Recension: Ibrahim Kallën, Unë, tjetri dhe përtej: Hyrje në Historinë e Marrëdhënieve Ndërmjet Islamit dhe Perëndimit, Logos A, Shkup, 2017, 484 faqe.
Shkruan: Murat M. ALIU, Prilep
Ibrahim Kallën, si njëri ndër studiuesit më të spikatur të filozofisë në Turqi, bën pjesë në grupin e mendimtarëve të cilët përpiqen të prodhojnë një alternativë ose një interpretim tjetër sa i përket qasjes ndaj paradigmës moderne në vendet dhe shoqëritë jashtë-perëndimore. Thënë ndryshe, Kallëni bënë pjesë në grupin e autorëve dhe mendimtarëve, që me një qasje kritike synon të shpërfaqë gabimet metodologjike, paragjykimet dhe perceptimet e gabuara të Perëndimit ndaj Lindjes, përkatësisht ndaj qytetërimit islam. Për më tepër, gjithë përpjekja e autorit mëton ta argumentojë perceptimin e gabuar të Perëndimit ndaj Islamit dhe se ky perceptim buron nga mendësia dhe praktika përjashtuese e qytetërimit perëndimor. Kallëni, me filozofinë e tij, u drejtohet edhe shoqërive muslimane, veçmas shoqërisë turke, duke sqaruar se mënyra klasike e interpretimit të procesit të modernizimit në Turqi, në fakt, nuk është gjë tjetër, përveç mohim i vetvetes dhe asimilim kulturor, që në esencë është në përputhshmëri me “dëshirat” e paradigmës moderne dhe imperializmit perëndimor. Thënë shkurt, Kallëni u bën thirrje shoqërive muslimane ta ruajnë “unin” dhe identitetin e tyre kulturor dhe qytetërimor, madje kërkon që të krijojnë raporte simetrike me “tjetrin”, përkatësisht me qytetërimin perëndimor.
Në këtë libër autori i përshkruan marrëdhëniet historike dhe perceptimet e ndërsjella ndërmjet qytetërimit perëndimor dhe atij lindor. Ky studim i shqyrton pikat kryesore të historisë së përbashkët të Perëndimit dhe Islamit dhe, përveç marrëdhënieve politike, ushtarake dhe sociale, në këtë libër autori e analizon edhe imagjinimin e “unit” (vetëperceptimin) dhe perceptimin e “tjetrit” nëpërmjet përfytyrimit të kohës dhe hapësirës. Libri bazohet në një qasje interdisiplinore nga filozofia në histori, nga teologjia në art, për të zbuluar domethënien e djeshme dhe të sotshme të historive të ndërlidhura të Islamit dhe shoqërive perëndimore.
Shikuar si një tërësi, mund të themi se autori merret me disa çështje të cilat shpeshherë në qarqet akademike, por edhe politike, kanë qenë objekt debatesh e diskutimesh. E para, Kallëni e shtron tezën se ekziston një ndikim i ndërsjellë, qoftë në nivel filozofik qoftë në nivel kulturor, ndërmjet dy qytetërimeve, pra atij perëndimor dhe islam. Dhe, këtë tezë autori e argumenton duke dhënë shumë shembuj të mendimtarëve ose shtetarëve perëndimorë, që janë ndikuar nga mendimi dhe kultura islame. “Thomas Jeferson, i cili është ndër etërit themelues të Amerikës, ka ndier interes ndaj së drejtës dhe kulturës islame, duke iu drejtuar edhe Kur’anit dhe burimeve tjera islame gjatë formimit të kuadrit filozofik të Deklaratës së Pavarësisë së 4 Korrikut 1776, e cila përbën themelin e sistemit politik amerikan (faqe 33)” shkruan Kallëni. Pra, autori është kundër përkufizimit të gjithë historisë së Evropës (Perëndimore) si një projekt “tjetërsimi” dhe, më këtë, njëkohësisht u përgjigjet orientalistëve, të cilët shpeshherë e kanë përkufizuar qytetërimin islam si shterp, nga i cili Perëndimi nuk ka se çka të merrte. Çështje tjetër, me të cilën merret autori në këtë libër, është perceptimi dhe përfytyrimi i gabuar i qytetërimit perëndimor për qytetërimin Islam. Kallëni e analizon mendësinë përjashtuese dhe eurocentrike të shumë filozofëve, mendimtarëve dhe shkrimtarëve evropianë kur është në pyetje Islami dhe Lindja. Këtë diskurs, që në esencë është orientalist dhe i ngritur mbi pretendimin se Evropa është qendra e arsyes, shkencës dhe mendimit të lirë, ndërsa Lindja dhe Islami janë atdheu i fatalizmit, fanatizmit fetar dhe absolutizmit, Kallëni e konsideron si një diskurs irracional, përjashtues dhe, mbi të gjitha, si një diskurs i ngritur mbi baza të një “injorance” të thellë për kulturën dhe qytetërimin islam. Sepse, sipas tij, shumica e atyre që e përligjin Islamin janë të privuar nga njohja reale e qytetërimit islam. Si shembull Kallën merr pikëpamjet e Kantit mbi Islamin dhe Perandorinë Osmane, që mbështeten në katër paragjykime: epshi dhe pasioni kundrejt arsyes; krenaria kundrejt modestisë; oratoria kundrejt së vërtetës dhe tirania kundër paqes. Sipas autorit, këto gjykimet janë një zgjatim i përfytyrimit të Evropës mesjetare për Islamin. Ndërkaq te Kanti këta gjykime marrin një specifikë të veçantë, sepse,“Kanti si një filozof i ‘arsyes së kulluar’, kur projekton një fe vetëm brenda kufijve të arsyes, Islamin e sheh si një fe larg arsyes dhe pranë ndjenjës e pasionit. Suksesin historik të Profetit të Islamit, Kanti e shpjegon me aftësinë e tij oratorike, imagjinatën dhe forcën bindëse” (faqe 301). Por, jo vetëm Kanti. Përfytyrimi i Islamit si një fe dogmatike, irracionale e uniformiste dhe përfytyrimi për shoqëritë muslimane si të vrazhda, pa mendim të thellë dhe injorante, i hasim edhe në mendimet të Lajbnic-it, Herderi-it, Montesquie-it dhe Hegelit.
Çështja tjetër të cilën e diskuton Kallëni ka të bëjë me mendimin e përhapur në Perëndim, por edhe në shoqëritë muslimane, se bota islame (lexo: Perandoria Osmane) nuk arriti ta ndiqte transformimin e madh që ndodhi në Perëndim dhe, si pasojë e kësaj, e humbi hapin me procesin e modernizimit. Përderisa Evropa përparoi në shkencë, teknologji, tregti etj., bota islame ngeli indiferente ndaj këtyre proceseve. Kallëni, kundrejt këtij mendimi të përhapur, sqaron se Perandoria Osmane të gjitha këto transformime dhe zhvillime në botën perëndimore i ka ndjekur prej së afërmi: “u ndoqën zhvillimet në shkencë, filozofi, politikë, burokraci, teknologji ushtarake dhe industri, por pati ngurrime për sa i përket adaptimit dhe transferimit të drejtpërdrejtë të këtyre elementeve. Mund të themi se shoqëritë muslimane u kanë rezistuar me vetëdije disa risive në Evropë, me bindjen se shekullarizmi, pozitivizmi, nacionalizmi, kolonializmi… do të sillnin më shumë dëme sesa dobi” (faqe 331).
Në fund të librit Kallëni e analizon çështjen e qytetërimit të Perandorisë Osmane dhe të Republikës së Turqisë në mendimin bashkëkohor turk. Shumica e mendimtarëve dhe intelektualëve osmanë në fund të Perandorisë, duke e parë gjendjen e rëndë të shtetit, filluan të kërkojnë një alternative tjetër – orientimin kah Perëndimi. Shumica e intelektualëve osmanë e shihnin Perëndimin si zgjidhjen e vetme për të dalë nga kriza shumëdimensionale. Filoperëndimori Ahmed Xhevdet ishte i mendimit se nuk ka qytetërim të dytë dhe se i vetmi qytetërim është ai evropian. Xhelal Nuri Ileri dhe Pejami Safa po ashtu e shihnin qytetërimin perëndimor si zgjidhjen e vetme, ndërsa refuzonin që kjo qasje të interpretohet si nënshtrim ndaj një qytetërimi të huaj, shkruan Kallëni. Gjithnjë sipas autorit, modernizimi turk paraqet një përpjekje për të përkufizuar veten në pasqyrën e tjetrit. Ky proces, në esencë, paraqet një asimilim kulturor, refuzim radikal i identitetit historik dhe, në përgjithësi, një tëhuajësim. Procesi i perëndimizimit osmano-turk, nga shumë intelektual të asaj kohe, por edhenga intelektualë bashkëkohorë, përkufizohet si “perëndimizim vulgar”, për faktin se gjatë përvetësimit të vlerave perëndimore është shpërfill totalisht kultura dhe tradita islame. Këtë kritikë Kallëni më së miri e përcjell nëpërmjet vargjeve të mendimtarit Xhemil Meriç: “Intelektuali turk ‘i perëndimizuar’, i hutuar e i tkurrur përballë artit, shkencës ose filozofisë së Perëndimit modern, duhet ta shohë Perëndimin si Perëndim, por mbi të gjitha duhet të jetë i vetëdijshëm për traditën e vet” (faqe 359).
Teza themelore e autorit në këtë libër, siç mundë të kuptohet nga vetë titulli, është kritika ndaj qasjes përjashtuese dhe asimiluese të qytetërimit perëndimorë, të ngritur mbi premisat e iluminizmit dhe modernitetit kundrejt qytetërimit islam. Përkundër kësaj, Kallëni propozon një marrëdhënie simetrike ndërmjet qytetërimeve, kombeve, kulturave dhe identiteteve, pra një marrëdhënie ku do të njihet qenësia e “tjetrit”. Sipas autorit, për ta krijuar “unin” nuk është e nevojshme mohimi i “tjetrit”. “A mund t’i zhdukim tërësisht kategoritë e “unit” e të “tjetrit”, që duken si burim i shumë problemeve? Ka shumë prova që tregojnë se kjo nuk është e mundur ontologjikisht e politikisht, por as që është e nevojshme. Çdo marrëdhënie zhvillohet mes më shumë se një subjekti” (faqe 432) shkruan Kallëni. Për autorin është e pamundur dhe e panevojshme eliminimi ose mohimi i qenësisë së “tjetrit”. Madje, ai e percepton diversitetin dhe heterogjentetin në nivel kulturor dhe ideor si një pasuri për gjithë universin. Kallëni distancohet në mënyrë të prerë nga konceptimi i tjetrit të Karl Schmitt-it dhe Sartrit. Përderisa Schmitt-i e koncepton tjetrin si “armik”, i cili duhet eliminuar tërësisht, Sartr-i me shprehjen “Ferri janë të tjerët” është po në të njëjtën linjë me Shchmitt-in, sepse sipas tij nuk është patjetërsueshme që tjetri të konceptohet si armik, por përkundër kësaj duhet konceptuar si kundërshtar. Sepse, kundërshtari e njeh të drejtën për të konkurruar në gjëra të mira (hajrit), thekson Kallëni. Ai po ashtu e kundërshton fuqishëm tezën e një pjesë të madhe të mendimtarëve perëndimorë, të cilët me një qasje egocentrike kërkojnë shkrirjen e të gjitha kulturave dhe identiteteve të tjera në kazanin e vlerave perëndimore. Qasja që të gjithë t’i ngjajnë Perëndimit është një mendësi imperialiste, vlerëson Kallëni. Shembull tipik i kësaj mendësie është teza e Fukujamës për “fundin e historisë“, një tezë e cila në esencë është asimiluese dhe pretendon hegjemoninë e vlerave perëndimore mbi të gjithë botën. Kjo qasje, duke shpërfillur elementin anatagonistik ndërmjet qytetërimeve, kombeve dhe shoqërive, konsiston në atë që popujt dhe shoqëritë jashtëperëndimore të heqin dorë nga “vetvetja”, të tëhuajësohen dhe a priori t’i përbrendësojnë vlerat mbi të cilët është ngritur qytetërimi perëndimor. Pra, ajo konsiston në imponimin e vlerave të qytetërimit perëndimor ndaj të gjithë shoqërive të tjera në emër të kategorive universale.
Të qenit kundër qasjes së Sartr-it, Schmitt-it dhe Funkujamës nuk e nxjerr Kallënin në një linjë me përfaqësuesit e demokracisë liberale dhe kosmpolitizmit, të cilët e përfaqësojnë ekstremin tjetër. Sepse, sipas tij, qasja e demokracisë liberale dhe e kosmopolitizmit për një botë pa dallime identitare, pa dialektikë, pa marrëdhënien antagonistike ndërmjet “unit” dhe “tjetrit”, ku të gjithë janë “një” dhe “të njëjtë” për autorin është utopike, sepse – empirikisht – një gjë e tillë është e pamundur. Bota dhe historia njerëzore përbëhet nga disa të vërteta praktike dhe ndërtimi i një shoqërie mbi përfytyrimin e një individi abstrakt, për Kallënin, nuk është i mundur.
Kallëni propozon një model të të jetuarit bashkë me tjetrin, të ndërtuar mbi bazat e moralit. Ndërkaq atë që Kallëni e quan “përtej” e kuptimëson ekzistencën e “unit” dhe të “tjetrit”. E përtejmja, në këtë rast, shpreh kornizën metafizike të “unit” dhe “tjetrit”. Sipas tij, paqja ndërmjet “unit” dhe “tjetrit” varet nga aftësia për të krijuar një raport me atë që Kallëni e emërton si “përtej”. Në këtë kuptim pluralizmi dhe diversiteti politik, kulturor dhe ideor mund të transformohen në pasuri vetëm kur marrëdhënia ndërmjet “unit” dhe “tjetrit” krijohet për një qëllim më të lartë, pra për qëllime metafizike. Sepse, aspekti metafizik në këtë rast e simbolizon të Vërtetën Absolute./ shenja
