Shoqëria demokratike dhe mendjelirë nuk duhet të bie në kurthin e moralizimit naiv joshës të ideologjisë pacifiste. Kthimi i faqes tjetër ndaj grupeve politike, të cilat dhunshëm dhe përmes gjuhës së urrejtjes kërkojnë heqjen e të drejtës tënde të përcaktimit moral, politik dhe ekonomik, është skajshmërisht vdjekjeprurës për shoqërinë e lirë.
Shkruan: Boshko KARAXHOV, PhD
Zhvillimet shoqërore-politike në SHBA, sidomos pas kthimit masiv të grupeve neofashiste dhe neobolshevike, të cilat besojnënë metodat e dhunshme të luftës politike (Alt-right dhe Antifa), sërish i aktualizuan çështjet paksa të harruara filozofike-politike të shtrirjes së tolerancës, të kuptimit të lirisë dhe të kapacitetit të demokracisë. Referenca politike e pop-kulturës amerikane ose e ashtuquajtura punch a nazi, e personifikuar në ballinën ikonike të numrit të parë të serisë së stripeve marveliane Captain America të Jack Kirby-t, jo vetëm që fitoi dimension të ri në debatet e nxehta për kufijtë e tolerancës, sot – gjithsesi, të transcenduar (të kaluar) përmes pyetjeve: is it оk to punch a nazi, is it оk to punch a commie? – por e përdëftoi edhe nevojën urgjente për një refleksion filozofik të rikonceptualizuar të durimit dhe të tolerancës politike si vlerë.
Në kuadër të ideologjive pacifiste, ku durimi pakushtimisht është parim jetësor themeltar, mosdhuna – si formë e veprimit politik dhe shoqëror – në mënyrën më denjë plotësohej në një pjesë të lëvizjes anarkike, më saktë në anarko-pacifizëm. Për dallim nga marksistët radikalë, anarko-pacifistët radikalë besojnë në fuqinë e luftës së padhunshme. Shikuar historikisht, ndikimin kyç për t’i dhënë formën ideologjisë anarko-pacifiste e patën mendimet filozofike-politike të dy emrave të njohur të letërsisë së shekullit XIX – Henri Dejvid Toro (Henry David Thoreau) në SHBA dhe Leon Nikollajeviç Tolstoj në Evropë.
I pari, poeti dhe letrari amerikan Henri Dejvid Toro, me anarkizmin e vet individual, të paraqitur në esenë Padëgjueshmëri qytetare (Civil Disobedience), jo vetëm që i inspironte luftërat politike (peaceable revolution) të Mahatma Gandit, të Martin Luter Kingut, të Martin Buberit e të tjerëve, por bindshëm i vuri bazat e rezistencës së padhunshme dhe të padëgjueshmërisë qytetare si strategji politike me rëndësi morale të pakontestueshme. Në Evropë, në Rusinë cariste, nën ndikimin e teksteve letrare të Leon Nikollajeviç Tolstojit, e më vonë edhe të tolstoizmit, si mësim pacifist radikal të ngritur në themelet e etikës kristiane, një periudhë të konsiderueshme rrymë kryesore në anarko-pacifizëm ishte i ashtuquajturi anarkizëm kristian dhe mosdhuna radikale precedente e tij ndaj të gjitha formave të jetës.
Mbi bazë të ideve të Toros dhe të Tolstojit në shekullin XX u paraqitën rrethe anarko-pacifiste dhe asociacione antimilitariste të rëndësishme dhe me ndikim, por dhe ngjarje politike komplekse të inspiruara nga filozofia e mosdhunës, si lëvizja për të drejtat qytetare e Martin Luter Kingut ose lufta e Gandit për çlirimin e Indisë nga robëria koloniale. Plus kësaj, pacifizmi anarko-pankerist i grupit anglez Crass dhe i lëvizjeve të tjera antimilitariste, feministike ose anarko-pacifiste të gjelbra në gjysmën e dytë të shekullit XX, ishin me rol prijatar në luftën e padhunshme kundër ksenofobisë, militarizmit, formave të reja të totalitarizmit, të veprimeve ekocidale si pasojë e pangopësisë korporatave, rreziqeve nukleare e të ngjashme.
Nga ana tjetër, edhe pacifizmi politik-religjioz prodhoi lëvizje anarkiste me ndikim, si Catholic Worker movement, të cilën e kishte themeluar Doroti Dej (Dorothy Day) dhe anarko-pacifizmin islamik të pashtunit Abdul Ghaffār Khān në Pakistan, që paraqiste përlindjen e pacifizmit të vjetër islam të sheikut dhe të filozofit Al-Hajj Salim Suwari të shekullit XIII. Megjithatë, një varg mendimtarësh dhe aktivistësh politikë konsideronin se pacifizmi është një program politik joefektiv dhe i shërben si servis filozofik-ideologjik regjimit politik të etabluar të fuqisë. Ata me të drejtë kanë bërë vërejtje, sepse një pjesë e madhe e qëllimeve politike ende nuk janë realizuar. Së këndejmi, të bindnin se anarkizmi insurrektiv (-kryengritës) dhe propagande par le fait e tij është rezistenca politike e përshtatshme e vetme. Kjo apologji e metodave të dhunshme të luftës politike i kontribuon masivitetit të lëvizjeve të përtëritura, të cilat besojnë se zgjidhja e problemeve politike-shoqërore dhe imponimi i vizioneve ekonomike-politike mund të plotësohet me aksione të cilat supozojnë tolerancën e mendimit të ndryshëm. Prandaj, në shoqërinë amerikane, por dhe në hapësirat tona, shtrohet pyetja: si t’i mbrojë shoqëria tolerante vlerat e veta politike? Mëdyshjen filozofike kyç, në të vërtetë, e kemi tek pyetja: si mund të durohet/përballohet/tolerohet diçka që nuk është në pajtim me ligjin tonë moral, me mënyrën tonë të jetës ose me sistemin e bindjeve tona dhe mos, vallë, me argumentet tona personale PËR tolerancën, në të njëjtën kohë nuk jemi edhe KUNDËR përcaktimeve tona morale?
Botëkuptimi etik i tolerancës veç e veç na bën me dije se, sipas natyrës së vet aksiologjike, ajo gjithnjë është shmangie para vetvetes. Më saktë, ajo është vendim i vetëdijshëm, me vullnet, për të mos ndërmarrë kurrgjë kundër personalitetit ose grupit që përndan bindje dhe praktika të cilat janë të përkundërta dhe të papranueshme në botëvështrimin tonë moral. Më saktë, toleranca është arti vetëkontrollit. Por, si të jesh tolerant në erën e re politike të autokracive të restituura, të ringjalljes së fashizmit në forma të ndryshme, në kohën e nostalgjisë ndaj etatizmit bolshevik, të fanatizmit fetar dhe të nacionalizmit supremacist? Si t’i besohet tolerancës në një shoqëri ku gjithnjë e më pak i besohet asaj? A duhet t’i intensifikojmë praktikat pacifiste dhe pakushtimisht ta kthejmë faqen tjetër të gjuhës së urrejtjes dhe të dhunës politike të lëvizjeve radikale?
Përgjigjet fillojnë në një libër paksa të harruar të Karl Poperit (Karl Popper) me titull ku ai e demonstroi të ashtuquajturin paradoks të tolerancës. Siç thotë vetë: “Toleranca e pakufizuar detyrimisht çon drejt zhdukjes së tolerancës. Nëse tolerancën e pakufizuar e zgjerojmë madje deri tek ata që nuk janë tolerantë dhe nëse nuk jemi të gatshëm që ta mbrojmë shoqërinë tolerante nga sulmet e ashpra të jotolerantëve, atëherë tolerantët, e me këtë edhe toleranca, do të shkatërrohen komplet… Gjithnjë derisa mund t’u kundërvihemi me ndihmën e argumentimit racional dhe t’i mbikëqyrim me ndihmën e opinionit publik, ngufatja e lirisë sigurisht që nuk do të kishte qenë punë e mençme. Megjithatë, po qe se është e domosdoshme, duhet të insistojmë në të drejtën që t’i ngufasim, madje, duke e përdorur edhe fuqinë; për shkak se shumë lehtë mund të tregohet se ata nuk janë të gatshëm që të na presin në nivelin e argumentimit racional, por, përkundrazi, duke dënuar çdo argument; ata mund t’ua ndalojnë pasuesve të tyre që t’i dëgjojnë argumentet racionale dhe t’i mësojnë që ndaj argumenteve të përgjigjen me përdorimin e grushteve dhe revoleve të veta. Prandaj, do të duhet që në emër e tolerancës të kërkohet e drejta që mos të tolerohen ata që nuk janë tolerantë.
Poperi është më se i qartë. Detyrimi ynë moral i tolerancës përfundon atëherë kur individët ose grupi do të fillojë të kryejë akte të dhunshme. E drejta jonë e mostolerancës ndaj jotolerantëve është e drejta dhe detyrimi ynë absolut ndaj parimit të tolerancës si vlerë demokratike. Në pozitë të njëjtë vlerash, shënuar disa vjet para librit të Poperit, ishte edhe profesori shkupjan dhe filozofi kroat Pavao Vuk Pavlloviq, i cili në referatin me titull Wert und Schӧpfertum në Kongresin e 9-të Ndërkombëtar të Filozofisë në vitin 1937 siguronte se:
“Ai që jetën e vet dëshiron që në mënyrë të përkryer ta harmonizojë me bazat e tolerancës së kuptuar më gjerësisht, liridashjen më shpirtgjerë dhe paqedashjen më të durueshme, mund të jetë i durueshëm ndaj të gjitha skenave të mundshme të jetës dhe tolerant ndaj çdo synimi të mundshëm njerëzor, por megjithatë me një përjashtim të vendosur dhe të pashmangshëm. Ai assesi nuk do të guxojë ta shtrijë tolerancën ndaj atyre që në parim atë e hedhin dhe rrënjësisht e përgënjeshtrojnë. Po nuk e bëri këtë përjashtim, një orë e më parë do të mundësojë shkatërrimin e gjithë asaj për çfarë është angazhuar dhe ka luftuar.
Prandaj, konsiderojmë se shoqëria demokratike dhe mendjelirë nuk duhet të bie në kurthin e moralizimit naiv joshës të ideologjisë pacifiste. Kthimi i faqes tjetër ndaj grupeve politike, të cilat dhunshëm dhe përmes gjuhës së urrejtjes kërkojnë heqjen e të drejtës tënde të përcaktimit moral, politik dhe ekonomik, është skajshmërisht vdjekjeprurës për shoqërinë e lirë. Shoqëria e mbyllur kështu i fiton miqtë e vet të rinj. Heshtja para dhunës na bën mangaçë të dobishëm (useful idiots), të cilët në ekstazën romantike të kompleksit të tyre mesian nuk e shohin jo vetëm paradoksalizmin e tolerancës së pakufishme, por nuk e shohin as triumfalizmin gjithnjë e më të shpeshtë të praktikave politike dhe të koncepteve ideore jotolerante.
Sot lufta kundër fashizmit, bolshevizmit dhe -izmave të tjerë kolektivistë dhe jotolerantë, të ngritura lugat, si dhe përballja me poshtërimet e arritjeve demokratike dhe me populizmat autokratikë, nënkupton riaktualizimin e traditës mendimtare liberale dhe bindjen se liria gjithnjë e ka primatin vleror dhe politik para paqes dhe tolerancës. Liria është parakusht i tolerancës. Mund të tolerohet vetëm ai individ në shoqëri, i cili është i lirë të veprojë në drejtimin që moralisht është problematik për të tjerët. Toleranca është e pakuptimtë nëse ndokush e shfrytëzon lirinë e dhënë.
Shoqëria e lirë është pasqyrë e njerëzve të lirë. Njeriu i lirë është njeriu që nuk është mjet, njeriu që nuk mund të bëhet viktimë ose të shfrytëzohet për arritjen e qëllimeve të tjera pa pëlqimin e tij. Askush tjetër, as individ, as grup, nuk ka të drejtë mbi jetën tonë. As edhe ne kemi të drejtë mbi jetën e huaj kushdo qoftë. Produkti nga jeta dhe liria jonë quhet pronësi. Këtej dhe e drejta jonë absolute në të.
Kështu që, përgjigjja në pyetjen: “is it ok to punch a nazi, is it ok to punch a commie”, është poperiane: “Po, ok është vetëm atëherë kur dhunshëm do të na e rrezikojnë jetën, shëndetin, lirinë dhe pronësinë. Në çdo rast tjetër, do të jemi të durueshëm”./ shenja
