Historia tregon bindshëm se 25 dhjetori u bë i popullarizuar si datë për Krishtlindje, jo sepse Krishti lindi atë ditë, por sepse ishte tashmë popullor në festimet fetare pagane si ditëlindja e diellit. Llogaritë biblike tregojnë për rënien e vitit si koha më e mundshme e lindjes së Jezusit. Por a është e mundur që 25 dhjetori të jetë dita e lindjes së Krishtit? “Në mungesë të treguesve të shkrimeve të shenjta për ditëlindjen e Jezuit, mësuesit e hershëm të krishterë sugjeruan datat gjatë gjithë kalendarit. Klementi … zgjodhi 18 nëntor. Hippolytus … Krishti artistik duhet të ketë lindur të mërkurën … Një dokument anonim [,] që besohet të jetë shkruar në Afrikën e Veriut rreth vitit 243, vendosi lindjen e Jezusit më 28 mars “(Jeffery Sheler, Raporti Botëror, “Në Kërkimin e Krishtlindjeve”, 23 dhjetor 1996, fq. 58). Një analizë e kujdesshme e Shkrimit, megjithatë, tregon qartë se 25 dhjetori është një datë e pamundur për lindjen e Krishtit. Këtu janë dy arsye kryesore: 1. Ne e dimë se barinjtë ishin në fusha duke shikuar kopetë e tyre në kohën e lindjes së Jezusit (Luka 2: 7-8). Barinjtë nuk ishin në fushat gjatë dhjetorit. Sipas Festimeve: Libri i plotë i festave amerikane, llogaria e Lukës “sugjeron që Jezusi mund të ketë lindur në verë ose në vjeshtë. Që nga dhjetori është e ftohtë dhe me shi në Jude, ka të ngjarë që barinjtë të kenë kërkuar strehë për kopetë e tyre gjatë natës “(fq. 309). Në mënyrë të ngjashme, Komentari i Një Vëllimi i Përkthyesit thotë se ky pasazh argumenton “kundër lindjes [së Krishtit] që po ndodh më 25 dhjetor, pasi moti nuk do të lejonte” barinjtë të shihnin kopetë e tyre në fushat gjatë natës. 2. Prindërit e Jezuit erdhën në Bethlehem për t’u regjistruar në një regjistrim romak (Luka 2: 1-4). Regjistrimet e tilla nuk u morën në dimër, kur temperaturat shpesh ranë nën ngrirjen dhe rrugët ishin në gjendje të keqe. Marrja e një regjistrimi në kushte të tilla do të kishte qenë vetë-mposhtur. Duke pasur parasysh vështirësitë dhe dëshirën për të sjellë paganët në krishterim, “fakti i rëndësishëm atëherë … që të kuptoni qartë në kokën tuaj është se fiksimi i datës që 25 dhjetori ishte një kompromis me paganizmin” (William Walsh, The Story of Santa Klaus, 1970, fq. 62). Llogaritë biblike tregojnë për rënien e vitit si koha më e mundshme e lindjes së Jezusit, bazuar në konceptimin dhe lindjen e Gjon Pagëzorit. Meqënëse Elizabeta (nëna e Gjonit) ishte në muajin e gjashtë të shtatzënisë kur Jezusi u konceptua (Luka 1: 24-36), mund të përcaktojmë kohën e përafërt të vitit kur Jezusi lindi nëse e dimë se kur lindi Gjoni. Babai i Gjonit, Sakarias, ishte një prift që shërbente në tempullin e Jeruzalemit gjatë rrjedhës së Abijahut (Luka 1: 5). Llogaritjet historike tregojnë se ky kurs shërbimi i korrespondonte 13-19 qershorit në atë vit (The Companion Bible, 1974, Shtojca 179, fq. 200). Ishte gjatë kësaj kohe shërbimi në tempull që Sakarias mësoi se ai dhe gruaja e tij Elizabeta do të kishin një fëmijë (Lluka 1: 8-13). Pasi e mbaroi shërbimin dhe udhëtoi në shtëpi, Elizabeta u ngjiz (Luka 1: 23-24). Duke supozuar që koncepti i Gjonit ndodhi në fund të qershorit, duke shtuar nëntë muaj na çon deri në fund të marsit si koha më e mundshme për lindjen e Gjonit. Shtimi i gjashtë muajve të tjerë (dallimi në mes të Gjonit dhe Jezusit) na sjell deri në fund të shtatorit si koha e mundshme e lindjes së Jezusit.
Në anën tjetër kemi edhe festat tjera pagane pellazge siç është Buzmi dhe i cili është festuar edhe para krishterimit si festë pagane me 24 dhjetor.
Në kalendarin popullor buzmi ka qenë festa e solsticit të dimrit. Me të fillonte viti i ri, siç thotë populli, «motmoti» ose «moti i ri». Në trevën e Pukës e më gjerë, në Shqipërinë e Veriut, kjo festë pagane kremtohej më 24 dhjetor. Këtë natë fshatarët e quanin «nata e kërshëndellave», sepse me kalimin e kohës u shfrytëzua nga kristianizmi, që futi në të disa elemente të kësaj feje. Kjo festë është festuar edhe nga myslimanët, por më zbehtë sesa te katolikët.
Si shumica e festave, edhe ajo e buzmit lidhej ngushtë me dëshirën për prodhim të mbarë e të bollshëm. Të gjitha ritet e kësaj feste pagane kanë pasur karakter të theksuar bujqësor e blegtoral, çka tregon edhe për drejtimet kryesore ekonomike të popullit tonë në të kaluarën. Ato janë karakteristike për atë shkallë të zhvillimit të shoqërisë, kur natyra dhe dukuritë e saj kishin pushtet të fortë mbi të gjitha veprimtaritë e njeriut. Si të tilla, ato kanë rëndësi për studimin e psikologjisë dhe botëkuptimit të kësaj shoqërie. Mbeturinat e kësaj feste tani nuk praktikohen më tek ne, por ruhen në treva të tjera, të banuara nga shqiptarë. Etnografi Mark Tirta në lidhje me buzmin thekson: «Fjala “buzm”, në kuptimin e këtij druri ritual ose edhe jashtë këtij kuptimi, E. Çabej e shpjegon si një fjalë autoktone të shqipes të trashëguar nga rrënja e një fjale të lashtë indoevropiane».
Atje buzmi përbëhej nga tre pipa (degë të drejta arre), kurse në disa fshatra përziheshin pipa arre e hardhie, qarri etj., dhe gjithnjë në numër tek, 5 ose 7. Pipat duhet të ishin të njomë. Këto copa druri janë buzme «të preme tkemas». Të vjetrit kallëzojnë se buzmet, pasi priteshin në mëngjes, fshiheshin në një mullar kashte jashtë shtëpisë, në një vend që s’e dinte askush. Ai që nxirrte buzmet, duhej të ishte i larë dhe me rroba të pastërta. Në mbrëmje, para darke, meshkujt, një ose disa veta bashkë, me ndonjë djalë të vogël, i merrnin buzmet, afroheshin në derë të shtëpisë dhe ai që ishte më i madhi në moshë, thërriste me zë mesatar:
– O hajde, bujrum në konakun tem! – përgjigjej ky.
me gjeth’ e me bar,
me drith’ e me far’,
me dhen e me dhi,
me lop’ e me qe,
me t’gjith’ t’mirat ku i ke.
me edha e kixha,
me lop’ e me viça,
cap, cap, cap,
e, ya-ha-ha-ha!
– Hajde bujrum!
– Po vjen buzmi bujar!
– Mirë se erdhe, o buzm!
– Po vij me t’gjitha të mirat e jetës.
Me na dhanë drith’ e farë,
dhen e dhi,
edha e kisha,
lopë e kije.
Kështu vazhdonin të gjithë pjesëtarët e familjes:
me ty jena somotmot.
dhen e dhi.
– Mos e prej, se ban.
Kjo përsëritej tre herë. Njëri gërvishte pak me kmesë një degë të pemës e pastaj e lidhte me rabush.
– Hajde bujrum! Ç’ban aty?
– Të mirat e pranverës, t’verës, t’vjeshtës e t’dimnit.
– Ardhsh me nafakë!
I dorëzonte të zotit të shtëpisë buzmin dhe takoheshin me gjithë pjesëtarët e familjes.
Ndërkohë ai thoshte tri herë vargjet:
me t’mirat ç’m’ke ardhë.
Ma mir’ so’i vjet’ se sot,
me mashkuj e rob të gzimit
me gja e me mall.
Një pjesë e duajve liheshin për të nesërmen, me 25. Pas darke çohej sofra. Një nga «robt e shpisë» (pjesëtarët) merrte një nga degët e buzmit dhe bënte «gacë e karricë». Mblidheshin gjithë njerëzit e shtëpisë, uleshin në gjunjë, kapeshin me duar në supet e secilit në formë rrethi, duke lëvizur djathtas e majtas. Lëvizja djathtas shoqërohej me këto thënie: «Ara mbarë, ara mbarë, ara mbarë»; ndërsa ajo majtas me fjalët: «Duj, duj, duj!».
– Jo, mos e pre, se ban.