë punëtori ose skllavi për çështjet e publikes konsultohej me feudin e tij. Për të publikja ishte pronari. Pra, kemi një ndrydhje të sferës publike në privaten, përmes mbizotërimit ekonomik.

Në modernitet janë fare pak të dallueshme këto koncepte. Sfera sociale dhe ajo politike janë fare pak të dallueshme ndërmjet vete dhe politika është në shërbim të shoqërisë. Kështu politika përbën një shprehje të sociales dhe preket nga interesat e saj. Në modernitet më tepër mund të bëjmë fjalë për intimitetin si sferë private, sepse sfera private, në kuptimin klasik, tanimë është zgjatur dhe është bërë publike. Në antikitet privatja merrej me çështjet e ekonomisë. Tani këtë e bënë politika. Pra, përballë këtij kuptimi të publikes mund ta vendosim intimitetin si private.
Sa i përket fesë, në kuptimin etimologjik ajo vjen nga fjala religio-detyrë, kujdes, ndërgjegje, përkushtim. Prej foljes latine religore-lidh ose relegare-mbledh (EkremMurtezai, “Fjalor i feve”, Rilindja, Prishtinë 2000. 15).

Në aspektin terminologjik feja është bindje e ndërgjegjshme për ekzistencën e një Zoti dhe ekzistencën e botës së përtejme. E vërteta fetare shprehet përmes gjuhës së besimit dhe ndërgjegjes dhe, deri në një masë, mund të themi se ajo është e lidhur me etikën.

Feja është përvoja metafizike, e cila nuk mund të kapet nga arsyeja. Kierkegardi thotë se pikërisht besimi është nyja lidhëse mes intelektit dhe absurdit, në këtë rast Zotit, i cili është i huaj për arsyen. Vetëm besimi e vendos në binarët e qenies edhe arsyen. Përmes fesë, njeriu arrin të hyjë në raport të ngushtë me qenien sublime. Sipas Hegelit, religjioni është vetëm njëra ndër mënyrat e shfaqjes së frymës absolute, përkatësisht shfaqja e frymës absolute në formë të përfytyrimeve. “Nën” religjionin qëndron arti, kurse “përmbi të” filozofia, por përmbajtja është e njëjtë (Ekrem Murtezai “Fjalor i filozofisë”, Toena Tiranë 2007, fq 397.). E vërteta përmes religjionit bëhet e kapshme për të gjithë njerëzit e të gjitha llojeve të arsimimit, por njohja shkencore e së vërtetës është mënyra e posaçme e vetëdijes së saj.

Fojerbau ishte ai i cili u angazhua për një “religjion”, të vërtetë. Në vend të dashurisë ndaj Zotit, ne duhet të kultivojmë dashurinë ndaj njeriut, sepse të jesh pa religjion do të thotë të mendosh vetëm për vetvete, kurse të jesh religjioz do të thotë të mendosh për të tjerët (Ekrem Murtezai “Fjalor i filozofisë”, Toena Tiranë 2007, fq 398.). Religjioni, sipas Fojerbaut, është pikërisht zhytja në kauzën e përbashkët, ku edhe zë fill ideja e sferës publike të përbashkët. Këtu takohen sfera publike dhe religjioni.
Ta duash njeriun vetëm se ai shfaq një ide të Zotit është sikurse ta duash vetë Zotin. Feja, gjatë historisë, i ka shërbyer njeriut në përmbushjen e nevojave emocionale dhe shpirtërore. Ajo nuk është vetëm përqendrim në botën tjetër, por synon që – përmes prizmit të kësaj bote – të fitohet bota tjetër. Sepse, në fakt, religjioni është i nevojshëm për këtë botë dhe jo për botën tjetër.

Në modernitet kemi zëra për kthim drejt fesë pas një krize të thellë shekullore. Arsyeja e kthimit të fesë përsëri, në rrafshin jetësor të njeriut modern, është se ajo ia përmbush atij vakumin që ia ka krijuar materializmi ekstrem. Ajo e përmbush njeriun në të gjitha aspektet, që nga ai shpirtëror, artistik, por edhe shkencor. Me çështjen e fesë në Evropë hapet edhe etapa e modernizmit. Përplasja e qytetërimeve e Hantigtonit e nxjerrë në prapavijë ndikimin e fesë në kulturë dhe qytetërim. Që nga Revolucioni Francez e këndej si sinonim i fesë është përdorë kultura si shprehje e shpirtit njerëzor (Alian Fienkelkraut “Disfata e Mendimit”, 16). Tani kemi të bëjmë me një sferë publike të kulturave për çka edhe na flet Habermasi.

Në definimin e sferës publike, Habermasi thotë se ajo është arsyeja publike ose opinioni publik, i cili i ngërthen në vete interesat e përgjithshme. Interesat jo në kuptimin material të fjalës, por ato janë interesa transcendentale.
Habermasi e vendos publiken tek arsyeja. Sipas tij, ka dy lloje arsyesh: publike dhe private. Ndërkaq te Kanti arsyeja është një dhe ajo është universale; nuk është e ndarë. Por, ndryshon përdorimi i saj. Përdorimi i arsyes publike dhe universale kantiane lidhet me cilësinë dhe sasinë e auditorit, e jo me vetë arsyen. Në auditore më të vogla dhe më lokale ligjërimi publik merr rol privat. Kanti dhe Habermasi, siç shihet, e vendosin arsyen si përcaktim dhe ndarje mes sferave, por dallimi qëndron vetëm në përdorimin e saj.
Habermasi bën edhe një ndarje ndërmjet sferave publike. Ai thotë se, para sferës publike politike ose opinionit publik, e kemi sferën e kulturës. Sfera e kulturës është ajo ku kalitet përvoja njerëzore, shkëmbehet me të tjerët, dhe kështu formon një dialog ndërkulturor.

Feja është shtytësi kryesor për kulturën dhe artin. Fjala “kulturë” vjen nga gjuha latine që do të thotë kultivim, fisnikërim (Ekrem Murtezai “Fjalor i filozofisë”, Toena Tiranë 2007, fq. 226.). Përndryshe, kultura është proces dhe rezultat i përpjekjes së njeriut që si qenie shoqërore krijuese e praktikës, ta bëjë sa më humane, më njerëzore, më gjegjëse, më të përshtatshme dhe më të butë natyrën, shoqërinë dhe vetveten ndaj qëllimeve të veta (EkremMurtezai “Fjalor i filozofisë”, Toena Tiranë 2007, fq. 226.).
Studimet antropologjike tregojnë se në shoqëritë jomoderne kultura dhe politika janë të bashkuara. Në shoqëritë primitive indiane kriteri për t’u bërë mbret është oratoria. Ai i cili e ka aftësinë e të shprehurit e merr postin e udhëheqësit. Gjithashtu udhëheqësit i falen gratë e tyre, si statusi më i lartë, dhe në këmbim të tyre mbreti do u jepte dhurata pa fund (PierreClaster, “Shoqëria kundër shtetit”). Në autoritetin e mbretit është e mishëruar ideja e transcendencës, pra pafundësisë dhe e kulturës. Kultura, së bashku me fenë, kanë shkuar paralel në këto shoqëri.
Kultura, sikurse edhe feja, janë realitete të humanizuara, procese dhe rezultate të ndikimit të njeriut mbi natyrën shoqërinë dhe vetveten. Përmes kulturës, njerëzit futen në një sferë të përbashkët, ku shuhen dallimet dhe i vetmi dallim që mbetet është ai i identitetit.

Sfera publike e kulturës i paraprinë asaj të përgjithshmes të opinionit publik politik, sepse – sipas Habermasit – ajo është e cila i afron njerëzit, i bën të njihen me njëri-tjetrin, i përballë me mendimin ndryshe dhe i përcakton rregullat e debatit në sferën publike të politikës.
Ideja tanimë e përmendur e Fojerbaut për thelbin altruist të fesë në të menduarit për të tjerët përmes rrugës humanizuese dhe transformuese arrin kështu në qendër të opinionit publik si e mira e përbashkët. E mira e përbashkët është synim i të gjithëve, ndër të tjera edhe i fesë, që bën të kuptojmë se është a pamundur të shmangët feja nga sfera publike.
Religjioni nuk bënë dallime mes etnive apo racave. Ligjërimi i tij konsiston me arsyen universale kantiane. Feja u drejtohet ndërgjegjeve, jo mendjeve. Kështu ligjërimi fetar, thënë në zhargonin kantina, është universal dhe, përmes raportit që e krijon me kulturën specifike të vendit, zbret në ligjërim privat.

Ideja e fesë në sferën publike ka qenë gjithmonë prezente. Fryma shekullariste është më rigoroze në këtë aspekt. Vlen të përmendet debati ndërmjet Rawls dhe Habermas sa i përket rolit të fesë në sferën publike.
Në esencën e problemit qëndron konceptimi i ndryshëm i asaj se çka nënkuptojnë secili prej tyre me sferë publike. Tek Habermasi tanimë e kemi bërë të qartë se sfera publike është arsyeja e cila e formon opinionin publik, kurse te Rawlsi sfera publike është parimi i drejtësisë në relacion me politikën. Këndvështrimi i Rawls-it është dukshëm më i ngushtë se i Habermasit.
Sipas Rawlsit, në sferën publike duhet të heshtët ndaj doktrinave fetare, por ato nuk i ndalon askush që në sferën private t’i konceptojnë problemet në bazë të botëkuptimit fetar që e kanë ato. Ato nuk mund të futen në institucionet zyrtare, si parlamenti dhe qeveria, por s’i ndalon kush që me një gjuhë fetare të marrin pjesë në institucionet informale. Rawlsi, më këto ide, e mbron asnjanësinë e shtetit ose idenë e laicitetit. Në anën tjetër, Habermasi thotë se – përkundër laicitetit – shteti nuk mund të pretendojë se qytetarët besimtarë dallojnë përherë qartë mes arsyeve laike dhe atyre fetare. Kështu qytetarëve besimtarë u lejohet t’i shprehin arsyet e tyre fetare në sferën politike informale. Por, lind pyetja: si shmangen rreziqet e segmentimit të shoqërisë në grupet jokomunikuese? Habermasi këtu jep një përgjigje sociologjike, duke theksuar se, në epokën moderne, ndërgjegja fetare ka ndryshuar shumë, duke i bërë llogaritë me modernitetin, që ka prodhuar një pluralizëm fetar me pranimin e shkencës dhe të drejtës shekullare.

Habermasi, në veprën ”Teoria e veprimit komunikativ”, e analizoi rolin e fesë dhe e pa modernitetin si një proces të shekullarizmit. Ndërkohë, në kushtet e sotme, shoqërinë perëndimore ai e sheh si postshekullare, ku organizimet fetare vazhdojnë të ekzistojnë brenda një mjedisi të shekullarizuar. Ndërkaq tek “Perëndimi i përçarë” ai e analizon një problem të ngritur nga Rawlsi mbi çështjen e fesë. Ndarja institucionale e fesë dhe politikës në shoqëritë liberale përfshin faktin se vendimet legjitime politike duhet të justifikohen, pavarësisht nga arsyet e përgjithshme. Ndërkohë Habermas e sheh idenë e Rawlsit si tepër të ngushtë, sepse kjo nuk mund t’i shkëpusë qytetarët besimtarë nga jeta publike dhe angazhimi politik.
Si përfundim mund të themi se shteti liberal nuk mund të bëjë ndarjen e shtetit me fenë përmes kufijve psikologjikë. E vetmja gjë që mund të bëjë është ta ndajë sferën publike informale nga parlamenti, gjykata administratat etj. Ndërkohë, ata mundë të shprehin bindjet e tyre me gjuhën e fesë nëse nuk gjejnë përkthim shekullarist lidhur me to (Debati mes Habermasit dhe Rawlsit është marrë nga leksioni i prof. Ledian Rrustës “Arsyeja dhe përdorimi i saj publik”.)/ shenja

NDANI KËTË POSTIM

Mund tju interesojne