nga Annemarie Schimmel.
Ndër të gjitha fetë me të cilat u ballafaqua krishterimi, islami ka qenë feja më e sulmuar, më e keqkuptuar. Kërcënimi i vazhdueshëm i Perëndimit nga fuqitë islamike, që zgjati një mijë vjet, duke filluar nga pushtimi i Spanjës nga arabët në nismë të shekullit të tetë dhe mori fund me rrethimin e Vjenës nga turqit më 1683, ka ndikuar që islami dhe besimtarët e tij të shihen si armiq të përbetuar të krishterimit.
Po ashtu islami është e vetmja fe, e cila lindi pas krishterimit. Për këtë shkak kjo fe është kualifikuar si herezi e krishterimit si nga ana e apologjetëve të hershëm bizantin ashtu edhe nga Adolf von Harnacku (1851-1930).
Imazhi mesjetar i islamit dhe profetit të tij, Muhamedit, ka tipare të njëjta. Shtrembërimi shkon aq larg, saqë Muhamedi mund të shikohej si kryezot dhe mund të flitej për lutje ndaj statujave të tij të arta – përfytyrimi i «imazheve të arta të Muhamedit» vazhdoi të jetë i pranishëm deri në poezinë romantike.
Arsyeja se përse kjo fe, e cila hedh poshtë çdo imazh dhe profeti i së cilës parimisht ishte ndier vetëm si njeri, nuk njihej – ishte pjesërisht pasojë e mosnjohjes së gjuhës.
Njohja e arabishtes si gjuhë kulti e islamit u konsiderua e rëndësishme tek në Mesjetën e vonshme, kur filluan të mbaheshin kurset e para për mësimin e arabishtes, ndonëse kleri i krishterë në Spanjën islamike e njihte shumë mirë gjuhën e sundimtarëve. Në vitin 1143 u realizua përkthimi i parë i Kuranit në latinisht nga ana e Robertus Ketenensis.
Tamam 400 vjet më vonë, me inkurajimin e Martin Lutherit, u botua nga ana e Theodor Biblianderit një edicion i përkthimit në latinisht i librit të shenjtë të islamit, prej të cilit pastaj u prodhuan përkthimet në italisht, gjermanisht (1616, nga Salomon Schweigger) dhe holandisht. Në këtë kohë aty-këtu njerëzit filluan të merren me arabishten edhe pa interes misionar.
Përkundër njohurive të shtuara të historisë dhe gjuhës arabe në shekullin e ‘16 dhe ‘17 – pjesërisht nën presionin e rrezikut nga turqit – panë dritën e botimit një sërë veprash me karakter të ashpër polemik (krahas krijimeve poetike të këtij lloji).
Një qasje e re nisi gjatë iluminizmit, kur Henri de Boulainvilliers (1658-1722) për herë të parë e përshkroi Muhamedin si predikues të një feje racionale. Prirjen e përgjithshme të kësaj epoke me gjasë më së miri e kishte shprehur Hermann Samuel Reimarus (1694-1768), kur thotë: «Jam i sigurt se mes atyre që religjionin e turqve e ngarkojnë me këtë apo atë faj, të paktë janë ata që e kanë lexuar Kuranin, por edhe në mesin e atyre që e kanë lexuar të paktë janë ata që kanë pasur synim që fjalëve t’u japin një logjikë të shëndoshë, siç e kanë qëllim fjalët».
Në shekullin e ‘18 pa dritën e botimit përkthimi i Kuranit nga ana e anglezit George Sale (1734), i cili gjykon më objektivisht se pararendësit, dhe përkthimi i parë në gjermanisht nga teksti burimor prej David Friedrich Megerlinit (1772), të cilin e kishte shfrytëzuar edhe Goethe, dhe një vit më vonë përkthimi i Friedrich Eberhard Boysens. Ashtu siç kishte filluar i palodhshmi Johann Jacob Reiske (1716-74), «martiri i letërsisë arabe», të përfshijë për herë të parë historinë islamike në historinë universale, ashtu edhe historia klasike, kjo periudhë e ballafaqimit të Perëndimit me islamin, si pozicion përmbledhës mund të gjendet në «Shënime dhe traktate për divanin Perëndim-Lindje», ku ai kujdesshëm dhe drejtë përshkruan jo vetëm esencën e Muhamedit, por edhe kulturën islamike në dy trajtat e saj kryesore, atë arabe dhe persiane.
Natyrisht Goethe u gjend në fund të një periudhe, gjatë së cilës – përkundër të gjitha ngatërresave politike dhe teologjike – orienti islamik e kishte pasuruar kulturën perëndimore: ndikimet letrare dhe muzikore janë të verifikueshme në Spanjën mesjetare, ku edhe shkencat natyrore arabe e kishin begatuar Mesjetën europiane me material të paçmueshëm.
Këto ndikime dallohen në letërsi, në shkrimet romantike dhe në poezitë e Mesjetës. Kryqëzatat sollën mallra të çmueshme në Perëndim (në gjuhën gjermane fjalët Damast [damask], Baldachin [baldakin], Laute [lahutë] dhe shumë të tjera kanë origjinë arabe). Më vonë ishin udhëtarët në Perandorinë Osmane, në Iran dhe në Indinë e mogulëve të mëdhenj, të cilët sollën me vete raporte të mrekullueshme mbi shkëlqimin dhe pasurinë këtyre vendeve dhe po ashtu i bënë të njohura në Gjermani edhe veprat e letërsisë persiane, siç bëri ekspedita nga treva e Schleswig-Holsteinit në Iran më 1639.
«Bashkë me ne në Holstein po vjen Persia», shkroi Paul Flemingu. Dhe përkundër dramave rrëqethëse antiturke të Daniel Casper Lohensteinit (1635-83) Orienti tashmë nuk shihej më vetëm si vatër e Antikrishtit, por si vend mrekullish, prej nga vinin përrallat e Njëmijë e një netëve, të cilat për herë të parë u botuan në frëngjisht në fillim të shekullit të 18-të dhe këtu e tutje inspiruan poetë, muzikantë dhe piktorë të panumërt. Në fund të shekullit të 18-të në Europë u bënë të njohura edhe sprovat e para të letërsive klasike të Orientit. Në hapësirën gjermanishtfolëse ishte meritë e Joseph von Hammer-Purgstallit (1774-1856) përkthimi i shumë veprave nga arabishtja, turqishtja dhe para së gjithash persishtja: ishte përkthimi i plotë i Divanit të Hafizit (1812/13), i cili e inspiroi Goethe për të shkruar Divanin e tij. Së paku për letërsinë gjermane një rast fatlum ishte Friedrich Rückerti (1788-1866), një orientalist i klasit të parë dhe njëkohësisht poet, i cili solli në gjuhën gjermane një thesar ë pasur të poezisë arabe, persiane dhe indiane. Pastaj, ndërkaq, fillon ndarja në adaptime letrare dhe hulumtim serioz shkencor.
Shekulli i 19-të mund të konsiderohet si fillim i orientalistikës shkencore dhe dijeve islamike. Në vitin 1843 Gotthold Weil u përpoq ta prezantojë jetën e profetit duke i ndarë fakte nga legjendat e mëvonshme. William Muir, Aloys Sprenger dhe D. F. Margoliouth shfaqën tendenca të fuqishme për të përshkruar negativisht imazhin e Muhamedit.
Ai paraqitet si histerik, mashtrues, në rastin më të mirë reformator social. Vetëm hulumtimet themelore të Ignaz Goldziherit mbi zhvillimin e traditës dhe analiza e burimeve, të cilën ky dijetar e implementoi për zhvillimin brenda islamit, hapën mundësi të reja të kuptimit. Dijet shkencore islamike mbështeten në hulumtimet e Goldziherit dhe Christiaan Snouck-Hurgronjesit dhe përpiqen që nëpërmjet rrëmujës së mendimeve dhe trashëgimeve të përftojnë një imazh mbi qëllimet e profetit – natyrisht ende vlen fjala e Carl Heinrich Beckersit: «Dimë tepër për ta idealizuar Muhamedin, dimë pak për të qenë plotësisht të drejtë ndaj tij».
Mirëpo, qëndrimi i orientalistëve të shekullit të 19-të viteve të fundit është kritikuar shpesh, në radhë të parë nga Edward Saidi, i cili, si shumë dijetarë nga Lindja e Afërt, në punimet e shkencëtarëve, sidomos atyre britanikë dhe francezë, sheh tipare imperialiste.
Në vitet e fundit është botuar një numër i madh i punimeve, në të cilat autorët shfaqin simpati të ngrohtë për islamin dhe para së gjithash për anët mistike të tij. Këtu ka ndikuar edhe qëndrimi pozitiv i Koncilit të Vatikanit. Por, nuk duhet injoruar edhe punime mjaft kritike, të cilat e vendosin në një bazë tjetër gjithë historinë e hershme islamike, siç është, bie fjala, vepra Hagarism e Patricia Crone.
Arabia para islamit
E famshme për shkak të pasurisë që kishte Arabia Saudite kishte lënë pas periudhat e saj të arta në kohën kur u lind Muhamedi (rreth vitit 570 pas Krishtit). Në vend të politeizmit të lashtë ishin shfaqur ndikime hebraike dhe të krishtera. Arabia e vërtetë ishte ende trevë e religjionit tipik primitiv, ku gjendeshin një sërë sendesh të shenjta: drunjtë, guvat dhe para së gjithash gurët konsideroheshin të shenjtë dhe plotfuqishëm. Kulti i përgjithshëm semit i gurit e kishte njërën nga qendrat e veta në Mekë, ku guri i zi në këndin jugperëndimor të Qabesë ishte cak i pelegrinazheve të përvitshme. Këto pelegrinazhe që mbaheshin në kohëra të caktuara i sillnin qytetit të pasur tregtar Mekës favore ekonomike përmes meshave dhe tregjeve. Të mbrojtur nga muajt e shenjtë, kur lufta dhe vrasjet ishin të ndaluara, këtu takoheshin përfaqësuesit e të gjitha fiseve arabe. Përreth Qabesë njerëzit e veshur me rrobe të posaçme kryenin ritet e parapara.
Në të vërtetë jeta e arabëve në atë kohë (e cila nga islami quhet gahiliya [xhahilije] «injorancë, padijeni») nuk përcaktohej aq nga mendimet religjioze. Letërsia arabe në fund të shekullit të 6-të pothuaj nuk lë të kuptohet se ekzistonin ndjenja të thella fetare.
Ajo më shumë u këndonte virtyteve të beduinëve: trimërisë, mikpritjes së pakufishme, hakmarrjes. Në krahasim me këto momenti erotik përmendet më rrallë. Gratë e fisit thurnin vargje për këngë vajtimi që u kushtoheshin të rënëve. Priftërinjtë pranë sendeve të shenjta i bënin profecitë e tyre me prozë të errët e të rimuar.
Që në atë kohë gjuha arabe ishte mjaft e zhvilluar: gjuha e standardizuar poetike, të cilën e kishin të përbashkët fiset, i pasuroi gjerësisht dhuntitë e të gjitha gjuhëve semite.
Fondi pothuaj i pashterur i fjalëve lidhej me një lakoni të jashtëzakonshme sintaksore dhe që në atë kohë ekzistonin një sërë metrash të vargjeve artistike. Përsosmëria e poezisë paraislamike arabe pothuaj nuk është arritur sërish – dhe gjuha me mundësitë e saj si duket të pafundme për islamin ndoshta ishte gjëja më e vlefshme që arriti t’ia shkëpus tokës amë arabe. Në poezinë e vjetër arabe herë pas here bëhet fjalë për priftërinjtë shtegtarë, për dritën në kthinat e eremitëve. Kjo tregon se motivet e krishtera nuk ishin të panjohura.
Siç dihet vendi gjendej në sferën e ndikimit të Romës Lindore dhe Persisë, andaj kontakti me të krishterët jakobinë dhe nestorianë ishte i mundshëm.
Në Arabinë zanafillore mbase nuk kanë ekzistuar kolonitë e mbyllura të krishtera. Grupe hebraike kishte në afërsi të Medinës. Po ashtu Mbretërit e Sabas në Arabinë jugore rreth vitit 500 kaluan në hebraizëm.
Në disa vende mund të gjendeshin burra të pakënaqur me fenë sunduese dhe pa përmbajtje, të cilët kërkonin një formë më të lartësuar të besimit. Arabët i quanin ata hanif. Te këta njerëz në qendër të interesimit duket se ishte vendosur besimi në një zot të lartë, Allah, i cili përndryshe ekzistonte në Arabi. Me gjasë ata e kishin thelluar religjiozitetin e tyre përmes kontakteve me të krishterët dhe hebrenjtë. Ndoshta në kapërcyell të shekujve 6-të dhe 7-të Arabia do të ishte bërë e krishterë sikur të mos ishte shfaqur Muhamedi.
Muhamedi
Muhamedi u lind rreth vitit 570 në Mekë si pjesëtar i fisit Hashimij, një dege të kureijshitëve (quraish). Që në moshë të re ai i humbi prindërit dhe u rrit nga ungji i tij Abu Talib. Si shumica e bashkëvendësve të tij edhe ai iu përkushtua tregtisë.
Së shpejti e martoi shërbëtoren e tij për disa vjet më të vjetër, Hatixhenë, e cila i lindi disa fëmijë, prej të cilëve mbijetuan katër vajza. Fakti se Muhamedi deri në vdekjen e Hatixhesë (kur ai ishte rreth 50-vjeçar) nuk u martua me asnjë grua tjetër, mbase flet kundër akuzës së ngritur shpesh kundër tij për sensualitet të tepërt për shkak të disa martesave të tij të mëvonshme.
Rreth moshës 40-vjeçare Muhamedi u mbërthye nga vizionet në një shpellë në kodrën Hira, ku tërhiqej shpesh. Ai krijoi bindjen se këtu i kishte ardhur një porosi hyjnore. Në suren 96 të Kuranit është e shënuar porosia iqra, dmth. «lexo, recito», që i ishte drejtuar atij. Hatixheja i qëndroi besnike burrit të saj gjatë krizës shpirtërore, të cilën ia kishin shkaktuar këto përjetime.
Një mendim i mbizotëron shpalljet e para të Muhamedit: dita e afërt gjykimit. Me prozë të rimuar, ku tingëllojnë furishëm vargjet e shkurtra dhe ku imazhet përplasen mbi njëri-tjetrin paralajmërohet ardhja e orës, e ditës së gjykimit dhe ringjalljes. Ora është afër, së shpejti ajo do të trokas dhe do t’i tremb nga padijenia e tyre njerëzit e ngatërruar në pazaret e tyre tokësore, të cilët kanë harruar Zotin. Gjyqi do të nisë me një katastrofë natyrore – tërmet, zjarr, eklips. Ndoshta kjo më fuqishëm tregohet në suren 81:
«Kur Dielli të mbështillet e të humbë shkëlqimin;
kur yjet të rrëzohen
dhe malet të lëvizin tutje;
kur devetë barrse të braktisen
dhe egërsirat të tubohen;
kur detet të vlojnë
dhe shpirtrat të bashkohen;
kur foshnja e varrosur për së gjalli të pyetet
për çfarë faji ishte vrarë;
kur fletët të shpërndahen
dhe qielli të zhvishet;
kur Xhehenemi të flakërojë
dhe Xheneti të afrohet:
atëherë çdokush do të marrë vesh
çfarë kishte përgatitur (për këtë Ditë)».
Në atë orë Israfili do t’i bie trumbetës, të vdekurit do të ringjallen me trupat e tyre dhe të hutuar do të pyesin mbi fatin e tyre. Disa prova u desh të tejkalohen derisa të pafetë u shporrën duke i kapur për kaçurrele balli dhe këmbësh. Në përshkrimin e ndëshkimeve në ferr Kurani nuk e arrin fantazinë e shthurur të apokaliptikëve të krishterë. Vetëm më vonë në tregimet e përshpirtshme popullore nuk i shihej fundi përshkrimeve të çdo lloj ndëshkimi, prej torturave me zjarr dhe ujit valë dhe kundërmues, puseve të helmuara, ndëshkimeve trupore.
Por, Muhamedi nuk është vetëm kërcënues dhe paralajmërues, por edhe kumtues i sihariqit: besimtari që jeton sipas urdhrave të Zotit, do të shkojë në parajsë, ku rrjedhin përrenj me qumësht dhe mjaltë në kopshte të freskëta, aromatike dhe ku e presin dashnoret e virgjëra. Edhe gratë dhe fëmijët kanë të drejtë të jenë pjesë e shëlbimit në parajsë. Në përshkrimet e parajsës, të cilat sulmohen sidomos në polemikat e krishtera, Kurani nuk shkon shumë më larg se përshkrimet shumëngjyrëshe në predikimet e Kishës lindore.
Shpallja e Muhamedit nuk u mor seriozisht nga tregtarët që mendonin në mënyrë praktike. Një ringjallje me trup atyre u dukej e pamundshme dhe qesharake, andaj në Kuran përmenden dëshmi të shumta të një ringjalljeje të tillë: së pari për Zotin, i cili e ka krijuar botën nga hiçi, nuk mund të jetë e vështirë që t’i bashkojë pjesët tashmë ekzistuese; së dyti rigjallërimi pas shiut i shkretëtirës gjoja të vdekur është simbol për rigjallërimin e njeriut (sidomos ky argumentim vazhdimisht do të përdoret në poezinë e mëvonshme); fundja ngjizja njerëzore mund të jetë shembull për fuqinë krijuese të Zotit. Sa i përket ditës së gjykimit një material të mjaftueshëm me dëshmi e japin gjyqet ndëshkuese që ishin krijuar për popujt mëkatarë të lashtësisë: zbulesat e periudhës së dytë të Mekës merren gjerësisht me historinë e atyre popujve, të cilët kanë shporrur profetët e tyre dhe kështu e kanë ndjellë asgjësimin e vetes së tyre.
Nga konteksti i krijimit dhe gjyqit detyrimisht rezulton se krijuesi dhe urdhërdhënësi i gjyqit mund të jetë vetëm njëperson: besimi në një zot, pa zota të tjerë përkrah, gjendet nga zanafilla në qendër të zbulesës. Surja 112 shpjegon:
«Thuaj: Ai është Allahu, Një e i Vetëm! Allahu është Absoluti, të Cilit i përgjërohet gjithçka në amshim. Ai as nuk lind, as nuk është i lindur. Dhe askush nuk është i barabartë (a i krahasueshëm) me Atë».
Kjo sure që tani përmendet para së gjithash kundër dogmës së krishterë të trinisë me gjasë së pari ka qenë e drejtuar kundër përfytyrimit arab të «bijave të Allahut».
Obligim i njeriut është që me gjithë zemër, shpirt dhe mendje t’i përkushtohet Zotit të botëve, të gjithëmëshirshmit, mëshirëplotit (siç përmendet në fillim të çdo kapitulli të Kuranit dhe më tutje në fillim të çdo pune): fjala Islam domethënë përkushtim i plotë ndaj vullnetit të Zotit, dhe ai që shpreh këtë përkushtim është mysliman (përshkrimi si muhamedan nuk shihet me sy të mirë, sepse sipas pikëpamjes myslimane paraqet një paralele të pasaktë ndaj mënyrës se si e quajnë veten të krishterët).
Vetëm disa lëvizje të mëvonshme mistike e quajnë veten «muhamedane» për të treguar kështu besnikërinë e tyre absolute ndaj shembullit të profetit. Myslimani, i cili e pranon vetëm një zot si krijues dhe gjykues, ndihet përgjegjës ndaj tij; ai beson në librat e tij (Tora, Libri i Psalmeve, Ungjilli, Kurani), në profetët e tij (nga Adami te etërit Musai [Mojsiu], Jezusi dhe shumë të tjerë deri te Muhamedi), në engjëjt e tij dhe në ditën e gjykimit dhe duke qenë i vetëdijshëm se prania e Zotit ndjehet gjithkund ai bën jetën e tij sipas urdhrave hyjnore. Përmbushja e obligimeve të kultit dhe ushtrimi i mëshirës dhe të drejtës gjenden pranë njëra-tjetrës si kërkesa të Zotit, siç është lutja rituale salat (salavatet), që në Kuran pothuaj përherë është e ndërlidhur me dhënien e lëmoshës, zakat (zeqat). Por, njeriut të kësaj bote, i cili është i kurthuar në pasurinë e tij dhe i cili i lë anash obligimet fetare i përmenden si kërcënim ndëshkimet hyjnore.
Muhamedi në veçanti e shihte veten si profet të arabëve, të cilët ai duhej t’i paralajmëronte siç ishin paralajmëruar popujt para tij nga profetët. Por, vetëm një rreth i ngushtë i ithtarëve, kryesisht nga shtresat e ulëta, u mblodh rreth tij. Nën presionin e rrethanave një pjesë e tyre u shpërngul në Abisininë e krishterë. Gjendja në Mekë u ashpërsua kur Muhamedi në vitin 619 humbi gruan dhe ungjin e tij Abu Talibin, i cili e kishte mbrojtur. Në fund u pa një mundësi e re: më 621 erdhën disa njerëz nga Jathribi që gjendej në veri dhe ata dëgjuan porosinë e profetit, kurse një vit më vonë edhe ai vetë u shpërngul në Jathrib si i fundit pas mbështetësve të tij besnikë dhe këtu e tutje ky vendbanim mori emrin Medina («qyteti» i profetit).
Bashkë me këtë shpërngulje, me higra (hixhretin), myslimanët me të drejtë fillojnë të masin edhe kohën e tyre, sepse këtu nisë zhvillimi vendimtar i idesë themelore të Muhamedit.
Deri atëherë profeti ishte ndier si vazhdues i religjioneve të mëdha profetike, judaizmit dhe krishterimit, dhe ishte i bindur se po e predikonte të njëjtën gjë që ligjëronin edhe këto fe. Tregimet e njohura nga Bibla gjenden në trajtë të shndërruar edhe në Kuran; kështu surja e 12-të përmban «historinë më të bukur», atë të Jusufit (Jozefit) dhe të dashurisë së Zulaikha (Zulehjas) ndaj tij, e cila nuk përmendet me emër, një temë që i ka inspiruar shumë poetë të sferës islamike. Mirëpo, hebrenjtë i hedhin poshtë përshkrimet në Kuran, të cilat atyre u duken të mangëta. Kjo e bindi Muhamedin se tregimet e përmendura nga hebrenjtë ishin të falsifikuara.
Sipas tij të vërteta ishin vetëm fjalët e zbuluara prej tij. Ai mendonte se në thelb besimi i tij ishte më i vjetër se ai i hebrenjve: ky është, thoshte ai, besimi i Abrahamit (Ibrahimit), i cili nëpërmjet Ismailit konsiderohet si paraardhësi i arabëve dhe për të cilin thuhet se e kishte themeluar vendin e shenjtë qendror në Mekë. Monoteizmi i pastër, i cili për herë të parë ishte përfaqësuar nga Ibrahimi ndaj feve të lashta dhe pastaj ishte falsifikuar nga hebrenjtë dhe të krishterët, do të gjallërohej sërish në fenë islame. Si rrjedhojë e këtij inspirimi drejtimi i faljes, që deri më tani kishte qenë Jerusalemi, u orientua nga Meka dhe kështu rimarrja e qytetit të tij të lindjes sërish u bë synim i Muhamedit. Tetë vite pas shpërnguljes ai u kthye atje me triumf. Mes këtyre viteve ishin zhvilluar luftëra të vogla, në të cilat pakica myslimane e organizuar mirë i mposhti banorët e Mekës. Meka e priti me përzemërsi birin e saj më të madh dhe ai u tregua zemërbutë. Pasi kreu pelegrinazhin ai vdiq më 632 në shtëpinë e gruas së tij më të dashur Aishes, i ati i së cilës, Abu Bakr, u bë pasardhësi i tij i parë.
Zbulesat (epifanitë) e tij të viteve të fundit të jetës janë më të gjera në stil, proza e rimuar vërehet pak, vrulli zanafillor eskatologjik është zbehur, në vend të tyre hapësirë më të madhe zënë çështjet e kultit dhe ato institucionale. Gjithë jeta është e përbërë nga religjioni, dhe ashtu siç nuk ka ndarje mes instancës shtetërore dhe asaj religjioze, po ashtu në thelb nuk ka as veprime profane – secila punë duhet të kryhet «në emër të Zotit» dhe duke qenë përgjegjës ndaj Zotit. Njeriu gjendet drejtpërdrejtë para Zotit. Kasta e priftërinjve nuk ekziston.
Përhapja e islamit
Vdekja e profetit i nxori probleme të mëdha komunitetit të ri. Funksioni i profetit kishte marrë fund; porositë (Suret 3, 40) e quajnë Muhamedin myhyr përmbyllës dhe profet të fundit. Pasardhësve të tij, «kalifëve», u mbeti të drejtojnë komunitetin në lutje dhe në luftë. Komuniteti, umma (ymeti), përbëhet prej besimtarëve dhe, siç e tregon legjenda, përmes lidhjes me Muhamedin ymeti është i mbrojtur në mënyrë të veçantë nga zemërimi hyjnor: thuhet, sipas kësaj, se kur në ditën e gjykimit secili do të thërrasë: nafsi, nafsi, «Edhe mua, edhe mua (më duhet ndjesa)», Muhamedi do të thërrasë ummati, ummati «ymeti im, ymeti im» dhe do të jetë apologjeti i tij.
Vjehrri i profetit Abu Bakr ishte mjaft i suksesshëm dhe arriti t’i shtypë kryengritjet e beduinëve liridashës që shpërthyen pas vdekjes së Muhamedit dhe të cilëve nuk u pëlqente sistemi islamik i taksave; nën sundimin e tij trupat depërtuan deri në Irakun jugor dhe në Palestinë. Por, vetëm nën pasardhësin e tij, Omarin e dhunshëm (634-644) erdhi koha e sukseseve të shkëlqyeshme: më 635 u pushtua Damasku, më 639-641 u fitua Egjipti, më 640-644 Persia.
Pas vrasjes së Omarit ekspeditat pushtuese i drejtoi Otman ibn Afan; por, atëherë nisi favorizimi i derës së familjes së lashtë të Mekës, omajadëve, të cilët kishin qenë kundërshtarë të vendosur të Muhamedit. Aliu, i biri i ungjit të Muhamedit Abu Talib dhe burri i bijës së tij më të re, Fatimës, ngriti krye bashkë me dy mbështetës. Në vitin 656 Otmani, i cili kishte bërë redaktimin përfundimtar të Kuranit, u vra derisa po lexonte Kuranin. Pasardhës i tij u emërua Aliu. Pas vrasjes së tij (661) u hap rruga për Muavijan dhe për dinastinë e omajadëve, e cila e kishte selinë në Siri dhe sundonte në frymën e vjetër arabe të feudalëve dhe nën të cilën pushtimet e arabëve u zgjeruan deri në Atlantik (691), Bizant, Spanjë jugore (711), Transoksani (711) dhe Sind (711).
Kur sundimtari i dytë i omajadëve Jazidi (680) mori drejtimin e qeverisë, i biri më i ri i Aliut, Hyseini, edhe njëherë u përpoq të fitojë pushtetin për derën e tij, aq më tepër që ai ishte nipi legjitim i profetit. Hyseini dhe të mbështetësit e tij u mposhtën afër Qerbelasë – dita e vdekjes së tij, 10 muharrem (muaji i parë i kalendarit islamik) deri më sot te shiitët është ditë e mundimit, e cila shumë poetë i ka shtyrë të thurin këngë prekëse, sidomos në persisht dhe në gjuhën urdu.
Ky motiv mundimi e ka karakterizuar thellësisht devocionin shiit dhe shumë ngjarje në Iran, siç është viteve të fundit pjesëmarrja pe pasion e aq shumë njerëzve në luftën kundër «armiqve të besimit», mund të shpjegohen përmes tij. Prej shekujsh në letërsi dhe në devocionin popullor lufta e Hyseinit kundër omajadëve perceptohej si shprehje e dëshirës për çlirim nga sundimtarët e padrejtë dhe më vonë nga pushtuesit e huaj.
Në Mekë ngriti kokën një kundërkalif, Abdullah ibn Zubairi, i biri i një miku të njohur të profetit. Në Irak, atje ku partia e Aliut, Shia, ishte më e fuqishmja, nën ndikimin e al-Mukhtarit për herë të parë u zhvilluan doktrina mbi rishfaqjen e një pasardhësi të Aliut, për të cilin thuhej se jetonte në fshehtësi. Atje po ashtu u tensionua raporti mes pushtuesve arabë dhe mavalinjëve, të cilët nuk ishin arabë dhe kishin kaluar në fenë islame dhe si klientë ishin të lidhur me një fis arab. Ata me të drejtë kërkonin barazi me besimtarë të tjerë, siç garantonte Islami.
Duke shfrytëzuar këto rrjedha u zgjerua një lëvizje, e cila postin e kalifit e kërkonte për pjesëtarët e fisit të Muhamedit. Propagandistët e saj me shkathtësi shfrytëzuan atmosferën e përzemërt ndaj mbështetësve të Abu Talibit dhe në fund e shpallën sundimtar një pasardhës të një ungji të profetit, Abazit. Pinjolli i fundit i omajadëve u arratis në Spanjë kur më 756 themeloi një perandori, e cila u zgjerua shpejt dhe solli lulëzimin më të bukur të kulturës arabe në poezi dhe art. Perandoria spanjollo-omajade arriti kulmin e lulëzimit nën Abdur Rahmanin e III-të, ndërtuesin e xhamisë gjigante të Kordobës, dhe ekzistoi deri në vitin 1031. Prej shteteve të vogla që u krijuan në këtë kohë vetëm njëri, perandoria e Banu Ahmar in Granadë, qëndroi deri në vitin 1492; vepra e fundit e kulturës spanjollo-arabe është Alhambra.
Sundimtarët abisinas u përpoqën që t’u përgjigjeshin më shumë kërkesave të jashtme të Islamit se sa paraardhësit e tyre. Perandoria e sunduar prej tyre tanimë nuk ishte arabe, por islamike. Zhvendosja e kryeqytetit nga Damasku në Kufa dhe pastaj në Bagdad (756) iu dha hapësirë ndikimeve persiane dhe kur fuqia e jashtme e kalifëve po dobësohej, ishin mercenarët turq që mbështesnin perandorinë dhe pastaj ndërtuan edhe shtetet e tyre. Periudhën e lulëzimit Bagdadi e përjetoi nën Harun ar-Rashidin (786-809), i cili është mirë i njohur nga përralla Një mijë e një net; nën të birin e tij Mamunin (813-833) nisi periudha e përkthimeve të veprave greke të shkencave natyrore dhe filozofike, të cilat patën ndikim shumë të madh në zhvillimin e shkencave islamike dhe më vonë ato përmes ndërmjetësimit të arabëve në formë më të pasuruar u bënë të arritshme për perëndimin. Por, së shpejti në shtetet periferike princërit u pavarësuan dhe vetëm zyrtarisht pranonin të merrnin hua nga kalifi duke dhënë tokat e tyre si timar; më 932 Muiz ad-daula, i cili ishte themelues i shtëpisë persiane shiite të bejidëve, për herë të parë e quajti veten Sulltan.
Në Egjipt në vitin 969 pushtetin e morën fatimidët shiitë, të cilët depërtuan nga Afrika veriore. Në cepin lindor Mahmudi zgjeroi ekspeditat e tij nga Ghazna drejt Indisë veriperëndimore; në vitin 1026 Lahore u bë kryeqytet i perandorisë së ghaznavidëve në subkontinent, dhe këtu e tutje në Indi u zhvillua një letërsi mjaft e pasur persiane, ndikimi i së cilës shtrihej deri në Bengale. Pak më herët dhe para së gjithash falë shtëpisë princërore shiite të samanidëve në Khorassan kishte filluar një lulëzim i ri i persishtes si gjuhë letërsie.
Në të njëjtën kohë trupat turke depërtuan në Iran dhe Irak dhe në vitin 1055 selxhuku Togrilbek u vuri nën tutorinë e tij kalifin e dobësuar të abisinasve. Me këtë u hodh themeli për njërin prej shteteve më të rëndësishme në Lindjen e Afërt: perandorinë e selxhukëve, e cila në Persi mundësoi një periudhë të re dhe të madhe të artit dhe pastaj (më 1071) hapi rrugën drejt Anadollit. Atje u krijua perandoria e rumselxhukëve, xhamitë, medresetë dhe varrezat madhështore të të cilëve edhe sot mund të vështrohen me ëndje në Erzerum, Sivas, Kayseri dhe para së gjithash në Konya, ku ishte edhe rezidenca e këtyre princërve, perandoria e të cilëve shtrihej deri në bregdetin jugor anadollak. Por, sulmi i mongolëve, i cili më 1258 shkatërroi perandorinë e abisinasve, u shtri edhe drejt Anadollit dhe mandej perandoria e rumselxhukëve u shpërbë; prej shumë zotërimeve të pavarura së shpejti u ngjit dinastia e osmanëve. Më 1326 ata nën princin e dytë të shtëpisë së tyre, Orhanin, pushtuan rrethinën e Bursës, e cila për një kohë ishte qendra e tyre kulturore, pastaj u vendosën në Edrene (Adrianopel), e cila mbeti rezidencë e tyre deri në pushtimin e Konstantinopojës (1453).
Perandoria e mongolëve, sundimtarët e së cilës tek rreth vitit 1300 kaluan në Islam, solli impulse të reja në zonën qendrore islamike, e cila tani nuk kishte më pushtet qendror. Në vijim të saj u themeluan principata më të vogla dhe Timuri (Tamerlan, vdiq më 1405) me origjinë turke i nënshtroi edhe njëherë Iranin, pjesë të Anadollit dhe Indisë veriperëndimore. Përkundër brutalitetit të tij ai ishte i interesuar për arte e letërsi dhe e stolisi kryeqytetin e tij Samarkandin me ndërtesa madhështore, siç kultivuan edhe pasardhësit e tij, e para së gjithash dega që sundonte në Herat, që iu përkushtua ndërtimtarisë, pikturimit të miniaturave dhe kaligrafisë. Në vitin 1171 në Egjipt dinastia fatimide u zëvendësua nga familja kurde e Ayyubideve, përfaqësuesi më i famshëm i së cilës Salahudini (Saladini) për shkak të rolit të tij të rëndësishëm në kryqëzata është bërë i njohur edhe në Europë si princ i drejtë e fisnik. Martesa e vejushës së Ayyubidit të fundit me prijësin e saj ushtarak turk çoi më 1250 në themelimin e dinastisë së mamlukëve. Ishte Baibarsi i fuqishëm që më 1260 ua ndali hovin mongolëve në Siri. Derisa në pjesën e parë të sundimit të mamlukëve – deri më 1382 – kurora shpesh kalonte nga i ati te i biri, në periudhën e dytë pothuaj përherë ishte e zakonshme zgjedhja e sulltanit. Sundimtari vinte nga skllevërit ushtarakë (domethënë mamluk) të ardhur nga Rusia dhe Azia qendrore, të cilët mund të përparonin në karrierë në një proces të gjatë dhe të ndërlikuar të përzgjedhjes duke kaluar nëpër poste të ndryshme. Epoka e mamlukëve mbahet në mend për ndërtimet madhështore, por ajo mori fund me fitoren e osmanëve mbi ushtrinë siriano-egjiptiane afër Marg Dabiqit në veri të Alepit më 1516.
Pushteti osman nga njëra anë u përhap deri në Egjipt dhe te vendet e shenjta Mekë dhe Medinë, ndërsa nën Sylejmanin e Madhërishëm (1520-56) u shtri më tutje drejt Perëndimit deri para portave të Vjenës; në kryeqytetin e perandorisë, në Stamboll, mjeshtri Sinan ndërtoi xhamitë më të përsosura. Në anën tjetër fituan plotësisht përpjekjet shiite, të cilat ishin vërejtur prej kohësh. Me ngjitjen në fron të sundimtarit të safavidëve Ismailit në vitin 1501 religjion shtetëror u bë shia e dymbëdhjetë imamëve. Kështu mes Perandorisë Osmane sunite dhe Perandorisë së mogulëve në Indi, e cila së paku në fillim ishte kryesisht sunite, u fut një pykë shiite dhe kjo situatë politiko-religjioze mund të ndihmojë në shpjegimin e shumë zhvillimeve në Lindjen e Mesme dhe sidomos rolin e Iranit deri në kohën tonë.
Pasardhësi i Timurit, Baburi nga Farghana, i cili ishte i ri dhe mjaft aktiv, themeloi një perandori të re dhe të fuqishme në Indinë veriperëndimore, ku që nga sulmet e Mahmudit të Ghaznas ekzistonin 1000 principata të ndryshme myslimane, të cilat shtriheshin deri në Bengalet lindore dhe në Dekan. Baburi i mposhti sundimtarët Lodi në Deli (1526) dhe u bë themelues i Perandorisë së mogulëve, e cila ekzistoi tre shekuj. Natyrisht tek nipi i tij Akbari (1556-1605) gjatë qeverisjes së tij të gjatë dhe fatlume i dha perandorisë formën e saj të vërtetë; me tolerancën e tij fetare, bashkëpunimin me hindusët, të krishterët dhe parsët si dhe me mbështetjen e aktiviteteve artistike ai është tepër i rëndësishëm për formësimin e Islamit indian. I biri i Akbarit Gahangir dhe nipi i tij Shah Gahani pak a shumë e vazhduan politikën e tolerancës; princi Dara Sikoh, i biri i Shah Gahanit, bëri emër me interesin që tregoi për letërsinë fetare të hindusëve. Ndërtimet më të bukura të Indisë veriperëndimore si Taxh Mahalli, varri i gruas së Shah Gahanit, rrjedhin nga kjo periudhë, e cila mori fund për shkak të politikës së ngurtë të perandorit ortodoks Aurangzeb (1658-1707). Sulmet e princit persian Nadir Shah (1739) dhe ekspeditat ushtarake të pasardhësit të tij Ahmad Shah Durrani, zgjimi politik dhe ushtarak i hindusëve dhe sikëve, ndikimi në rritje i britanikëve sollën në fund shpërbërjen e plotë (1857). Megjithatë, Islami vazhdoi të përhapet ngadalë, por sigurt në hapësirën indiano-indoneziane edhe në kohërat e degradimit politik dhe sot rreth gjysma e të gjithë myslimanëve jeton në këtë zonë; nga atje kanë filluar edhe lëvizjet e para moderniste në shekullin e 19-të. Nuk mund të injorohet as grupi u fuqishëm dhe mjaft aktiv i myslimanëve të Azisë qendrore dhe të Kinës si dhe depërtimi i vazhdueshëm i Islamit në Afrikën perëndimore dhe lindore.
Nga shekulli i 17-të deri në shekullin e 19-të mund të vërehet shumëfish një stagnimi mendor që ndërlidhet me rënien politike dhe me humbjen e territoreve të rëndësishme, por gjatë kësaj kohe shihen po ashtu embrionet e riinterpretimit të Islamit dhe përpjekjet e para për vetëidentifikim. Gjatë shekullit të 19-të disa popuj islamikë sërish i kthehen reflektimit më të thellë dhe pas Luftës së Parë Botërore në botën islamike nacionalizimi shpërthen me gjithë fuqinë. Deri më sot ky nacionalizëm ka çuar në themelimin e një sërë shtetesh të pavarura, prej të cilëve njëri quhet «Republika Islamike e Pakistanit», derisa Turqia e ka bërë themel të shtetit të ri laicizmin absolut (ndonëse populli ndihet plotësisht mysliman). Për njohës të mentalitetit turk nuk është befasuese që kohëve të fundit në këtë vend shihen sërish lëvizje «fundamentaliste», të cilat shkaktojnë tensione me Kushtetutën laike dhe me mënyrat e jetës.
*Annemarie Schimmel (1922-2003) ka qenë njëra nga dijetaret më të njohura të Islamit në Gjermani. Ky tekst është shkëputur nga libri i saj «Feja islame. Një introduktim». Nga gjermanishtja:Enver Robelli
