Studiuesi dhe osmanologu turk nga Hollanda Dr. Mehmet Tütüncü, autor dhe i librit “Korpusi i mbishkrimeve osmane nga Shqipëria dhe Mali i Zi (2017), i botuar në anglisht, ka zbuluar së fundmi edhe gurvarrin më të vjetër i shkruar në osmanisht në Shqipëri.
Bashkëpunëtori i tij në deshifrimin dhe përkthmin e mëse 20 mbishkrimeve osmane për këtë libër Yusuf Yıldırım, thotë në një artikull të tij se:
“Analiza e një prej gurëvarreve, megjithëse në pamje të parë dukej e lehtë, ishte mjaft e vështirë. Kur Mehmet Tütüncü tha se ishte gurvarri më i vjetër i përcaktuar në Shqipëri, ne punuam më intensivisht dhe më seriozisht e të vendosur lidhur me këtë gur. Ky gur varri që ndodhet në Berat ndahet nga gurët e tjerë në disa drejtime. Guri i varrit përbëhet nga një kuti drejtkëndëshe prizmatike, trupi i sheshtë dhe nga koka e varrit me harqe të theksuara. Guri i këmbës nuk ndodhej në vend. Materiali i përdorur ishte lloj shkembi i veçantë (i formuar nga hiri vullkanik). Në pjesën ballore të harkut, e cila është vlerësuar si kryesore, gjendet e shkruar “Huve’l-Bâkî” (Ai është i përjetshëm).”
Mbishkrimi i plotë i gurit të varrit është:
Huve’l-Bâkî
ism-i Hatîce binti Ali Beg
sâhib-i devlet vü ‘azzu vü sürûr
virmiş emîn-i ‘âleme nûr-ı ziyâ
gûyâ mühür-i cihân kıldı ubûr
…kılanı her ki târîhini dedi
cennete halk eyle lâyık-ı nûr
sene 977
هو الباقی
اسم ختیجه بنت علی بك
صحب دولت و عز و سرور
ویرمش امین عالمە نور ضیا
گویا مهر جهان قلدی عبور
قل انی هر كه تاریخنی ددی..
جنته خلك ایلە لایق نور
Përkthimi i këtij mbishkrimi është:
Allahu është i përjetshëm
Emri i saj Hatixhe, e bija e Ali Begut
me fat, e nderuar dhe e lumtur (ajo vajzë)
nje dritë që iu dha të besueshmit të botës
kështu i vendosi vulën botës (në Përjetësi) kaloi
….. (nuk arrihet të lexohet dhe kuptohet saktë as në osmanisht)
me dritën tënde krijoje në xhennet.
H 977 M 1569
Data e vdekjes së personit në vargun e fundit të mbishkrimit gjatë leximit dhe përkthimit është dhënë sipas përllogaritjes “ebxhed” (përllogaritje numerike sipas shkronjave arabe). “جنته حلك ایلە لایق نور” Shuma e vlerave numerike të shkronjave arabe është 969. Ka tetë vjet ndryshim me datën e mbishkrimit.
I gjithë mbishkrimi i varrit është gjithashtu një poezi gazeliste me rimë. Si ndërtimi i poezisë, ashtu dhe historia e përllogaritjes numerike është e dëmtuar. Ka vargje edhe me rrokje që mungojnë, si dhe me rrokje tepër.
Regjimi komunist i cili shkatërroi pothuajse çdo gjurmë fetare në përgjithësi dhe islame në veçanti, bëri që të humbasin shumica e gurvarreve shqiptare me mbishkrime osmane, siç është edhe gurvarri dhe tyrbja e Sulejman pashës, shkatërruar së bashku me xhaminë e parë të Tiranës, që mbante emrin e tij si themelues edhe i Tiranës si qytet, xhamia “Sulejman pasha” (1614), gurvarri i Ethem beut, pranë xhamisë së tij i rrëmbyer për xhirimin e një filmi e shumë personalitete të tjera.
Përveç këtij gurvarri, guri i varrit më të vjetër i gjetur deri më tani i përket vitit 1784. Aktualisht nuk ka asnjë mënyrë për të shpjeguar hendekun e mungesës 215 vjeçare përveçse shkatërrimit komunist gjatë regjimit ateist.
Në këtë drejtim, mbetet të bëhet akoma një punë e madhe për të nxjerrë inventarin, katalogimin, restaurimin dhe ruajtjen e trashëgimisë kulturore konkrete në Shqipëri, lidhur me memorien historike akoma të padeshifruar dhe që i ka shpëtuar shkatërrimit deri më sot.
Përshtati Xhorxhina Seferi/ zaniinalte
