Shekullarizmi si mundësi në mjedisin shqiptar

Nëse shoqëria katolike franceze prodhoi një laicizëm të modelit frëng dhe ajo amerikane një version të saj të shekullarizmit, do të ishte e udhës që edhe shqiptarët ta kenë versionin e tyre të shekullarizmit autentik dhe autokton shqiptar, që do të buronte duke e marrë në konsideratë traditën, historinë, kulturën, kontekstin politik, shkallën e fetarisë, etj

Shkruan: Zeqirija IBRAHIMI, Shkup

Debati për ruajtjen e shtetit shekullar ose të laicitetit është një temë që nuk e ka lënë imun edhe mjedisin shqiptar, rrjedhimisht edhe shqiptarët e Maqedonisë. Madje, për të qenë të saktë, tashmë janë krijuar edhe të a.q. avokatë të shekullarizmit, që rrinë me listë në dorë e mbajnë evidencë se mos dikush po e cenon shtetin shekullar, qe menjëherë ta denoncojnë, bile edhe ta gjykojnë, siç ndodhë edhe në anën tjetër, që grupe religjioze, duke u sjellë sikur në këtë planet janë vetëm ata dhe askush tjetër, e cenojnë lirinë e të tjerëve duke imponuar – shpesh edhe dhunshëm – një frymë religjioze edhe jokomplementare me traditën dhe kulturën shqiptare.

Matrica ideologjike

Shekullarizmi filloi në Europë si reaksion ndaj pushtetit absolut të Kishës, që pastaj u përkthye edhe në revoltë ndaj Zotit, për të ardhur ashtu deri në deklarimin e Nietzsche-s se “Zoti ka vdekur!”.

Fillimisht, në shek. XVI shekullarizmi nënkuptonte heqjen e fuqisë mbi pronën nga pushteti religjioz në pushtetin e përbotshëm (Muhiq). Profesori malajzian S.N. Attas e shpjegon këtë term si referim në “botën”, “tokësoren”, “të tashmen”, “këtë kohë”, që – shprehur më shqip – do i binte që pushteti të jetë i tokës dhe jo i qiellit. Në kontekst të këtillë terminologjik, termi shekullarizëm nënkupton ndarjen e shtetit nga kisha, që pastaj kjo doli të jetë ndaj secilës fe, pra ndarje të shtetit nga feja, distancim ose neutralitet ndaj fesë, e më tej kaloi në mohim të Zotit, deri në shpalljen e shekullarizimit si një tip feje më vete. Sa për ta qartësuar, në kohën kur në Europë u paraqit shekullarizmi, Kisha Katolike kishte pushtet absolut mbi organizimin e jetës së njeriut. Andaj, me ardhjen e iluminizmit dhe racionalizmit dekartian, me ç’rast u vulos se të vërtetat nuk kanë burim metafizik, por ato janë produkt racional, duke i mohuar çfarëdo roli një fuqie të mbinatyrshme, të quajtur Zot, iu mor pushteti Kishës, që pastaj kjo të bëhet doktrinë mbizotëruese e ndërtimit të shteteve dhe, madje, e organizimit të jetës shoqërore. S’do mend se lëkundja e fronit të Papës filloi me Martin Luterin (1575), që të përfundojë me izolimin e sotëm të papës në Vatikan, pa ndonjë ndikim shumë të madh në jetën shoqërore-politike në Perëndim. Pra, përmes shekullarizmit, u ndërrua pushteti – nga ai Kishtar, në atë civil.

Shekullarizmi, pra, përkufizohet si dorëheqje e njeriut nga kontrolli religjioz e pastaj nga ai me­ta­fi­zik mbi arsyen dhe të shprehurit e tij. Ai është “çlirimi i bo­­tës nga botëkuptimet religjioze dhe gati-religjioze, të he­­qurit qafe i të gjitha pikëpamjeve konservatore, thyerja e të gjitha miteve mbinatyrore dhe simboleve të shenj­ta… është heqja e interesimit të njeriut nga bota e për­­­tejme, kthimi i tij drejt kësaj bote dhe kësaj kohe” (Attas). Sipas prof. Attas-it, shekullarizmi përfshin jo vetëm fushat politike dhe sho­që­­ro­re të jetës, por gjithsesi edhe ato kulturore. S. Parvez Manzur këtë e sintetizon në: “Shekullarizimi, siç e kemi parë më herët, është më shumë se një proces në mendje, një humbje e besimit fe­tar dhe pranim i pikëpamjes shkencore mbi botën. Është një organizim institucional, një diferencim struk­turor dhe një ndarje nocionale e punëve, me të ci­lën e shenjta është ndarë nga bota e pushtetit.” Kjo nënkupton se shekullarizmi nuk ka mbetur vetëm në qarkun politik të ndarjes së pushtetit politik, por ka përfshirë edhe pikëpamje të tërë mbi botën dhe të vërtetat mbi të. Pra, përmes kësaj doktrine përkufizohet se çka është e vërtetë e pranuar empirike (shkencore) dhe çka jo, ndërsa kjo bëhet pjesë e sillabuseve të shkollave e universiteteve e, në përgjithësi, e mendimit publik. Ky proces i ka zgjatimet e veta edhe në perceptimin e familjes, në organizimin e saj e kështu me radhë. Kështu është prodhuar edhe etika shekullare, që ka vendosur kodet e moralit publik shekullar.

Kur flasim për shekullarizmin, një distinksion i rëndësishëm që duhet të bëhet është edhe për termat laicizëm dhe shekullarizëm. Sipas autorëve Jocelyn Maclure dhe Charles Taylor, “…laicizimi politik e gjen shpreh­jen e tij në të drejtën pozitive dhe politikat publike, seku­la­rizimi social është një fenomen sociologjik i cili mishërohet në koncep­timet që njerëzit kanë mbi botën dhe mënyrat e të jetuarit”. Pra, laiciteti ka të bëjë më shumë me organizimin politik, përcaktohet nga shtetet – vendosja e kufijve të fesë në një shtet/shoqëri, ndërsa shekullarizmi është një doktrinë më e gjerë filozofike, etike, sociale etj. Ndonëse shpesh hasen si sinonime, në kontekste të ndryshme shoqërore-politike kanë marrë edhe nuanca të ndryshme kuptimore, për të cilat do të flasim më poshtë.

E kur flasim për shembuj praktikë, termi laicitet përdoret në kontest të Francës dhe nuk është vetëm distancim ose neutralitet nga feja, por shpesh është edhe një “fe tjetër”, që përcakton kufijtë e fesë në jetën publike. Kjo, në anën tjetër, mund të jetë kufizim për të drejtat fetare, siç janë përshkruar ato në ne­nin 18-të të Konventës Ndërkombëtare për të Drejtat Ci­vi­le dhe Politike: “Secili ka tё drejtёn e lirisё sё mendimit, ndërgjegjes dhe fesё. Kjo e drejtё pёrfshin lirinё pёr tё pasur ose pёr tё adop­­tuar njё fe ose njё besim prej tij si dhe lirinë pёr tё ma­nifestuar fenё apo besimin e vet, qoftë individualisht apo sё bashku me tё tjerët, si publikisht ashtu edhe pri­va­tisht, nёpёrmjet kultit dhe kryerjes sё riteve, praktikave dhe arsimit.”. Prandaj, në SHBA (edhe në Kanada) institucionet publike dhe private në rrethana të caktuara janë subjekte të obligimit legal për të akomoduar besimet fetare minoritare dhe praktikat e tyre. (Maclure & Taylor). Dhe, kjo shihet gjerësisht në SHBA, ku ta përmendësh Zotin në një tubim politik, të shkohet në kishë pas inaugurimit të presidentit të ri, të betohesh mbi Bibël etj., nuk përbën kurrfarë thyerje të shtetit shekullar. Madje, kjo shihet si respektim i bindjeve të shumicës religjioze në atë vend. Kjo sigurisht e ka burimin në thënien legjendare të presidentit Jefferson se “do të ndërtojmë një mur ndarës mes fesë dhe shtetit, të cilin shteti nuk do ta kalonte kurrë, ndërsa feja do ta kishte të drejtën të fliste për çështjet e shoqërisë dhe shtetit sa herë të donte”.

Shekullarizmi si religjion

Duke pretenduar se racioja (arsyeja) është mjeti i vetëm që i artikulon të vërtetat, që është në tabanin e shekullarizmit, kjo ka kaluar në një trajtë të një “religjioni” të ri. Fjalën religjion e vëmë në thonjëza, sepse nuk është religjion në kuptimin metafizik, por është një “religjion” civil, që i përcakton kufijtë e lirisë, i sanksionon të vërtetat dhe i vendos rregullat e funksionimit shoqëror. Fjala bie, ish presidenti Jacque Chirac në fjalimin e tij mbi laicitetin në vitin 2003 pat thënë: Ne duhet që me ngulm të riafirmojmë neutralitetin dhe lai­citetin e shërbimit publik. Ndalimi i shfaqjes së be­si­mit dhe opinioneve imponohet mbi çdo punëtor publik i cili është në shërbim të të gjithëve dhe në shërbim të in­te­re­sit të përgjithshëm. Ky është rregulli i ligjit tonë, ngase asnjë francez nuk duhet të dyshojë që një përfaqësues i autoriteteve publike është i anshëm për apo kundër atij apo asaj në funksion të bindjeve të tij personale.” Ky është një diskurs religjioz, si ai kur profetët sjellin urdhra “ndalohet…”. Pikërisht për këtë S. P. Manzur do të thotë se shekullarizmi: …vetë është kthyer në një besim: besim në nje­riun dhe besim në përparimin, një besim i she­ku­lla­rizuar dhe një besim në shekullarizim”.

Kundruar kështu, ashtu siç i kemi ekstremistët religjiozë, që uzurpojnë hapësirën publike, duke i imponuar bindjen e tyre absolutizuese religjioze, në jo pak raste paraqiten edhe ekstremistë shekullarë, rrjedhimisht edhe në mjedisin shqiptar, që marrin rolin e prokurorit, gjykatësit, policit dhe gardianit, dhe në emër të shekullarizmit ushtrojnë trysni mbi jetën e njerëzve. Kështu në një Kosovë me shumicë absolute myslimane dikujt i ndalohet të shkojë në shkollë me shami, për shkak se ashtu thyheshka laiciteti i shkollës. (Për krahasim: në shoqërinë amerikane këto janë atavizma që janë tejkaluar moti dhe ato nuk përbëjnë më temë në debatin publik.) Ndërkaq po atyre “avokatëve të laicitetit” nuk u pengon fare që në institucionet drejtuese të shtetit, madje në zyrat e zyrtarëve më të lartë politikë, ka ikonografi religjioze. Në versionin shqiptar, kjo është përkthyer si islamofobi, sepse – sipas besimtarëve myslimanë – shoqëritë shqiptare veprojnë me standarde të dyfishta kur është fjala për besimtarët e krishterë dhe ata myslimanë. Kujtojmë se Kushtetuta e Kosovës (nenet 38-40) bëjnë përcaktime koncize të lirive dhe të drejtave fetare dhe nuk lënë hapësirë për favorizime ose diskriminime.

Sipas disa opinioneve, ky laicitet shqiptar i ka rrënjët në laicizimin francez ose në maksimën marksiste “feja është opium për popullin”, që ishte i pranishëm edhe në shtetet ish komuniste (Shqipëri dhe, më pak, në Jugosllavi). Siç e dimë, Shqipëria ishte vendi i vetëm në botë që e kishte shpallur veten shtet ateist, diçka si ajo thënia e Nietzsche-s, që e përmendëm në fillim, duke bërë agresion terrorizues mbi shpirtin e njerëzve dhe të drejtën e tyre më elementare për të besuar. Për sociologët, antropologët dhe teologët pasojat shihen sot kur merret për analizë shkalla e krimit, organizimi i familjes, etika publike etj. Sidoqoftë, ndonëse kohët kanë ndryshuar, matrica ka mbetur. Në Shqipëri u bë kryetemë falja e namazit të Bajramit në sheshin “Skënderbej”, ndërsa – në anën tjetër – gjithë ditën e lume promovohen publikisht vepra artistike e të tjera me bazë antireligjioze dhe, shpesh, fyese për religjionin dhe kjo nuk i bën përshtypje njeriu. E, nëse dikush me identitet të theksuar prej besimtari merr guximin të merret me çështje publike – qoftë politike ose joqeveritare – ngrihet një duzinë “opinionistësh” për ta gjykuar me “islamizëm politik”, “erdoganizëm”, “kryqëzatë” e gjepura të tjera, duke shkaktuar kështu një paradoks që merr kuptim në pyetjen retorike: “Si e kanë matur ata se një ateist ose jobesimtar është i denjë të merret me çështje publike dhe politike, ndërsa për një besimtar kjo duhet të jetë e ndaluar?”. Kjo është shkelja më brutale e të drejtave të njeriut. Ose, derisa flasim me argumentet e tyre se “feja i takon privates”, atëherë duhet ta shtrojmë çështjen se: “Ku janë kufijtë e privates?” ose, më saktë, “Kush i vendos ato kufij?”. Nëse u referohemi autorëve Maclure & Taylor, i bie se publikja është hapësira e diskutimit dhe shkëmbimit ndërmjet qytetarëve. Andaj, në këtë hapësirë askush nuk guxon të jetë më i privilegjuar se tjetri. Nëse në publik lejohen paradat gay, si mund të ndalohet që një president të bëjë betimin me dorë mbi Bibël (ose mbi Kuran) dhe këtë ta bëjë publikisht?

Shqiptarët dhe shekullarizmi

Kur kemi arritur në këtë pikë, na duhet të themi se shqiptarët – si komb me shumicë myslimane, që e kanë përjetuar komunizmin agresiv enverist dhe atë liberal titist – kanë dalë në shekullin e ri me një fytyrë shumë më ndryshe seç hynë në shekullin XX. Kur kësaj i shtohet edhe gjendja heterogjene religjioze e shqiptarëve, përcaktimi i shekullarizmit, i kufijve të religjionit dhe i privates e publikes, çështja bëhet akoma më e ndërlikuar. Për fat të keq, shqiptarët nuk janë as kanadezë e as amerikanë, që kanë arritur që shekullarizimin ta përkthejnë në kontekstin e tyre, por janë komb që dinë mirë të kopjojnë dhe imitojnë, por që vet e kanë vështirë të prodhojnë diçka autentike dhe autoktone. Një Francë që ka përjetuar Revolucionin Jakobin e ka kollaj ta aplikojë laicitetin e vet – sepse ai është prodhim tipik frëng, por një Amerikë me një shoqëri shumë konservatore nuk ka mundur ta pranojë modelin e tillë, andaj ka prodhuar një shekullarizëm sipas versionit të saj. Por, shqiptarët nuk kanë dashur dhe nuk duan ta bëjnë këtë. Ne shqiptarët sillemi afërisht si Mustafa Kemal Ataturku, i cili e mori si kallëp laicitetin frëng për ta vendosur në Turqinë pas-osmane, që – përveç traumave të mospërshtatjes – solli përsëri kthimin në shoqëri konservatore. Turqia e sotme është dëshmia më e mirë se gjërat nuk bëhen me imponim. Ai popull, pas më pak se një shekulli, iu kthye përsëri origjinës së tij. Ky duhet të jetë një shembull shkollor edhe për neve shqiptarëve se gjërat nuk shkojnë me imponim, sepse efektet mund të jenë të paimagjinueshme. A nuk janë refleksione të tilla shpërfaqjet ekstremiste shqiptare, deri te ato në luftimet në Siri, shembull i asaj se çfarë efekte arrihen kur bëhet presion publik ndaj njerëzve besimtarë? Dhe, në këto raste, viktimat janë rëndom besimtarët e zakonshëm, që nuk bëjnë zhurmë në opinion as si ekstremistët religjiozë, as si ata shekullarë.

Duke qenë një shoqëri me shumicë myslimane, por jo vetëm kaq – duke pasur një traditë gjashtëshekullore kontakti me Orientin, për shqiptarët këto duhej të ishin fakte se çfarë versioni të shekullarizmit duhet prodhuar. Shqiptarët nuk e njohin traditën e pushtetit të Kishës dhe, rrjedhimisht, nuk mund të flasim as për shekullarizëm të atij tipi, sepse gjithnjë duhet pasur parasysh kontekstin. Madje, duhet ditur se shoqëria myslimane nuk e njeh ndarjen shtet-fe, sepse edhe shteti i a.q. islam ishte, në fakt, një shtet civil dhe kurrë nuk ka ekzistuar një shtet teokratik islam, siç është sot Vatikani ose Irani. Duke qenë një fe që nuk e refuzon racion, por që bile e afirmon atë, shoqëria myslimane e ka krijuar versionin e saj të shekullarizmit. Edhe në kohën e Profetit Muhamed ai nuk ishte lideri absolut religjioz, por ishte një shërbyes civil, që ua njihte paganëve dhe hebrenjve të drejtën që të gjykojnë me traditën e tyre religjioze, ndërsa për çështje publike arrihej konsensus i përbashkët i tre komuniteteve, mbështetur mbi kërkesat dhe të drejtën përkatëse. Për këtë Prof. Davutogllu thotë: “Nuk ka kontradiktë midis men­talitetit islam dhe karakterit barazimtar të she­ku­lla­rizimit, i cili përpiqet të eliminojë privilegjet e një kla­se klerike, sepse nuk ka një kastë të tillë fetare në ve­tëdijen ontologjike islame. Në historinë islame nuk ka qenë kurrë e përligjur teologjikisht kasta fe­tare.”.

Nëse shoqëria katolike franceze prodhoi një laicizëm të modelit frëng dhe ajo amerikane një version të saj të shekullarizmit, do të ishte e udhës që edhe shqiptarët ta kenë versionin e tyre të shekullarizmit autentik dhe autokton shqiptar, që do të buronte duke e marrë në konsideratë traditën, historinë, kulturën, kontekstin politik, shkallën e fetarisë etj. Bashkëpunimi i shqiptarëve të të tria besimeve në periudhën para Luftës së Dytë Botërore përbën një shembull të mirë, nga duhej të niset ky proces, por ja që fati ynë ishte i tillë që diktatura komuniste na futi në rrugë tjetër. Andaj, çdo kopjim, imponim ose përcaktim i shekullares ose i laicitetit sipas kuteve të ndryshme të opinionistëve dhe pa ndonjë debat më të thellë akademik, qoftë ai edhe modeli më i suksesshëm në një truall tjetër, do të jetë i destinuar ose të dështojë ose të prodhojë ekstremizëm religjioz ose, në plan afatgjatë, të prodhojë sytha si rrëfimi turk sot. Përgjigjen e kësaj e ka dhënë më së miri prof. Muhiqi kur thotë se: Fakti që një pjesë e popullsisë myslimane në botë sot refuzon që ta pranojë shekullarizmin, paraqet konsekuencën e dukshme të shekullarizmit të dhunshëm, zbatuar në shumë vende me popullsi myslimane.”

Prandaj, në përpjekje për ta pasur versionin tonë vendor të shekullarizmit, detyra e jonë mbetet ta mbrojmë, kultivojmë, afirmojmë dhe zhvillojmë identitetin tonë etnik e kulturor, gjithnjë duke i pasur në konsideratë të gjithë faktorët që e bëjnë një komb të suksesshëm. Siç do të shprehej Hafiz Ali Korça: “Atdheu kutij është feja xhevahiri / Rron në kuti brënda e ruhet floriri. / Për të mbrojtur nderin na duhet kutia / Po s pate kutinë shkon feja, inxhija.”/ shenja

NDANI KËTË POSTIM

Mund tju interesojne