Ata që e kanë lexuar Peter Bartl [Albanien…], e gjejnë aty vitin 1854, kur Paollo Dodmarsei – peshkopi katolik i Sapës dhe Pulatit, kishte vënë re gjashtë familje muslimane në Arrën, të cilat dikur kishin qenë katolike. Ata kishin ikur në fisin musliman të Arrënit për shkak të gjakmarrjes në atdheun e tyre të parë dhe e kishin përqafuar Islamin [Bartl: 1968]
Shkruan: Hajrudin S. MUJA, Nju-Jork
Arsyetimi “historik” i konvertimeve të shqiptarve në Islam është bërë shpesh në vështrimin “e dhunshëm” ose në konceptin e “Luftës së Shenjtë” (xhihadit), që hyri në “teoritë e katastrofës” [Jalevich: 1963/115-144]. Historianët ballkanas e shikonin Perandorinë Osmane si një forcë shtypëse, qëllimi i së cilës ishte shkombëtarizimi dhe konvertimi i popullatës në Islam! Në këtë formë të artikulimit të historisë, mundësia e konvertimit përmes zgjidhjes së lirë është e përjashtuar [Zelyazkova: 1990/150].
Studiuesi perëndimor L. Browne [The Prospects of Islam] i quan gjepura pretendimet se “muslimanët kudo që shkuan, detyruan njerëzit të pranojnë Islamin me tehun e shpatës. ” Arsyen e vërtetë ai e shikon tek trajtimi që sunduesit muslimanë u bënin anëtarëve të besimeve tjera, për tolerancën dhe respektin që kishin ndaj tyre. Noel Malcolm [“Kosovo”] thotë se në fillimin e prezencës osmane në tokat shqiptare takojmë një sistem të pashembullt ligjesh, rregullash dhe parimesh, të cilat e përmirësuan dukshëm gjendjen për çlirimin e shqiptarëve nga sllavizmi. Po kështu studiuesi amerikan Anton Minkov [“Conversion to Islam in the Balkans”, Brill 2006], proceset i islamizimit i përshkruan si vullnetare, të diktuara nga ndërthurja e faktorëve ekonomikë e socialë, si trysnia e tregut, dëshira për përparim shoqërorë, sinkretizimi fetar dhe ndikimet hierarkike. Vepra e Minkovit është akademike, e bazuar tërësisht në burime dokumentare, që duhet ta lexojë secili që dëshiron të mësojë mbi subjektin e trajtuar.
Sidoqoftë, në kërkim të islamizimit “të dhunshëm” të shqiptarëve, ne kemi zgjedhur rrëfime në formë legjendash të derdhura kryesisht nëpër udhëpërshkrimet e të huajve, të cilat e habisin lexuesin dhe nuk i lënë shteg të gjejë qoftë edhe një shenjë “dhune” aq shumë të trumbetuar në publicistikën shqiptare. Fillimisht do të ishte e udhës ta trajtojmë shkurtimisht identitetin fetar të shqiptarit, për të cilin Lazër Shanto, në satirën e tij “Zotni rapaplani n’Shkodër”, thotë:
“Pse Shqyptari (do ta dishë),
T’jenë i kshtenë a myslimanë,
N’xhami nget me u lutë a n’kishë,
Kur rreziku don me e xanë,
Por mandejna në pshtoftë shnosh,
Devocionet i qet bosh…” [Malësia, #2/2007/119].
Autori i këtyre vargjeve më sjell në kujtesë anekdotën në lidhje me mirditorin dhelparak e naiv, i cili ndonëse besonte në ndihmën e “shejt”, donte ta mashtronte sikur të ishte bashkëfshatar i tij. Lleshi, po udhëtonte drejt Shkodrës, që të shiste një ka dhe një gjel. Duke e kaluar Drinin, ai u rrezikua të mbytej e zu të lutej “O shejti Shnandue. Më shpëto. Të hollat që do t’i marr nga shitja e kaut, do t’i vendos në kishë te figura e jote”. Në treg kaun e mbajti një grosh, kurse gjelin 500 grosh, por me kusht që blerësi t’i merrte të dyja. Kështu i shiti dhe te figura e Shnandout e vendosi groshin [Ulqini: 1999/26].
Natyrisht që tregimet e këtilla ne mund t’i radhisim në kategorinë e anekdotave, por udhëpërshkruesit e vendeve shqiptare na kanë sjellë plot rrëfime të këtilla, të cilat edhe në mos qofshin tërësisht të vërteta, e kanë diku tharmin, nga i cili janë “sajuar”. Por, para se të sjellim rrëfimet është shumë e rëndësishme të themi diçka për gjendjen fetare të shqiptarëve gjatë procesit kur pjesa më e madhe e tyre u konvertua në Islam. Në këtë mënyrë do ta kemi më lehtë për t’i kuptuar rrëfimet që na i sjellin të huajt.
Një relacion anonim i vitit 1603, për shembull, i etiketonte shqiptarët e krishterë si njerëz që fetarisht: “nuk janë shumë të sinqertë”, duke dhënë edhe arsyet: se u jepshin vajzat muslimanëve, refuzonin sakrametin e vajtimit, martoheshin pa celebrime kishtare, etj [Zamputi: 1989, dok. 10, f. 50-51]. Arqipeshkvi i Tivarit, Gjergj Bardhi, kishte gjetur të krishterët e Tivarit, të cilët kishin pak përkushtim e pak besim tek meshtarët e tyre [Zamputi: 1965, dok#25, f. 93-97], të cilët mendonin vetëm për vete, se ishin të dobët në fe. Po kështu edhe peshkopi i Sapës, Frang Bardhi, i akuzonte se: “nuk çajnë kokën që të shkojnë në kishë dhe as nuk duan që prifti të shkojë tek ata”.
Fra Kerubini, në letrën e 27 marsit 1638, të krishterët ndërmjet Shkodrës e Kotorrit i konsideronte “të pa gdhendur” e me besim të dobët dhe kjo ishte arsyeja – sipas tij – që këta po kalonin në Islam! Të krishterët e Zadrimës ishin injorantë në fe, nuk dinin as lutjet e rëndomta, nuk dinin kush ishte Krishti, e disa madje as shenjën e kryqit: “Pak shkojnë në kishë, dhe festat i bëjnë kur u përshtatet atyre…Gratë që presin fëmijët nuk e dinë formulën e pagëzimit…” [Zamputi: 1965, dok#28, f. 103-141].
Françesk Leonardi, më 1638, shkruante për kishat se: “pasi nuk frekuentohen prej besimtarëve, mbesin pothuaj të shkreta, pa oriendi e veshje të shugurueshme, edhe ato pak që gjenden janë pise dhe të leckosura…” [Zamputi: 1965, dok#33, f. 181-189]. Për gjendjen e kishave ai vazhdoj të shpjegojë se: “Kelqet, ma të shumtën (janë) prej kallaji t’argjantosun pa piside, pa vendet e rojës dhe pa filtarë, dhe në vendin e tyre përdorin disa kunguj dhe bardakë të vegjël, kaq pisë sa në këto anë, cilido njeri i varfër do të turpërohej t’i përdorte në sofër të zakonshme”.
Të pavemendshëm ndaj fesë i paraqet edhe vëllimi i dytë i shkrimit [“Mirat-i Kainat”] të historianit osman Mehmet Efendi, i cili për shqiptarët thotë se: “janë gaurë të pabesë – ditën tregohen si myslimanë të mirë dhe i falen Allahut dhe profetëve tanë, natën kthehen dhe i luten krishtit. Në të vërtetë, atyre aq u bën sa për njërin aq për tjetrin, ata shohin vetëm interesin dhe fitimin e tyre dhe për këto i luten me shpir të vetë djallit…”
Jastrebovi thotë se shumica e banorëve muslimanë të maleve nuk e mbanin Ramazanin dhe nuk bënin lutjet e përcaktuara. Vetëm një pakicë e njihnin Suren e parë të Kuranit [Jastrebov: 2018]. Në Shqipërinë e Jugut – shkruan Vlora – duket se tek shqiptarët vetëm dy herë në vit zgjohet ndjenja fetare, për muslimanët në dy Bajramet, kurse për të krishterët në Krishtlindje dhe në Pashkë. Në Smokthinë – Ramicë unë kam pa një xhami që u shërbente pulave si strehim nate, kurse në fshatrat Porro e Veri të Myzeqesë kishat ishin shndërruar në magazina për dru e të lashta të zotërinjve të famullisë [Vlora: 1906/32-33].
Edhe udhëpërshkrimet e mëvonshme të habisin me mentalitetin dhe besimin tejet sipërfaqësor të shqiptarëve. Franc Nopça, për shembull, na tregon se si në Dushman një malësor i kishte thënë Shën Mërisë: “E di që nuk hyjë në Paradis se jam shumë i keq, por prapë lutem që të pranohem, se kjo do ta zemëronte fort dreqin”. Një tjetër që ishte edhe shërbëtor i priftit, iu shpreh Durhamit se ditën e gjyqit, të fundit malësorët do ta kenë të zorshme të futen në Paradis dhe do t’u duhet të bëjnë luftë të nxehtë me Krishtin! Unë vetë kam dëgjuar – thotë Nopça – se si një mirditas i cili më lehtë do të kishte pranuar vdekjen sesa të hante mish në ditët e premte, madje ai shprehu keqardhjen që Shën Mëria e paraqitur në një pikturë nuk ishte gjallë që ta kalonte një natë me të!
Nopça kishte parë në Theth burra që të dielave shkonin në kishë, por nuk hynin brenda. Ata shtriheshin para kishës nën ndonjë hije dhe vinin vetëm për të rregulluar pas meshës ndonjë punë me priftin. Durhami tregon se si i tërë auditori prej njëzet burrash, që ndodhej në oborrin e kishës në Curraj, u larguan nga famullia sapo hyri prifti në kishë për të lexuar meshën, për të vetmen arsye se u ishte ndërprerë muhabeti! Në Curraj, thotë Nopça, më 1908 kam konstatuar se kisha i shërbente priftit si depo për misrin dhe kjo bëhej pa skandalizuar fare besimtarët!
Në Malësinë katolike të Shkodrës të vjedhësh ose të vrasësh një muhamedan nuk llogaritej si mëkat, por si një vepër e pëlqyer prej Zotit. Megjithatë, kjo nuk i ndalonte ata që ishin kufitarë me muhamedanët që t’ua japin vajzat për gra, sepse këta përgjithësisht paguanin çmim më të lartë se katolikët. Këto martesa pastaj përfundonin në shkishërimin e familjes së nuses, për të cilët nuk ishte “ndonjë kjamet i madh”.
Në vitin 1907 në fshatin Miliska kishte ardhur një mision jezuitësh për t’i predikuar popullit. Por, për ta rritur efektin e predikimit kishin sjellë me vete edhe një pikturë të dreqit me brirë, dhëmbë qensh dhe thonj prapa hekurave të ferrit të paraqitur në madhësi natyrale. Pas predikimit, ata e lanë pikturën në kishë dhe shkuan në shtëpinë e priftit për të ngrënë. Atëherë një banor i fshatit, që kishte ardhur vonë pas meshës dhe nuk i shkonte në mendje se mund të vinin dreqërit në kishë, kujtoi se kishte të bënte me figurën e Krishtit të zemëruar, andaj ra në gjunjë para ikonës dhe u lut: “Krisht i shenjtë, më fal që erdha vonë në meshë” [Nopça: 2013/66].
Edith Durhami e kishte parë fenomenin e laramizimit në “Malet e Shaptit” në afërsi të Elbasanit, ku nuk kishte asnjë kishë dhe asnjë xhami. Prej burrave, secili mbante nga dy emra: në prani të një muhamedani ai e quante veten Sulejman, kurse në prani të një të krishteri (ortodoks) Konstandin. Kur u kërkohej taksa e të krishterëve, meqë ata nuk ishin të obliguar me shërbim ushtarak, ata kundërshtonin me argumentin se të gjithë kishin emra muslimanësh dhe se nuk kishin asnjë kishë. Nga ana tjetër, kur ftoheshin për ta kryer shërbimin ushtarak, ata hiqeshin si të krishterë dhe turqit në shumicën e rasteve i linin të pashqetësuar [Durham: 1920/130-131].
Kush e ka lexuar Nathalie Clayer, ka parë se fshatarët katolikë fillimisht merrnin emra muslimanësh, bënin të tyret disa zakone muslimane dhe, së fundi, e hidhnin hapin drejt konvertimit zyrtar. Në këtë veprim ata shtyheshin nga mjedisi dominues, në të cilin statusi i muslimanit shfaqej si superior dhe identiteti shqiptar kishte prirjen që të përputhej së paku nëpër fshatra me identitetin musliman. Në fshatin Dobridol një i moshuar i thoshte një misionari: “Të jeshë i krishterë këtu është tashmë një turp, të vjetrit ndoshta do të vdesin si të krishterë, por të rinjtë dëshirojnë të jenë veçse turq (myslimanë) dhe presin rastin që të deklarohen si të tillë” [Mesogeios, #2/1998].
Albania e Konicës e nënvizonte mundësinë e konvertimeve jo të detyruara, por sipërfaqësor të Islamit. Shqiptarët e Dibrës konvertoheshin edhe pse nuk dinin vërtet se çfarë ishte Islami, aq sa nuk dinin se çfarë ishte edhe Krishterimi. Në librin “T’nnollunat e Shqypnis”, tregohet se kur osmanët hynë në Dibër, i thirrën malësorët dhe i pyetën: “Kur ka baba dy djem, cilin do më shumë, të voglin apo të madhin?” Ata të padjallëzuar ju përgjigjen “më të voglin”. Mirë – u thanë përsëri osmanët – por meqë Perëndia e ka djalin më të vogël Muhamedin, e do më shumë se Krishtin: “U muntmë me gjyp, u përgjigjen aherë budallenjtë tanë, e posi berra u banë Muhamedanë” [Albania, #5/1898]. Konica sillte rrëfimin kur Bajrami dhe Shën Gjergji ranë në një ditë për çka malësorët dibranë e rrahën këtë çështje në kuvend dhe vendosen ta kremtojnë Shën Gjergjin, sepse “kjo festë është e përcaktuar dhe serioze, ndërsa ajo tjetra ndrron vazhdimisht (sipas kalendarit hënor)” [Albania, #3/1898].
Ai që ka lexuar Nopçën [“Fiset e Malësisë së Shqipërisë Veriore dhe e drejta zakonore e tyre”], ka aty konvertimin e katolikëve të Sumës, të cilët nuk kishin kishë, por rast pas rasti vinte prifti i Gjanit për t’u lexuar meshën. Në një Pashkë ndodhi që prifti nuk erdhi dhe njerëzit, që u shqetësuan, dolën për ta kërkuar. E gjetën në rrugën që shpie për në Sumë, duke fjetur pranë një burimi, ku si duket e kishte munduar lodhja. Në vend që ta zgjonin, u zemëruan kaq fort, sa e vranë në vend, pastaj thirrën një hoxhë dhe të gjithë, në mënyrë demonstrative, u kthyen në “muhamedanë”.
Ai që ka lexuar E. F. Knight [Albania – A narrative of recent travel] gjen tregimin për një numër të madh njerëzish (të krishterë), të cilët një ditë erdhën në kishë dhe deklaruan se në qoftë se dëshira e tyre nuk plotësohej, ata do ta linin fenë e Krishtit e do të bëheshin “muhamedanë”. Prifti nuk ua plotësoi dëshirën që kërkonin dhe ata pastaj shkuan të gjithë te fshati më i afërt musliman, ku hoxha i priti duarhapur dhe i pranoi në fenë e Profetit [Knight: 1880]. Ky tregim është edhe te Nopça, i cili thotë se ngjau në Zogaj të Krajës dhe se shkaku ishte refuzimi i priftit të dielën e Pashkëve që të lexonte një meshë të dytë, pasi ata kishin ardhur vonë. [Nopça: 2013/63].
Joviçeviqi e tregon këtë ngjarje të ketë ndodhur në fshatin Tegjemil afër Tivarit. Ai thotë se në një festë njerëzit u dehën aq shumë, sa të pavetëdijshëm deshën ta detyronin priftin e tyre që t’ua përsëriste edhe njëherë shërbimet kishtare, diçka që nuk ishte e lejuar. Meqë prifti refuzoi, të gjithë ata shkuan në Tivar dhe u islamizuan [Jovičević: 1922/34].
Ai që ka lexuar Henry Holland [“Travels…], aty gjen tregimin për njërin nga tridhjetë fshatrat e distriktit të Tepelenës. Thotë se emrin e fshatit nuk e ka shënuar, por ka dëgjuar se një ditë pasi kishin mbaruar shërbimet kishtare greke (ortodokse), në një ditë feste, populli ishte tubuar rreth priftit të tyre dhe i thoshin që “ne dhe baballarët tanë i jemi lutur Zotit në këtë mënyrë vit pas viti, por kjo nuk kishte sjellë ndonjë gjendje më të mirë për ta”. Andaj tani ata kishin menduar ta ndryshonin fenë (të bëheshin muslimanë), duke e ftuar edhe priftin që ta ndiqte rrugën e tyre [Holland: 1815]. Këtë rrëfim e tregon edhe Nopça për fshatin Kanamirtadë (ndoshta Karamitradën) në Toskëri, që e zunë ngushtë leskoviqarët. Pasi të gjitha lutjet e karamitasve nuk bënë dobi, atëherë vendosën solemnisht të prisnin deri të dielën e Pashkëve. Ditën e Pashkëve i nxorën prapë solemnisht ikonat e shenjtorëve nga kisha, iu lutën shenjtorëve t’u jepnin ndihmën e mrekullueshme, por kur nuk iu dha kjo ndihmë, atëherë të gjithë pa përjashtim u kthyen në muhamedanë [Nopça: 2013/64].
Ata që kanë lexuar Berit Backer [“Behind Stone Walls”], aty gjejnë rrëfimin për Isniqin, përkatësisht për tre vëllezër të ardhur, të cilët kishin treguar trimëri në një luftë kundër komitëve malazezë, duke shpëtuar vajzën e një beu, që e kishte dërguar në male për shkak të shëndetit të saj të dobët. Si shpërblim për trimërinë e tyre Çafetin Beu u dha pronat e tij në Isniq dhe i ftoi në Islam. Ata fillimisht hezituan, por pastaj pranuan dhe ndërtuan aty një xhami për ta dëshmuar sinqeritetin e tyre [Backer: 2015/82].
Ata që e kanë lexuar Peter Bartl [Albanien…], e gjejnë aty vitin 1854, kur Paollo Dodmarsei – peshkopi katolik i Sapës dhe Pulatit, kishte vënë re gjashtë familje muslimane në Arrën, të cilat dikur kishin qenë katolike. Ata kishin ikur në fisin musliman të Arrënit për shkak të gjakmarrjes në atdheun e tyre të parë dhe e kishin përqafuar Islamin [Bartl: 1968]. Durhami [High Albania] shpjegon se Arrëni ishte një fis i vogël dhe i pavarur, aleat i Dibrës. Tani çdo gjë është muslimane, por në shumë ara të misrit, kryqet ende qëndrojnë. Durhami thotë se nuk ka pasur asnjë lloj persekutimi e dhune në konvertimin e shqiptarëve. Ajo e ka vlerësuar kështu situatën: “Metodat përulëse të Krishterimit të krahasuar me liberalizimin e çiltër të Islamit, ndërtesa e shkretë e kishës dhe xhamia e re mjaftojnë që t’i bindin njerëzit injorantë se njëra fe po venitet, kurse tjetra po zhvillohet” [Durham: 1909].
Eqrem Bej Vlora sjell legjendën e një dervishi të panjohur, që kishte ardhur në Dukat të Vlorës, kishte mbledhur banorët dhe i thërriste të bëheshin muslimanë. Ishte aty edhe prifti i vendit. Gjatë debatit që u ndez midis dy klerikëve, hoxha deklaroi se ishte gati ta dëshmonte me një provë hyjnore epërsinë e besimit të vet. Ai edhe prifti duhej të ngjiteshin mbi një shkrep sipër një përroi dhe prej andej të hidheshin poshtë. Feja e atij që do të mbetej gjallë, do të bëhej feja e gjithë fshatarëve. Prifti qeshi me këtë marrëzi dhe tha se Perëndia nuk merret me njerëz të çmendur, por dervishi – pasi mori premtimin e të pranishmëve se ata do të bëheshin musliman nëse do të mbetej gjallë – u ngjit vetëm mbi shkëmb, thirri “Allah” dhe u hodh në humnerë, por shpëtoi. Të gjithë kaluan në Islam, me përjashtim të asaj pjesë që atë ditë gjendej në Vlorë dhe nuk e pa me sy çudinë që kishte ndodhur [Vlora: 1973/206-207].
Në “Kalendari Kombiar” [për vitin 1913] tregohet rrëfimi për një prift në një fshat të Oparit, i cili në ditët e krezhmës guxoj të hajë terhan me shumë gjalpë. Nuk shkoj as java, i gjithë fshati mori vesh për “tërhanin e priftit” dhe u përhapën thashetheme. Nuk mbeti plak as plakë pa marrë pjesë e pa dhanë mendim për punën e tërhanit të priftit: “Mos t’ardhtë randë o Zot, mos e përmbys këtë fshat nga kjo e keqe që qenka bërë”, thoshin ato duke bë kryq. Pleqëria e fshatit iu ankuan Dhespotit, i cili çoi e thirri dhe e kërcënoi priftin. Edhe prifti u hidhërua dhe u betua se “po nuk ju bëra të gjithve turq, të ma rruani këtë mjekërr”. Afër këtij fshati e këtij prifti ishte një fshat mysliman që kishte një hoxhë, me të cilin prifti ishte takuar shumë herë për të qarë hallet e jetës. Nuk humbi kohë prifti, por dërgoi shërbëtoren që ta ftonte hoxhën. Hoxha e pranoj ftesën dhe vajti në shtëpi të priftit, ku bënë muhabet si dy barinj të njerëzve. Hëngrën e pinë dhe kur u afrua mbrëmja, prifti e shtrëngoi hoxhën ta thërriste ezanin në ballkon para se të falte akshamin dhe jacinë. Kalendari Kombiar këtu e mbaron rrëfimin dhe nuk jep hollësi të tjera, por në fund thotë se: “për shkakun e atij tërhani, fshati u bë turk, prifti hoxhë e kisha xhami”.
Në Malësinë e Rekës se Epërme tregohet gojëdhëna se në fshatin Zajaz shërbente një prift ortodoks. E cilësonin për kopuk. Sundimtari turk në Kazanë e Kërçovës i kishte ofruar atij dy vajza të bukura dhe shumë dele e lopë nëse do të pranonte të konvertohej në hoxhë. Ai kishte pranuar. Konvertohen aty edhe besimtarët, të cilëve ai u shërbente. Për këtë tradhti, siç e vlerësonin asohere, banorët i gjykonte Këshilli i Pleqve i Rekës se Epërme, këshillë që vendosi ta përjashtojë Zajazin nga Malësia. Pastaj vazhdojnë konvertimet e tjera, të motivuara kryesisht me interesa ekonomike dhe sociale.
Në lindje të Përmetit gjenden 36 fshatra që kanë një mbiemër të përbashkët “Karamurat”. Këto fshatra bënin pjesë te Peshkopata e Pogonjanit dhe më 1760, duke parë bashkatdhetarët e tyre muslimanë që jetonin më së miri, ndërsa këta gjendeshin në hall, i dhanë mesazh peshkopit se do të agjëronin e do të luteshin që të dyzet ditët e kreshmëve që të ndryshonte fati i tyre. Në rast të kundërt do të ktheheshin në muslimanë. Peshkopi i tyre u inatos dhe i kërcënoi duke u thënë të tregojnë respekt ndaj Zotit e të mos thonë gjëra të tilla, por ata e kishin vendosur. I mbajtën krezhmët në mënyrë skolastike, ashtu si edhe lutjet, dhe kur erdhi “dita e ringjalljes” dhe fati i tyre as që kish ndërmend të ndryshonte, i zbuan priftërinjtë dhe despotin dhe ndërruan fe pothuajse të gjithë, 36 fshatra bashkë. Patrikana u tremb dhe turqit u lumturuan, por Karamuratët – posa u bënë musliman dhe fituan të drejtat – iu sulën turqve të krahinave për rreth… [Pouqueville: 1806/206-208].
Banorët e fshatit Kurvelesh vuanin nga uria dhe i dërguan priftërinjtë e tyre te peshkopi i Himarës dhe i Delvinës, që të ndërmjetësonin për hir të banorëve, në mënyrë që peshkopi t’i lejonte ta thyenin agjërimin, duke qenë se ata “agjëronin” gjatë gjithë vitit dhe nëse do të vazhdonin edhe për kreshme, do t’i vdisnin fare. Por, despoti u nevrikos aq shumë, sa i kërcënoi me mallkime dhe me kallje në zjarr e në ferr nëse do ta thyenin agjërimin. Por, kurveleshasit menduan se nëse nuk e thyejnë agjërimin, do të vdisnin nga uria dhe kjo do të ishte vetëvrasje, ndërsa vetëvrasja të krishterin e çon në ferr. Ndërsa ata edhe ashtu ishin për ferr, por me thyerjen e agjërimit do të jetonin më gjatë. Andaj u bënë muslimanë… [Arbandinos: 1857/245].
Në një të diele katër malësorë shkojnë në meshë në kishë të Rugovës. Ata kishin udhëtuar gjatë nëpër borë. Por, prifti ishte tepër i rreptë. Sapo kishte filluar meshën, e kishte mbyllur derën e kishës, për të mos hyrë besimtarët e vonuar. Ata, nga hidhërimi që ai nuk po ua hapte derën, vendosën të zdirgjeshin në Pejë. Kur kaluan pranë Çarshi-Xhamisë, në qendër të qytetit, i gjetën dyert të hapura. Si kureshtarë, u futën brenda, ku hoxha u dëshiroi mirëseardhje. Ata pyetën nëse rrinin dyert e hapura edhe vakteve të tjera. Hoxha u thotë se dyert e xhamisë rrinë të hapura gjithnjë, që të mund të luten edhe besimtarët e vonuar. Këta po e vështronin hoxhën me habi. E pëlqyen këtë mundësi, meqë ende po i mbante mllefi i derës së mbyllur të kishës së tyre. Që aty ata vendosën të konvertohen në muslimanë.
Miroslav Kautsky thotë se banorët e fshatit Godalesh në Elbasan para jo shumë kohësh kishin kaluar në fenë islame: “Në fillim atje kishte të krishterë të fshehur, që lëkundëshin ndërmjet hoxhës dhe priftit, por tani ata janë musliman të mirë, vetëm ndërmjet grave thuhet se ruhet akoma tradita e krishterë”. Përpjekjet që janë bërë gjatë pushtimit serb në dimrin e 1912-1913-tës, për t’i kthyer ata prapë në besimin ortodoks, edhe pse pas një kohe jo të gjatë, qenë të pasuksesshme [Orient #42/1916, f. 50].
Këta janë vetëm disa nga rrëfimet që mund t’i gjesh në botime të ndryshme, të cilat në mendjet e sotme mund të duken absurde, por tregojnë se në çfarë niveli gjendej shoqëria shqiptare në periudhën që u konvertuan në Islam. Jam vënë në kërkim të dëshmive të një islamizimit “të dhunshëm” të shqiptarëve, duke e konsideruar si ndër pyetjet më të nxehta të debateve publike rreth historisë shqiptare. Teza e “dhunës” është përfaqësuar sa nga të krishterët, të cilët e kanë konsideruar Islamin si “punë djalli”, po aq edhe nga popujt fqinjë – kundërshtarë të Perandorisë Osmane [Venediku, Austro-Hungaria etj.] dhe konkurrentët e Islamit [kishat katolike dhe ortodokse]./ shenja
