Nga Pirro Prifti
Gjuha shqipe është folur që në lashtësi dhe ka mbishkrime si ato etruske, pellazge, madje dhe ggërmat të ashtuquajtura greke tëvjetra që erdhën nga fenikasit u përdorën në fillim nga Pellazgët dhe më vonë nga fiset ilire. Të dhëna për të folurit në shqip kanëhumbur por meërtimet në shqip dhe fjalët e lashta me me kuptim shqip port ë shkruajtura në latinisht dhe greqisht tregojnë se gjuha e lashtë nga e cila trashëgojmë shqipen ka egzistuar. Tëfolurit shqip janë fjalët e ilidaës dhe të Odiseut, Emrat e Perëndive pagane, madje dhe fjala Helene është shqip që do tëthotë –e lënë e braktisur.
Shqipja konsiderohet një gjuhë e i zoluar brenda familjes indo-evropiane; asnjë gjuhë tjetër nuk është lidhur përfundimisht me degën e saj. Të vetmet gjuhë të tjera që janë anëtarë të vetëm mbijetues i një dege të indo-evropiane janë armenishtja dhe greqishtja.
Gjuha shqipe është pjesë e grupit gjuhësor indo-evropian dhe konsiderohet të ketë evoluar nga një prej gjuhëve paleo-ballkanike të antikitetit, megjithëse ende është e paqartë se cila gjuhë e veçantë paleo-ballkanike përfaqëson paraardhësi igjuhës shqipe ose ku në Evropën Jugore jetonte popullata. Në përgjithësi nuk ka dëshmi të mjaftueshme për të lidhur shqipen me një prej këtyre gjuhëve, qoftë një nga gjuhët ilire (nga të cilat historianët më së shumti e konfirmojnë), ose trake dhe dake. Midis këtyre mundësive, ilirishtja zakonisht konsiderohet të jetë prova më e mundshme, edhe pse e pamjaftueshme ende e dobëson diskutimin (Ranko Matasoviq (2012)
Një e dhënë në shek e XIV është pohimi i parë për të folurit shqip (dhe me gjasë edhe gjuhës së shkruar) i përket një shënimi (1332) të një domenikani, Gulielmo Adae, pastaj formula e pagëzimit nga Pal Ëngjëlli më 1462.
Ilirët-arbërit, nuk shquhen se kishin interesim në drejtimin që gjuha e tyre të kishte vend edhe në shkrime. Ata përdornin gjuhën latine, greke dhe sllave në çështjet e tyre administrative. Pra në tekstet, letrat e gjëndura shkrimet janë bërë në gjuhët ndërkombëtare të asaj kohe sipas perandorive që kishin pushtuar Arbërinë dhe Epirin, Pra në kohën e Perandorisë Romake shkruhej me gërma latinë dhe komunikohej latinisht dhe në italishte të vjetër.
Në kohët e lashta iliro-pellazgët përdornin gërmat që sot i quajnëgreke apo greqishten e vjetër.
Në kohën e Mbretërive slave Bullgare dhe Serbe, komunikimi zyrtar bëhej në gjuhën cirilikë sllavishte të vjetër, por edhe përdoreshin gërmat cirilike.
Në kohën e Perandorisë së Bizantit komunikohej zyrtarisht nëgjuhën byzantine e cila kishte adaptuar gërmat greke të vjetra.
Në kohën e Perandorisë Osmane komunikimi zyrtar bëhej me gërmat dhe gjuhën osmane.
Pra sipas periudhave është përdorur nga shtresa e arsimuar e Arbërisë dhe e Epirit, gjuha ndërkombëtare e pushtuesit si dhe gjuha religjioze.
Mund të thuhet se përse arbërit dhe Epirotët nuk përdorën njëgjuhë të tyren të shkruar? interesant është fakti se arbërit dhe epirotët e arsimuar shkruanin edhe në gjuhën e tyre por me gërma latine sidomos ata të fesë katolike dhe me gërma greke ata të fesë orthodokse si dhe me gërma osmane ata të fesë islame.
Pra një nga shkaqet që pengoi gjuhën shqipe ishte ndarja fetare. Njerëzit e arsimuar arbër dhe epirtoë të atyre periudhave e gjetën më të lehtë të shkruanin në gjuhën dhe me gërmat që përdorte feja përkatëse.
Pra ndërgjegja kombëtare në Arbëri dhe në Epir nuk ishte formuar ashtu sic duhej.
Shkaku i dytë ishte pushtimi Osman i cili largoi nga Arbëria dhe Epiri gjysmën e popullatës dhe më kryesorja ishte se u larguan njerëzit e shtresës së mesme dhe të pasur që ishin të arsimuar, por mbetën në Arbëri dhe Epir, malsorët dhe njerzit që u larguan në mallet e Arbërisë dhe të Epirit.
Arbëria dhe Epiri i zbraz nga popullata gjatë shek të XVI sidomos zonat fushore të cilat u populluan nga bujkrobër tëardhur nga Persia, Abhazia, Cerkezia, Iraku Siria, Libani, dheosmanë si pushtues (më tepër jenicarë me origjinë arbër), si dhe nga arbër dhe epirotë të islamizuar që përfituan pronat bosh. Madje pas programit papal FIDE erdhën murgj katolikë të cilët gradualisht solën në disa zona veriore popullate katolike nga Tunizia, Maroku, italia.
Faktori tjetër që dominoi për të penguar hapjen e shkollave shqip ishte indiferenca e popullatës dhe dëshira për ti u shmangur raprezaljeve të osmanëve. Kjo popullatë jo vetëmishte e pa-arsimar por gjithnjë në luftë kunër osmanëve madje dhe kundër arbërve të sllavizuar të cilët u quajtën nga arbërit eislamizuar– si shkije pra arbër që u serbizuan me qëllim që tëruanin pronat dhe fenë.
ii
Arbërit që nuk u larguan por që ndenjën në Arbëri dhe Epir, me qëllim që të ruanin pronën dhe fenë orthodokse i u afruan kishave serbe për të ruajtur fenë dhe pronat i u afruan kishave slave dhe bizantinë të cilat kishin një status të vecantë nga Sulltani. Kështu që ata lanë etninë për Fenë dhe Pronat. Arbërit që i u afruan kishës serbe u quajtën shkije (nga fjala shizma), arbërit që i u afruan për të njëjtën arësye kishës sllave bullgare u quajtën maqedonë, arbërit që jetonin në Mbretërinë e Zetës (Balshajt) u afruan afër kishës sllave serbedhe u quajtën malazez (duke përdorur fjalën MALESI për emrin Mali i zi). Arvanitasit më vonë i u afruan kishës greko-bizantine dhe folën greqisht.
Gjatë periudhës midis Shek XVI-XVIII si pasojë e çvendosjeve masive të popullatës arbërore, konvertimit në fenë islamë dheardhjes së të huajve me fenë islame lindi popullata që fliste arbërisht por ishte islame të cilët u quajtën shqiptarë.
Përsa u përket Arbërve që ikën ata morën trajtat e popullsisë tëvëndit ku shkuan madje u bënë dhe faktoë nxitës për krijimin e shteteve të reja të tyre.Arbëreshët e ikur ufolën italisht por ruajtën ritin lindor të kishës dhe u kthyen në Unite, pra orthodoksë që vareshin nga Vatikani dhe floën italisht. Abrërit që ikën në Rumani themeluan mbretërinë rumunë dhe Moldave dhe themeluan edhe kryeqytetin Bukuresht (I bukur është).
Arbërit katolikë që ikën në Raguza (kryesisht zona very perëndimore e qytetit Shkodër dhe Lezhë)u quajtën kroatë.
Problemi tjetër i madh ishte numuri madh i popullatës arbër-epirote që u rrembye nga osmanët si pengje, ose kryetarët e fiseve arbër dhe Epirotë të cilët u konvertuan për të përfituar gjithashtu ofiqe , pasuri dhe prona, për shkak të bashkëpunimit me osmanët. Këta arbër të konvertuar në islam u bënë gjithashtu drejtues të Perandorisë Osmanë, të Mbretërisë të Egjiptit, drejtues në Siri, në Liban, duke humbur gjithashtu getninë për pasurinë, madje u bënë edhe mbrojtës fanatikë të islamit e deri në ditët e sotme. Llogaritet që në Turqinë e sotme në cdo 5 turq 2 janë me origjinë shqiptare. Kjo e fundit ndoshi edhe për pasojëe Traktatit të Lozanës të vitit 1919, dhe dëbimi nga trojet etnikëtë shumë shqiptarëve kosovarë dhe të Maqedonisë e tëÇamërisë.
Atëhere del pyetja përse në kohën e Perandorisë osmane e deri në vitin 1908 kur u realizua Kongresi i Manastirit nuk ku lejua zyrtarisht gjuha shqipe dhe shkollat shqipe. Në fakt egzistonin shkolla fetare por që nuk shkruhej në fjalë shqip por sipas religjionit: italisht- serbisht-bullgarisht-osmanisht-greqisht.
Shkaku është lufta e Arbërisë dhe Epirit kundër pushtuesve osmanë të cilëve u sollën shumë kokëçarje në Perandorinë e tyre aq sa kur Sulltan Mehmet Fatihu që pushtoi Arbërinë pas pushtimit të Shkodrës në janar 1479 vendosi të mos jerë `gur mbi gur` në Arbëri dhe i rrafshoi të gjitha kalatë e Arbërisë dhe u soll mizorisht ndaj arbërve dhe Epirotëve të krishterë kudo që ishin, duke i vrarë, masakruar, përdhunuarm, dogjën emorën gra e fëmijë rob duke i cuar skllevër në Anadoll, dhe larguar nga vendi i tyre aq sa gati një shekull pra deri në mes të shek XVI nuk kishte banorë në zonat fushore, Arbëria isht e bosh.
Pas Pushtimittë Konstandinopojes në qershor 1453, Sulltan Mehmet iI Fatihu restauroi Patriarkatësn Ekumenike Orhtodokse në 6 janar 1454, por Katedralen e Shen Sofisë e ktheu në Xhami. Ky Sulltan i lejoi nështetasit e tij jo myslimanë disa liri fetare duke u siguruar që ata të ishin të bindur dhe të zbatonin rregullat. Autoriti i tij u shtri në të gjithë Kristianët Orthodoksëtë Perandorisë Osmane. Kjo metodë lejoi nje drejtim indirect Bizantinëve të krishterë dhe u lejoi të okupuarve të ndjeheshin relativisht autonomë, ndërsa Sulltan Mehmeti iI Fatihu filloi tërimodelojë qytetin sipas mënyrës turke duke e kthyer Konstandinopojën në kryeqytetin e Turqisë i cili mbeti kryeqytet deri në vitin 1920. (https://en.ëikipedia.org/ëiki/Mehmed_the_Conqueror#Repopulation_of_Constantinople_(1453%E2%80%931478).
Kjo u dha mundësi arbërve të mundur që mbetën në Arbëri dhe Epir të konvertoheshin në fenë islame ose të afroheshin afër kishës orthodokse slave apo byzantine të cilës i u lejua njëautonomi e vecantë nga Sulltan Mehmet iI Fatihu për të drejtuar orthodoksinë në Ballkanin e pushtuar.
Pra po të rreshtojmë shkaqet se përse nuk u hapën shkollat shqipe në kohën e Perandorisë osmane atëhere mund të themi se shakqet dhe faktorët ishin:
-pushtimi Osman detyroi largohet të shtresën e arsimuar tëArbërisë jashtë vëndit ose i masakroi ata që nuk u larguan.
-Arbëria dhe Epiri humbën mundësinë të bëheshin shtete për shkak të pushtimit e për këtë arësye nuk pati më vetëdije etnikepas pushtimit por vetëm një vetëdije religjioze e cila u përshtat sipas mundësisë që i u dha popullsisë.
-indiferenca e popullatës që mbeti ndaj arsimimit atdhetar për shkak të kushteve të rënda të jetesës por edhe për shkak tëndryshimit rrënjësor të popullatës nga Arbër në shqip folëse si dhde zgjidhja e problemve bazuar në gjuhën religjioze qëpërdorej
-prishja e binomit FE+ATDHE, gjë që arbërit dhe epirotët nuk faleshin në një
Fe porn ë shumë Fe.
-Propaganda islame e cila prmëndëte që nuk ka kombe tëvecanta pë rata që janë myslimanë por vetëm një Kombësi ajo-Islame.
-të njëjtën element përdori dhe Orthodoksia Fanariote me qëndër në Stamboll të lejuar nga osmanët të drejtonin orthodoksët e Ballkanit, duke predikuar që ka vetëm një komb orthodox dhe joetni të tjera,
-Kisha katolike nuk e përdori elementin Komb katolik , por duke parë se Perandoria orthodokse e Bizantit humbi dhe u çthurr, përfitoi për të katolicizuar bizantin duke sjelle priftërinj katolike murgj jezuitë sipas Programit FIDE për të ri-kristianizuar Ballkanin por duke lënë në heshtje etninë arbër dhe etninë e re që lindi shqiptarët myslimanë shqipfolës. Pra zbatoi edhe ajo parrullën `dividere et impero`.
iii
Në përmbledhje të çvendosjeve të mëdha të popullatës arbërore-epirote dhe të ardhjes së bujkrobërve nga anadolli si dhe tëkomandantëve arbër të konvertuar që mbushnin rradhët e jeniçerëve, si dhe të disa princerve arbër që u konvertuan për poste, para dhe prona në islam, mund të përshkruajmë këto pasjoa për Arnërinë dhe Epirinë të cilat pas Kuvendit të Arbërit 1703 u quajtën shqiptarë dhe me përhapjen e fjalës vëndi u quajt Shqipëri sepse ky term filloi të përdoret edhe nga orthodoksët vëndalinj (kryesisht vllehë dhe abrër të vjetër), dhe nga katolikët shqiptarë ( përfshi të ardhurit katolikë të dërguar nga Vatikani).
Shkijet u formuan gjate shek XVI-XVIII. Madje identike kur per here te pare u fol per `shqiptaret` myslimane se bashku me arberit e krishtere katolike ne vitin 1703 ne Koncilin e Arberit mbajtur ne nje fshat te Lezhes me urdhër të Papa Albanit.
Madje arberit orthodokse te Maqedonise u bullgarizuan duke i u afeuar kishes bullgare dhe flasin maqedonisht. Kjo eshte arsyeja qe maqedonasit e sotem shumica e te cileve jane arber te bullgarizuar nuk e ndjejne veten si bullgare por si maqedonas.
Po keshtu malazezet shumica jane arber orthodokse te sllavizuar afer kishes serbe por nuk e ndjejne veten serbe dhe shpiken termin malii zi ose shqiperimi i fjales MALESI.
Perse nuk e lejoi gjuhen e Arberit te shkruhej? kjo ka disa probleme qe nuk jane zgjidhur nga historianet, por mendoj per keto aresye: Mllefi dhe inati i madh qe paten me Skenderbeun dhe fiset e arberit dhe te Epirit.
Ishte faji i Sulltan Mehmet iI Fatihut, i cili nxorri ligjin per te mbrojtur kishat orthodokse dhe ndonje katolike ne Arberi Epir dhe Ballkan, me kusht qe te ruheshin pronat e kishave, porat duhet te paguanin harac dhe te lejonin ushtrine osmane sa here te kishte nevoje te kalonte neper tokat dhe pronat e kishes. Se dyti Sulltani lejoi qe te lejoheshin te shkruhej gjuha sllave dhe ajo bizantine (sot greke), por nuk lejoi gjuhen e Arberit apo arberisht ose epirotisht.
Pra, nuk eshte faji vetem i Patrikanës se Stambolit –Fanarit qe sot perfaqesohet nga Bartolomeu.
se dyti sepse konvertimi ne islam ne mase i arberve dhe epiroteve qe mbeten aty qofte me dhune qofte me para (per te pasurit), qofte me poste, e shuajti ndjenjen kombetare te aarberve dhe epiroteve
Se treti, dihet qe shtresa e pasur dhe shtresa e mesme u largua nga vendi. Keta ishin te arsimuar por u larguan, keshtu qe ne Arberi mbeten malesoret pa shkolle dhe te ardhurit nga Anadolli si bujkrober qe e mesuan arberishten pasi erdhen, si dhe disa prijesa fisesh te cilet u konvertaun ne islam, p.sh, dy nga djemte e Pal dhe Leke Dukagjinit u konvertuan me deshire ne islam sepse ruajten pasurine dhe disa toka ne Dukagjin, ose Topiajt, njeri nga djemte u kthe ne islam dhe mori mbiemrin toptan, Stanisha Kastrioti u konvertua ne islam, vetem sepse ruajten pasurine dhe pronen.
se katerti, pengjet arber qe ne vegjeli te marra nga osmanet luajten rol ne heqjen e deshires per te legalizuar arberishten por ne vend te saj lejuan osmanishten.
Qysh në 1827 sulltani osman dhe Patriarkana Ortodokse e Stambollit vendosën ndalimin e gjuhës shqipe në krejt territoret e perandorisë osmane. iu dha liri vetëm hapjes së shkollave osmane, serbe, greke, bullgare e rumune. Shkolla shqipe u ndalua me ligj perandorak e politikën shovene ortodokse të Patriarkanës së Stambollit, pasi synohej që shqiptarët të bëheshin nënshtetas muslimanë të perandorisë, me që shumica kishin përqafuar atë fe, dhe të mos kishte komb shqiptar, ndërsa Patriarkana synonte përfshirjen e ortodoksëve shqiptarë nën pushtetin e kishës greke (ish bizantine).
Gjuha shqipe u lejua te shkruhej ne Kohen e Sulltan Abdyl Hamitit iI, kur ajo i u dorëzua atij që ta shikonte e ta miratonte në vitin 1876. `Alfabetaria e gjuhes Shqipe` u gjënd në arkivat e Bibliotekës së Stambollit z. z. Ajten Krasiniqi –Arden, ngaDrejtori i Bibliotekës ` Jazma Eserihi Kutuphanesi` z. Sali Shahin dhe Drejtori i Bibliotekës ` Nadir Eserihi Kutuphanesi` z. Ebu Bekir Kaya,
Alfabetaria e gjuhes shqipe u shkruajt me gërma latine dhe disa greke në 36 gërma nga Sami Frashëri, Jani Vreto, Pashko Vasa, etj. Në fillim të librit shkruhet ` i dhurohet Sulltan Abdyl Hamitit iI nga truprojet shqiptarë`. Sulltan Abdyl Hamiti dinte shqip (https://ëëë.gazetatema.net/2019/11/23/dossier-kjo-eshte-alfabetarja-e-gjuhes-shqipe-dhuruar-sulltan-abdyl-hamitit-ii-me-1879/)
Sidoqoftë, gjatë periudhës pesë shekullore të sundimit osman në Shqipëri, qeveria osmane ndaloi që më 1881 e deri më 1908 shkrimin dhe këndimin nëpër shkolla. Ky urdhër nuk ndaloi natyrisht ata që merreshin me letërsinë shqiptare të vazhdonin në punën e tyre, por pengoi arsimimin kombëtar për gati 30 vjet (^ Vlora E., Një vështrim mbi kulturën e popullit Shqiptar, Romë: Arti Grafiche Comm. A. Urbinati, “Shêjzat = [Le Pleiadi]: Vjeti VII, Nr. 05 – 06 – 07 – 08. fq. 215.)
në 1887 në Shqipëri kishte 3 mijë shkolla, nga të cilat: 1.200 shkolla publike osmane, po aq greke private, 300 shkolla bullgare, serbe e vllahe. “Zosimea” greke e Janinës ishte shkolla për shqiptarët, por pak prej tyre u bënë grekofonë, si edhe në shkollat e tjera sllave. Shkollë shqipe kishte vetëm një, me drejtor Pandeli Sotirin, dhe me qënëse gjuha e shkolla shqipe qenë ndaluar, edhe P. Sotiri u vra nga shovenët grekë (http://ëëë.gazetadita.al/pse-nuk-lejohen-shkollat-ne-gjuhen-shqipe-ne-greqi-e-turqi/),
Kongresin e Manastirit të mbajtur nga intelektualët shqiptarë nga 14 deri më 22 nëntor 1908, në Manastir , i cili vendosi se cili alfabet do të përdorte dhe çfarë do të ishte drejtshkrimi standard shqiptar. Kështu mbetet gjuha letrare. Alfabeti është alfabeti latin me shtimin e shkronjave <ë>, <ç> dhe dhjetë digraphs: dh, th, xh, gj, nj, ng, ll, rr, zh dhe sh.
Gjuha shqipe përfshin gjuhën standarde ose gjuhën e njësuar letrare shqipe, e cila u miratua në Kongresin e Drejtshkrimit të Shqipes në vitin 1972 në Tiranë, dhe të gjitha dialektet, nëndialektet e të folurat që fliten nga shqiptarët./gazetaimpakt
