Intervistuar nga Filip Balunovic
Një nga zërat më të rëndësishëm të së majtës, Fredric Jameson, në këtë intervistë na sjell disa nga reflektimet e tij mbi teorinë politike bashkëkohore, drejtimet dhe keqkonceptimet e saj, mbi zgjidhjet e mundshme që mund të ofrojnë politikat e majta dhe kufijtë e tyre aktualë, mbi rëndësinë e lëvizjes “Occupy”, mbi Bernie Sandersin, si dhe mbi alternativat e mundshme konceptuale e ideologjike në një kohë kur fashizmi i ri sipas tij – ende nuk ka ardhur.
Balunovic: Ku do të duhej të fokusohej filozofia politike sot?
Jameson: Tradita, që prej 1968 e këtej, ka qenë që theksi i kritikës të vihet te pushteti. Sa i përket pushtetit, ka pasur një lëvizje, prej asaj që e quajmë “politikë klasore” në atë që e quajmë “politikë identitare”. Kjo ka sjellë dobësim të sindikatave të punonjësve, edhe pse politika sindikaliste nuk është doemos politikë klasore. Kështu që, sot, unë mendoj se duhet të rikthehemi e ta vendosim theksin tek ekonomia, por kjo s’do të thotë që doemos duhet të kemi një konceptim paraprak mbi atë se çka duhet të jenë zgjidhjet ekonomike. Mua më duket se çështja më e rëndëishme është ajo e papunësosë, dhe prandaj unë mendoj se duhet të ketë një politikë të punësimit total. Përshembull, vetë-administrimi mund të jetë një alternativë për rindërtimin e infrastrukturës industriale mbi bazën e njësive disi më të vogla të prodhimit. Të folurit mbi pagën minimale në shkallë globale nuk është mënyrë e keqe për të provokuar mendimet e njerëzve mbi alternativat me të cilat mund t’i qasemi çështjes së kapitalit i cili vazhdimisht arratiset për diku tjetër, si pasojë e dallimeve në paga. Në rastin e SHBA, ka shumë mllef për këto kompani që kanë shkuar tjetërkund e që nuk paguajnë më taksa. Këmbëngulja për të kritikuar pushtetin, e cila është forcuar edhe falë prestigjit të Foucault ndër të tjera, nuk është drejtimi ku do të duhej të përqendrohet një politikë e re, sipas meje.
FB: Atëherë pra cila është pengesa më e madhe që nuk po e lejon të ndoëdhë këtë “kundërpeshim” teorik e politik?
Jameson: Problemi më i madh është globalizimi, që është një logjikë e re financiare e cila po rrënon gjithçka. Kjo madje nuk është më as hegjemoni amerikane, por një hegjemoni e një klase të re globale. Europa është një shembull i mirë i një forme politike të organizuar asisoj që të mos mund t’i përgjigjet asnjërit prej publikëve kombëtarë që e formojnë. I kanë bërë gjërat në atë mënyrë që asnjë prej popujve të mos ketë kontroll mbi ta, dhe kjo unë mendoj se simbolizon gjithë atë që është problemi i politikës botërore sot. Ekziston një klasë e cila ka arritur të gjejë formulën për të shmangur çdo zë demokratik, edhe pse shumica e këtyre vendeve ende mbajnë formën e jashtme të demokracive përfaqësuese.
FB: Për çfarë lloj rregullimi institucional dhe/ose internacionalizmi mund të flasim në mënyrë që ta sfidojmë këtë financializim global?
Jameson: Politika e vjetër kombëtare ka qenë më e lehtë. Mund të kishe një qeveri të majtë e cila merrte masa si rroga minimale apo si mbrojtja sindikale. Sot kjo nuk është më e mundur. Kur problemi ishte thjesht Europa, apo thjesht Franca, apo thjesht SHBA, atëherë dikush edhe mund të mendonte për ndonjë ide. Tani e gjithë bota është prezente kudo, dhe përfshihet. Mendoj se situata e globalizimit kërkon një bashkësi tërësisht të re konceptesh – madje edhe konceptet socialiste duhet të jenë tërësisht të reja. Nuk kemi qenë në gjendje të përfytyrojmë ndonjë realitet të ri politik global, prej perspektivës së majtë, përveç OKB-së apo ndonjë gjëje të ngjashme. Ndoshta zgjidhja do të ishte një federalizëm i llojit të ri. Modelet e vjetra të federalizmit kanë dështuar. Përshembull Jugosllavia tregon se si një federatë e llojit të vjetër mund të ndikohet nga vendimi i FMN-së për t’u marrë drejtpërdrejt me republikat e jo me qeverisjen qendrore, gjë që e nxiti shpërbërjen e federatës. Ky është problemi i fedratave – njësitë e pasura federale nuk dëshirojnë të paguajnë taksa për njësitë e varfra – dhe kjo është ajo që po ndodh sot në Europë.
FB: Cilat janë pengesat për këtë “internacionalizëm të ri”, qofshin ato teorike apo praktike?
Jameson: Duket se ka shumë pak interes për bashkëpunim mes forcave të majta sot, sidomos për aleanca praktike politike, jashtë kufijve kombëtarë. Një nga përpjekjet më të mëdha për ta arritur këtë bashkëpunim ka qenë Forumi Social Botëror. Problemi gjithsesi ka qenë se e majta e fortë, për të cilën unë kam shumë simpati, ka mbetur e mbyllur brenda kufijve të vendit ku vepron. Ka një reagim të njerëzve anembanë botës, nga Brazili në Francë e në Europën Lindore, dhe shumë energji politike po shpenzohet duke luftuar kundër lëvizjeve reaksionare brenda shtetit, të cilat janë shumë të fuqishme – shiko Francën përshembull, apo edhe Gjermaninë. Vërshimi i refugjatëve e bën situatën edhe më të vështirë. Për momentin e majta është tërhequr e po lufton këto luftëra lokale, ndërsa internacionalistët e vërtetë vazhdojnë të jenë bankierët dhe njerëzit e pasur, se ata janë që bashkëpunojnë me njëri-tjetrin edhe përtej kufijve. E njëjta gjë ndodh me intelektualët e së majtë. Ata nuk e ndjejnë shumë atë që ndodh në vende të tjera. Intelektualët francezë përshembull janë aq shumë të zënë me Francën sa që nuk i kushtojnë shumë rëndësi asaj që ndodh në Gjermani apo në Irlandë. Intelektualët amerikanë nuk dinë asgjë se ç’ndodh jashtë vendit të tyre. Pra ka ende shumë provincializëm anembanë botës, dhe e majta del që është edhe më provinciale se e djathta.
FB: Kush duhet ta çelë hapësirën për “de-provincializimin” e së majtës?
Jameson: Mendoj se duhet të përqendrohemi tek media, të shtrojmë pyetjen se kush i kontrollon ato, dhe çka është struktura e tyre. Media qartësisht nuk është e hapur për mendime të reja prej intelektualëve. Që prej viteve ’60 e këtej ka pasur lloj-lloj mendimesh utopike mbi atë se çfarë mund të bënte media, por asnjëra prej tyre nuk u realizua. Disa njerëz kanë pritur se media do të sillte një lloj demokracie të re. Kjo ndodhi, mirëpo demokracia e re nuk pati ndonjë farë kuptimi. çka duhet shqyrtuar është se si e kontrollon median biznesi. Psh. Trumpi u krijua nga media, e cila raportonte mbi secilin fjalim që ai e mbante. Parë nga kjo perspektivë, ajo çka na duhet edhe neve majtas, është një demagog, i cili i flet demos-it dhe ia shpjegon gjërat. Sigurisht, ky nuk duhet të jetë diktator.
FB: Po për sa i përket të ashtuquajturës “media e re”? A e ka ajo potencialin që të vendosë ekuilibrin me median “main-stream”?
Jameson: Protestat masive të Pranverës Arabe, të Turqisë, të SHBA-ve kanë qenë diçka që u shty përpara prej medias së re, e cila është shndërruar në një formë të re politike. Kolegët dhe miqtë e mi, Toni Negri dhe Michael Hardt janë përpjekur të teorizojnë mbi këtë gjë, duke përdorur konceptin e shumësisë – por kjo me siguri që nuk është burimi më i qëndrueshëm i pushtetit politik. Gjithë çështja është se disa lëvizje ndoshta mund të mbërrijnë të rrënojnë struktura të tëra politike, mirëpo pastaj krijohet një bosh. Protestat e sheshit Tahrir e shkatërruan diktaturën, mirëpo befasisht nuk pati asgjë tjetër për të zënë vendin e saj, kështu që e morën pushtetin “Vëllazëria Muslimane”. Në Irak SHBA dhe Britania vazhduan persekutimin e partisë komuniste njësoj si në regjimin e Sadamit, dhe i vetmi zëvendësim për të majtën ishte feja. Demokracia si sllogan nuk është diçka që më bën të ndihem rehat, e kjo më shumë për shkak të përdorimit hipokrit prej politikës së jashtme amerikane, e kjo është arsyeja pse nuk mendoj se është sllogani më i mirë për të majtën.
FB: çfarë do të ishte alternativa e këtij sllogani?
Jameson: Stuart Hall ka pasur një koncept të shkëlqyeshëm për betejën politike, dhe atë koncept e quante betejë diskursive. Nënkuptonte me të diçka të ngjashme me idenë e Laclaut – nëse i diskrediton slloganet e armikut, atëherë ke arritur diçka – sepse e bën të pamundur për ta përdorimin e atyre slloganeve. Kjo është gjëja që znj. Thatcher e bëri në mënyrë brilante. I vetmi rast që e majta ka arritur ta bëjë mjeshtërisht këtë gjë, ka qenë Lëvizja “Occupy”. Nëse “Occupy” nuk do të kishte bërë gjë tjetër veç kësaj, do të kishte qenë një tronditje shumë e fortë në politikën amerikane, sepse e riorganizoi gjithë gjuhën, diskutimet paraprake, madje dhe vetë politikën identitare.
FB: Meqë po flasim për “Occupy”, më vjen në mend kjo pyetje: A do të kishte qenë Sanders i aftë që ta çonte përpara diskursin e tij progresiv po të mos kishte ndodhur ky ndërrim diskursiv që e solli Lëvizja “Occupy”?
Jameson: Me siguri që jo! Është pak për të qeshur, sepse ai është nga New York, por Vermonti është një lloj vendi i botës së tretë, dhe vetëm në Vermont një person si ai do të mund të zgjidhej në atë pozitë. Këto janë vendet e prapambetura të SHBA-ve. Në Gjermani psh. vetëm në pjesën lindore do të mund të prodhoheshin ide të këtij lloji. Përmes pedagogjisë politike Sandersi arriti me sukses që ta shtynte diskursin drejt ekonomisë e drejt politikës progresive. “Occupy” e cila kurrë nuk pati ndonjë program të përbashkët, ishte shumë e rëndësishme sepse e solli sërish në skenë çështjen klasore. Ndaj edhe ka qenë i rëndësishëm Sandersi, sepse ai e ringjalli gjithë gjuhën ekonomike që mungonte prej pjesës më të madhe të diskursit mbi politikat identitare.
FB: Mirëpo, pavarësisht kësaj, ndodhi Trumpi.
Jameson: Për t’u kthyer tek ajo që diskutuam pak më lart. Pati një moment kur institucionet u shkatërruan (prej krizës ekonomike). Në anën republikane mungojnë politikat: ata s’duan taksa të reja, nuk duan të shpenzojnë para, thjesht duan të vazhdojnë kështu. Nga ana e demokratëve, ata ia dolën që ta ndalin Obamën që të mos bënte asgjë. Hillary po ashtu s’pati asnjë ide. Kështu që krijohet një zbrazëti, dhe pikërisht kjo e mundëson daljen e një figure si Trump. Një fenomen i ngjashëm ndodhi më parë në Itali me Berlusconin. Republikanët në SHBA nuk patën absolutisht asnjë person tjetër për këto zgjedhje. Njerëzit tash po thonë se ky është një fashizëm i ri, por përgjigjja ime është se ende jo. Kur Trumpi të konsolidojë pushtetin, atëherë duhet të shohim.
FB: E përmendët Laclaun. Vepra e Chantal Mouffe dhe e vetë Laclaut i ka influencuar shumë disa qarqe majtiste. A duhet e majta t’i kërkojë zgjidhjet e sfidave aktuale tek këto lloj distancimesh prej “së majtës tradicionale”?
Jameson: Puna e tyre është me të vërtetë një ekspozim brilant i politikës dhe i praktikës së krijimit të slloganit. Megjithatë, ata e paraqesin teorinë e tyre si një sulm ndaj përdorimit politik të klasës dhe ndaj marksizmit, dhe unë mendoj se ky ka qenë një gabim i madh nga ana e tyre. Siç ka ndodhur me shumë filozofë politikë evropianë – psh. me Toni Negrin, ata kanë pasur përvojën e një partie të vjetër komuniste që ua ka penguar rrugën, dhe shumë prej argumentëve të tyre kanë qenë kundër strukturës së partisë së vjetër komuniste. Por për njerëzit që nuk e kanë patur këtë përvojë, argumentimi kundër marksizmit dhe kundër politikës klasore është i barabartë me një rrënim të vetë natyrës së realitetit politik. Vetë Ernesto Laclau i ka keqkuptuar vlerat politike të ideve të veta. Ai mendonte se ato ishin postmarksiste, dhe unë mendoj se e kishte shumë gabim. Thelbi i Laclaut është se shenjuesi i zbrazët nuk ka nevojë të jetë medoemos ekonomik, dhe sigurisht – gjithçka mund të shndërrohet në shkak politik në një moment të caktuar. Por, në afatgjatë, ekonomia është gjithçka. Laclau sigurisht ka luajtur një rol të rëndësishëm si intelektual në ristrukturimin e praktikës politike, por do të ishte gabim që të mos përmendej marrëdhënia mes ekonomisë, industrisë, bankave dhe papunësisë, përshembull.
FB: A mendoni se e majta do të duhej të fokusohej (edhe) mbi ristrukturimin e konceptit të shtetit?
Jameson: Po, duhet ristrukturuar, por jo nën shembullin e diskredituar të socialdemokracisë. Ristrukturimi i shtetit duhet të jetë diçka më shumë se sa menaxhimi socialdemokratik i kapitalizmit. Neve ende na duhet shteti sepse në çastin kur të fillojnë të ndihen konsekuencat reale të krizës ekologjike do të duhet të jetë një shtet i fuqishëm që të mund të përgjigjet. është më mirë të mendojmë se si do të duhej të dukej një shtet socialist, se sa t’ia linim shtetin fashistëve.
FB: Që të mendojmë për të ardhmen, si mund ta shmangim gabimin e bërë në shek. XX, sa i përket shtetit të fortë socialist?
Jameson: Nuk ka ndonjë garanci që s’do ketë gabime edhe në të ardhmen. Sidoqoftë momenti specifik para-kapitalist kur ndodhi stalinizmi, tashmë është i tejkaluar. Nga ana tjetër, unë nuk mendoj se gjendja aktuale e gjërave mund të vazhdojë kështu, përveçse nëse përdoret forca ushtarake. Kjo është ajo për të cilën flet Trump. “America first” – ky ka qenë sllogani i djathtistëve në vitet ’30, homologët amerikanë të fashistëve italianë. Pra, kjo është një tendencë reale edhe në SHBA edhe në Europë. është çështje e zgjedhjes ideologjike që do të bëhet tash.
FB: A mendon se e majta tashmë e ka humbur rastin, që ishte kriza e 2008? Hayek dhe Friedman ia nisën punës që prej viteve ’50 për projektin e ri që arriti më në fund të mbushte vakumin e krijuar prej krizës së viteve ’70. Mirëpo e majta nuk e pati një bashkësi idesh e zgjidhjesh politike që t’i ofronte për zgjidhjen e krizës së 2008.
Jameson: Ke të drejtë, s’pati asgjë të përgatitur. E majta ishte e lodhur prej eksperimenteve të saja të shkuara – stalinizmit, mposhtjeve si ajo e Allendes, zhdukjes së vetë Bashkimit Sovjetik dhe tradhtia që bënë partitë e llojllojshme socialdemokratike duke u dorëzuar ndaj triumfit (të përkohshëm) të retorikës së tregut të lirë… Pak vite më parë do të mund të flitej edhe për Venezuelën apo Brazilin – por me sa duket sot s’mund të merren as ato si shembuj. Ka pasur pra lëvizje edhe në të majtën.
FB: Por a mendon se këto lëvizje mjaftojnë? A mendon ende në politikat partiake të së majtës?
Jameson: Mendoj se duhet pasur një lloj mendimi politik partiak. Por problemi është se partitë e majta duhet të marrin para prej diku që të financojnë shëndetin publik, arsimin, punësimin, politikat mjedisore etj. Partitë e djathta janë ato që i ulin vazhdimisht taksat, dhe pasi që dikush i ul taksat, është shumë e vështirë t’i rrisësh sërish. Kjo është dobësia e të majtës sot.
FB: Si përfundim, a mendoni se koha e “ideve të mëdha” ka kaluar?
Jameson: Jo! Ky pretendim e ka origjinën në vitet ’60, kur u shfaq bindja se “idetë e mëdha” priren të jenë shtypëse dhe jodemokratike. është e vërtetë se tani për tani nuk na ka mbetur asnjë “ide e madhe”, por kjo nuk do të thotë se nuk duhet të kërkojmë të tilla. Adorno ka pasur një analizë të shkëlqyer të të përhapjes së mendimit empirik, sidomos të empiricizmit amerikan dhe britanik, dhe e krahasonte atë me nominalizmin, që nuk ta mundëson që t’i shohësh gjërat dialektikisht. Mendoj se edhe kjo është një karakteristikë e postmodernitetit, por çka vë re unë është se njerëzit që nuk duan të flasin mbi termat e postmodernitetit apo të marksizmit thonë se këto janë thjesht rrëfime historike. Ndërsa unë do të nxirrja përfundimin e anasjelltë. Mënyra për të arritur tek “idetë e mëdha” është pikërisht ta shohësh botën historikisht. Në këtë aspekt historia është një ide e madhe. Kur kërkohen ide të reja, kërkohen pikërisht “ide të mëdha”. Praktika, apo “mendimet instrumentale”, siç i quante Shkolla e Frankfurtit, mund të rregullojë gjëra të vogla, por nuk sjell dot risi. E sido që të jetë, nominalistët dhe empiricistët nuk do të jenë të aftë të zgjidhin as problemet e vogla që pretendojnë se janë të interesuar të zgjidhin./ rreth
