Bled Komini
Ashtu si dhe në shumë vende të tjera edhe në Shqipëri familja ka filluar të vuaj asfiksinë dhe mungesën e modeleve të shëndetshme. Familja zë një pozicion të pasigurt në demokracitë liberale të sotme. Ajo ende ekziston; dikur lulëzonte; ekspertët e politikës së përgjithshme publike po e rizbulojnë rëndësinë e saj – por në të njëjtën kohë, ajo është nën sulmet ideologjike, nganjëherë në emër të individualizmit, nganjëherë në emër të një “komuniteti” të pa përcaktuar, agjenti i të cilit është, natyrisht, shteti. Por, ndodh që këto sulme të jenë dhe në emër të të drejtave, konventave mbi të drejtat si dhe në emër të drejtësisë dhe barazisë sociale, terma këto që edhe mund të keqkuptohen rëndom kur nuk kanë referenca të sakta e të qarta. Përballë këtij sulmi, mbrojtësit e familjes konstatojnë se në fakt ekziston një përshtatje e papërsosur midis individualizmit që nënvizon diskutimin bashkëkohor moral dhe natyrës thelbësisht ndërpersonale të familjes.
Nuk është rastësi që jam ndalur pikërisht në këtë çështje. Për vet faktin se një sërë ngjarjesh të këtyre ditëve kanë influencuar jo vetëm opinionin publik por dhe e kanë adresuar diskutimin pikërisht mbi familjen dhe qasjen ndaj saj. Në realitet ka dy qasje historike ndaj familjes, e para e cila fillon që me revolucionin Francez, ku përveç goditjes që ju dha Kishës, njëkohësisht u godit edhe institucioni i familjes dhe disa aspekte të organizimit të saj. Kjo qasje përfaqëson mbase krahun politik, ku shteti jep modelin se si duhet të “sillet” dhe “jetë” një familje. Kjo u pa gjatë revolucionit teksa udhëheqësit revolucionarë e përdorën individualitetin duke synuar shtypjen e trupave të regjimit të vjetër nën sloganin “Nuk ka të drejta përveç atyre të individëve dhe shtetit”. Ndërkaq ekziston dhe një qasje e dytë, ajo amerikane, ku ndryshe nga Franca,në Shtetet e Bashkuara u shmang revolucioni ideologjik dhe i përgjakshëm i llojit francez, dhe kjo mund të jetë ndikuar kryesisht prej pikëpamjes që kishin amerikanët mbi familjen, ku përgjegjësia e aktit, veprës apo penalitetit duhej të shtrihej vetëm mbi individin e jo edhe ndaj familjes së tij; ku familja shihej si burim si i vlerave të reja republikaniste, ashtu dhe i atyre të vjetra të bazuara tek feudi.
Sigurisht që qasja e dytë është më afër modelit të “familjes tradicionale”, ruajtjes së bërthamës së saj si dhe nxitjes për ta mbrojtur atë. Por edhe kjo qasje nuk kaloi pa vështirësi. Në fund të shekullit të nëntëmbëdhjetë, industrializimi dhe shfaqja e përqëndrimeve të pashembullta të të varfërve në qytetet e Amerikës çuan në forma të reja të veprimtarisë shtetërore. Një ndër ato që veçanërisht ka të bëjë me familjen është rritja e asaj që studjuesit e quajtën “gjendja terapeutike” (asosacion që më pas do ta përdor edhe si “shteti terapeutik” për t’iu referuar gjendjes që kërkon të arrij ky i fundit ndaj sjelljes së individit dhe familjes). Ky emërim i është dhënë asaj se çfarë ndodh kur metoda e rastit të filantropisë sociale lidhet me fuqinë shtrënguese të qeverisë apo instancave shtetërore.
Për ta shpjeguar më konkretisht: kur një personi i pasur shfaqet në derën e përparme të një personi të varfër dhe ofron ndihmën që gjoja përshtatet me nevojat e veçanta të personit të varfër, personi i varfër është i lirë të zgjedhë një shumëllojshmëri reagimesh, duke filluar nga pranimi mirënjohës deri tek përplasja e derës që do të shprehte mërzitje dhe mospranim. Por kur personi në derë nuk përfaqëson më një individ, por shtetin, i mbështetur nga legjislacioni dhe fuqia zbatuese, vargu i opsioneve të reagimit të personave të varfër është tepër i kufizuar dhe dinjiteti dhe autonomia e tyre mund të shkelen kollaj.
Kjo ishte pikërisht qasja që filantropët e klasës së lartë në Nju Jork dhe në qytete të tjera të mëdha morën ndaj problemeve të të varfërve gjatë zhvillimeve të reja urbane që po ndodhnin në SHBA. Objekt i filantropisë së rastit në lagjet e varfëra të qyteteve të Amerikës në fund të shekullit të nëntëmbëdhjetë ishin shumë shpesh prindërit, aftësia e të cilëve për të rritur fëmijët e tyre ishte duke u vënë në pikëpyetje nga “vizitorët miqësorë” të klasës së lartë të shoqërisë. Pavarësisht petkut “filantropist”, po krijohej një sulm masiv ndaj familjeve të varfëra dhe këtu problemi nuk ishte se kishte shumë familje të tilla, pa të ardhura e të varfëra, por se të varfërit kishin familje (ndryshe nga ata).
Ekziston një ndryshim shumë i madh ndërmjet filantropisë private, të ndërmarrë prej individëve që përfaqësojnë vetëm veten e tyre dhe asaj të veshur me petkun publik. Ndryshimi nuk qëndron vetëm në përcaktimet “privat-publik”, por dhe në sjelljen që ato kanë ndaj të varfërve. Siç u theksua më lartë, në rastin kur para derës së një të varfëri shfaqet një individ i pasur, i pari mund të zgjedh një gamë të gjerë reagimesh ndaj tij; ndërsa kur në derën e të varfërit shfaqet “shteti”, mundësitë e reagimit të të varfërit për të mbrojtur dinjitetin e tij janë të pakta. Kjo mund të shikohet krahasimisht tek ndihma sociale. Individët e pasur që ndihmojnë një familje të varfër nuk u kërkojnë atyre të dhëna financiare apo që orenditë në shtëpinë e tyre të jenë të pakta. Nga ana tjetër përfaqësuesit publikë, e shtyjnë gjithnjë të varfërin të duket edhe më i varfër, duke i kërkuar që jeta e tij të jetë pikërisht e konturuar në “minimumin jetik”, pa lavatriçe, pa frigoriferë etj., dhe sa herë që ky minimum jetik ngre krye për t’u përmirësuar (që në fund të ditës është diçka pozitive), të varfërit kanosen me heqjen e ndihmës sociale, gjë e cilat do t’i kthej ata sërish në të njëjtën gjendje fillestare. Këtu lind margjinalizimi i “varfërisë”, ku shtresat e varfëra mësohen me minimumin dhe mbeten gjithnjë të varura nga ndihma sociale (publike). Një version kjo i “shtetëzimit të familjes së varfër” dhe kontrollimit të saj financiarisht.
Në përputhje me këtë të fundit, ndërhyrja terapeutike publike që synon qytetarët e margjinalizuar,del nga supozimi se ata nuk mund të qeverisin jetën e tyre. Prandaj, shteti kërkon ti “normalizojë” ato – një term i çuditshëm, që synon kontrollin etatist (me shumë kushte) ndaj individualitetit dhe ndërpersonalitetit familjar. Ndërhyrja përcakton nxitjen e sjelljeve të reja dhe kultivon një këndvështrim tjetër ndaj vetes dhe familjes. Duke sjellë ndryshime të thella në nivelet më intime të ekzistencës njerëzore, shteti synon të integrojë qytetarët e margjinalizuar në rrjedhën sociale. Më tej, rezistenca nga ana e tyre nuk do të tolerohet. Shteti ka mjetet ligjore për të imponuar statusin e klientit tek qytetarët e margjinalizuar dhe instrumentet shtrënguese për t’i detyruar ata të qëndrojnë në atë pozicion të ekspozuar. Pikërisht ky është dhe synimi final i “gjendjes së terapisë publike” apo “shtetit terapeutik”.
Në fakt ndërhyrja e shtetit në ndërpersonalitetin familjar ka prekur edhe një sferë tjetër, atë të kujdesit ndaj fëmijëve kur prindërit nuk janë në gjendje ta bëjnë këtë gjë, apo kur ata shkelin e dhunojnë të drejtat e fëmijëve. Sot, sistemi amerikan i mbrojtjes së fëmijëve (si model) nuk funksionon përmes caktimit të pushtetit shtetëror tek agjencitë private, por përmes agjencive që janë haptazi qeveritare. Sistemi u zgjerua ndjeshëm sapo qeveria federale filloi të derdh para (fonde), sidomos pas miratimit të“Aktit mbi Parandalimin dhe Trajtimin e Abuzimit të Fëmijëve” të vitit 1974 (CAPTA). Ashtu si zbatimi i ligjit në mënyrë konvencionale, ky sistem i drejtohet një nevoje të vërtetë sociale; në të njëjtën kohë, përsëri si zbatimi i ligjit konvencional, ai mund të kthehet në kërcënim për liritë e mbrojtura kur nuk i përmbahet kufijve kushtetues. Por, krejt ndryshe nga zbatimi i ligjit konvencional, deri më tani është lejuar të veprojë praktikisht pa përmbajtje kushtetuese.
Ndryshimet legjislative për mbrojtjen e fëmijëve mund të jenë një çështje sa juridike po aq dhe politike, të cilës i duhet kushtuar vëmendje edhe në Shqipëri, por ende nuk është e qartë se çfarë drejtimi apo reagimesh do të vijnë ndaj saj. Nga njëra anë, ngjarjet që përfshijnë akuza të rreme dhe shkatërrime të gabuara të familjeve vazhdojnë të grumbullohen ende në vendet e BE-së dhe SHBA-së. Ashtu siç në anën tjetër, ngjarjet e tmerrshme – ku shteti reagon ngadalë dhe fëmija vritet apo dhunohet nga prindërit – gjithashtu marrin shumë publicitet dhe tentojnë të provokojnë thirrje në vendet e zhvilluara për akoma më shumë ndërhyrje. Ka pakënaqësi të përhapur me sistemin tonë të keqpërdorimit të fëmijëve, që dështon jo vetëm nga traumatizimi i familjeve të pafajshme, por edhe nga neglizhimi për të ndërhyrë në rastet kur fëmijët në të vërtetë janë në rrezik serioz (shpesh raste që paraqesin rrezik fizik). Por ndërsa pothuajse të gjithë pajtohen se sistemi aktual ka nevojë për reforma, ne po fillojmë të arrijmë një konsensus se të drejtat e prindërve, autonomia familjare dhe sundimi i ligjit duhet të luajnë një rol në këtë reformim.
Për t’ju rikthyer edhe njëherë konceptit të “shtetit terapuetik”, kufizimi i autonomisë së familjes dhe sjellja e saj nën mbikëqyrjen e shtetit dukej se ishte tendencë në Shtetet e Bashkuara në fund të shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe gjatë shekullit XX. Në këto raste, kërcënimet ndaj autonomisë së familjes erdhën nga përpjekjet për të zëvendësuar prindërit si vendimmarrës në lidhje me edukimin e fëmijëve të tyre. Pra kur prindërit kufizonin të drejtën e fëmijëve për t’u arsimuar ose qoftë edhe për të marrë njohuri eksplicite, të vendosura prej shkollave se çfarë do ishin këto njohuri e si do jepeshin, ata përballeshin nën akuzën e mosprindërimit dhe kërcënimit se s’mund të ishin vendimmarrës mbi edukimin e fëmijëve të tyre. Një situatë e tillë, në nivel kontekstual pak më ndryshe, u pa gjatë këtyre ditëve edhe në debatin ku aktivistë të lëvizjeve të margjinalizuara sociale në vend, u përpoqën të ndërhynin në kurrikulat e sistemit parauniversitar, për t’i sqaruar nxënësve njohuri ekstrakurrikulare pa marrë autorizimin e prindërve. Reagimet në media si dhe prej intelektualëve të njohur, treguan se konsensusi familje-shtet, ekziston vetëm për arsiminin e fëmijës dhe jo në edukimin e tij prej shtetit përmes aplikimit të këtyre agjendave.
Një listë e pjesshme e tendencave që janë zbatuar ose propozuar në shkollat tona publike përfshijnë: edukimin eksplicit seksual, duke filluar në shkollën fillore dhe duke vazhduar me shkollën e mesme (të zbatuar në shumicën e shkollave publike); bulizmin; përkrahjen dhe mbështetjen e fëmijëve me sindromën down apo autikëve etj. Në të gjitha këto raste, strategji të ndryshme janë miratuar për t’i dhënë formë këtyre angazhimeve ekstrakurrikulare, në mënyrë që fëmijët të edukohen dhe njohin fenomenet, dhe përpara se ata të bie pre a viktimë e tyre, ose të viktimozojnë dikë tjetër. Gjer këtu çdo gjë vijon të jetë e rregullt, pasi shteti si ofrues i këtij shërbimi publik, kësaj të mire publike, mundohet të “normalizojë” ashtu si në rastin e familjes, edhe sjelljen e shumicës ndaj shtresave dhe individëve të dhunuar.
Ajo që ne mund të jemi dëshmitarë është një konvergjencë e politikës së arsimit dhe politikës së mirëqenies, me shkollat si qendra të shërbimit social me qëllim të përgjithshëm. Në “shkollën e së ardhmes” të propozuar nga disa teori, është e vështirë të shihet se çfarë roli ka mbetur për shtëpinë e prindërve për të luajtur në jetën e një fëmije, përveçse për të ofruar ushqim dhe shtretër. Në të vërtetë, madje edhe ushqimet janë duke u larguar nga sfera e shtëpisë, pasi gjithnjë e më shumë shkollat ofrojnë mëngjes dhe drekë (ndonjëherë me mbështetjen e prindërve që nuk mund ose nuk zgjedhin të japin mëngjesin në shtëpi). Pika përfundimtare logjike, natyrisht, është sistemi i Spartës së lashtë, me fëmijë që jetojnë në kazermat qeveritare. Dallimi kryesor do të ishte që shteti Spartan nuk i kapte fëmijët në një moshë kaq të hershme.
Pra në realitet ajo që synohet të krijohet është që fëmijët të kenë një marrëdhënie më të madhe me shtetin sesa me familjen dhe për këtë arsye një sërë mekanizmash vihen në punë për ta kthyer simetrinë familjare në asimetri. Jo vetëm koha e gjatë e qëndrimit të fëmijëve në shkolla por edhe kanalizimi i asaj se çfarë ai duhet të dijë dhe bëjë trajtohet gjerësisht dhe familjes i jepet pak mundësi për të kontribuar në këtë aspekt. Kjo bëhet edhe më e vështirë sidomos tek familjet e varfëra, ku prindërimi është në limitet e ekzistencës dhe mbajtjes së familjes, e jo më të kujdeset dhe për njohurit e fëmijës, madje për këto familje, mbajtja e fëmijës sa më gjatë në shkollë si dhe mbulimi i mëngjesit dhe drekës, krijon një lehtësim. E kështu mund të themi se “gjendja terapeutike” e ka arritur synimin, nëse ka rritur gamën e njerëzve që varen drejtpërdrejt prej saj ka vënë themelet për ekzistencën e “shtetit terapeutik”.
Një prej hallkave që shteti synon gjithnjë që ta ketë nën kontroll përmes sistemit arsimor dhe edukimit është fëmija. E ndërsa shteti e detyron fëmijën si dhe familjen e tij që ta regjistrojnë për të ndjekur arsimin fillor dhe atë parauniversitar (në disa vende), edukimi nga ana tjetër është një proces pak më i pavarur prej sistemit arsimor, i cili mund të merret në një masë të konsiderueshme jashtë këtij sistemi. Ai është parë gjithnjë si i varur fillimisht prej familjes, pasi familja është edukuesja e parë e një fëmije, e më pas pak e nga pak një kontribut më të gjerë e japin shkolla, shoqëria dhe puna, pa anashkaluar median dhe zhvillimet teknologjike me impakt social (social-median).
Megjithatë në Shqipëri, për një gjë, ekziston ende një konsensus midis politik bërësve, që shtrihen nga të moderuarit e deri tek ata më konservatorët, se familja tradicionale me dy prindër është e dobishme për fëmijët dhe se politika publike ende nuk e ka injoruar këtë fakt, pavarësisht shumëllojshmërisë së patologjive sociale. Gjithashtu, praktika e mësimit të fëmijëve në shkolla jo publike është në rritje. Përderisa liberalizmi mbështetet në një individualizëm të caktuar reduksionist dhe tenton të çmojë aktorë të ndryshëm nga individi dhe shteti, familja është një institucion shtyllë nën çdo regjim që mbështetet, siç është e jona, edhe prej mjediseve liberale.
Por në të njëjtën kohë, një republikë liberale nuk mund të mbijetojë pa virtytet qytetare që mësohen në familje. Siç ka shkruar Papa Gjon Pali II në “Familiaris Consortio”: “Është nga familja që lindin qytetarët dhe është brenda familjes që ata gjejnë shkollën e parë të virtyteve shoqërore që janë parimi animues i ekzistencës dhe zhvillimit e vetë shoqërisë “. Mënyra e veçantë në të cilën familja e përmbush këtë funksion të domosdoshëm shoqëror është se ajo nxit marrëdhëniet njerëzore të një lloji që nuk gjenden lehtësisht në shoqërinë e gjerë dhe përgjithësisht nuk gjenden aty fare nëse nuk mësohen së pari në familje. Në të gjitha shoqëritë e mëparshme, familja është parë si baza apo themeli i ekzistencës së vet shtetit, apo kombit. Jo më kotë të gjitha studimet antropologjike dhe ato historike theksojnë se individualiteti përtej modelit tradicional të familjes, nuk ka prodhuar asnjëherë shtet apo komb në historinë e njerëzimit. Përkundrazi në ato raste kur familja tradicionale është goditur, ka pasur dhe një regres social e shtetëror me përmasa katastrofike për ato vende që nuk e kanë vlerësuar mjaftueshëm këtë gjë.
Prandaj, mbijetesa e gjithçkaje që është e mirë në institucionet liberale – respektimi i individit dhe të drejtave të tij, përkushtimi ndaj lirisë dhe sundimit të ligjit – varet nga liberalizimi që rishikohet dhe ndryshohet në mënyrë që të akomodojë, në nivelin e parimit, institucionet ndërmjetësuese të shoqërisë, dhe në veçanti familjen. Rruga e kundërt – ajo e absolutizimit vetëm të individit dhe shtetit – çon në një rrugë të shkurtër drejt gjendjes terapeutike dhe në rënien e respektit për dinjitetin njerëzor si një parim operativ në jetën politike./ civitas
