“…me e nda mendjen, o atlet i Krishtit, o hero kombëtar!”

Fatos A. Kopliku

Ann Arbor, Michigan, SH

Abstrakt

Provincialja nuk ka të drejtë e nuk mund të përmbushë rolin e universales, dhe as universalja nuk mund të burgoset në rajonalizëm pa u vulgarizuar; ideologjitë nacionaliste, e çfarëdo qofshin, nuk mund të zëvendësojnë religjionin, e as kjo e fundit nuk duhet të instrumentalizohet për çikërrima interesash provinciale në kafazin hapësirë-kohë.

Ky reagim nga një mik i hershëm ndaj shërbimit fetar në përurimin e një statuje të Skënderbeut u bë shkaku, dhe në të njëjtën kohë titulli i këtij shkrimi. Para se të vazhdoj më gjatë dua të shtoj se shkruaj si dashamirës i sinqertë i religjioneve autentike, kësaj flotilje anijesh që, falë Providences, bart e shpëton shpirtrat tanë drejt asaj çfarë shpesh quhet në rrëfenja folklorike si Brigjet e Përtejme, dhe që në fjalorin e universit religjioz abrahamik i korrespondon Parajsës[1].

Ajo që më tërheq vëmendjen është koncepti i ‘heroit’ në përgjithësi, dhe në lidhje me këtë qasja ndaj figurës historike të Skënderbeut kohët e fundit, në veçanti. Brenda këtij  konteksti më lejoni t’i ndaj me ju disa mendime.

Etimologjia e fjalës ‘hero’ vjen nga greqishtja e vjetër, e do të thotë ‘mbrojtës’[2]. Megjithatë do të nguteshim nëse do ta kufizonim ‘heroin’ thjesht në aspektin luftarak. Edhe pse shumë shenjtorë e profetë, p.sh., kanë qenë kryesisht të tërhequr nga jeta e allishverishet e përditshme, ata kanë pasur përpjekjet e tyre kolosale ndaj armiqve të një tjetër lloji – mjafton të kujtojmë djallin, që i ofron botën Krishtit, apo demonin Mara që, përmes bijave të tij, kërkon të joshë Budën – e kjo i bën ata heronj nga një tjetër këndvështrim. Në një mënyrë, këto shembuj ilustrojnë rëndësinë primare të asaj që quhet luftë, përpjekje, e brendshme në raport me të cilën çdo aktivitet e përpjekje e jashtme është vetëm një pasqyrë[3]. Gjithashtu, është e qartë se askush më pak se një hero i përmasave të një shenjtori a profeti nuk mund të ngadhënjejë karshi kundërshtarëve që përmendëm në shembujt më lart; si shembull le të shërbejë vendimi i Faustit të Goethe-s kur përballet me Mefiston. Pa dashur aspak të reduktojmë përshkrimin e figurave madhore si themeluesit e religjioneve me fjalën ‘hero’, ajo çfarë deshëm të nënvizojmë është se në këtë kontekst, përveç profetëve[4], që përmendëm më lart, një shenjtore-murgeshë si Shën Tereza e Avilës apo një shenjtor-poet si Junus Emre, mund të konsiderohen si heronj, edhe pse në jetën e tyre nuk kanë prekur armë me dorë. Heroizmi i tyre konsiston në arritjen e përsosmërisë njerëzore, potenciali i së cilës gjendet te çdo njeri por që është shumë, shumë vështirë të aktualizohet. Ky aktualizim është i mundur në sajë të një hapjeje të vullnetshme nga ana e individit ndaj hirit Hyjnor, e damarët kryesorë (por jo të vetmit) nëpërmjet të cilëve ky hir rrjedh janë tekstet e shenjta. Nëse ndër vise e shekuj të ndryshëm nuk ka pasur pishtarë të përsosmërisë, posedues dhe mishërues të shkencës së shenjtë (scientia sacra)[5], e si pasojë edhe rrëfyes të udhës së shpëtimit për njerëzinë, atëherë fjalë të tilla si shenjtor, savant ose profet, nuk do të ekzistonin sepse nuk do përkonin me një realitet të prekshëm. Në të kundërt, për të mohuar realitetin e shenjtorëve do të na duhej të deklaronim (jo pa arrogancë), se i gjithë njerëzimi në shekuj, qytetërim pas qytetërimi, ka qenë në halucinacion kolektiv, e vetëm njeriu modern është më afër së vërtetës se kurrë. Meqë një shenjtëri e aktualizuar falë recitimit e asimilimit të teorive moderne progresiste[6] – që pretendojnë se kanë monopolin e qasjes ndaj së vërtetës – nuk është dëshmuar akoma e nuk do të dëshmohet ndonjëherë, atëherë deklarata se shenjtëria nuk ka pasur e s’mund të ketë ndonjëherë realitet, apo në të shumtën e Vërteta për të cilën shenjtorët flasin (ose edhe heshtin nganjëherë) është e paarritshme, do të na vinte natyrshëm në rolin e dhelprës, që akuzon për të thartë rrushin që nuk mund ta arrijë.

Duke iu kthyer këtë herë karakterit luftarak të fjalës ‘hero’ siç kuptohet zakonisht, duam të flasim këtu – për të shmangur polemikat, që shpesh shoqërojnë luftëtarët historikë dhe rrethanat përkatëse – për heronj jashtë kontekstit historik si Herkulin nga mitologjia greke, Rustem Zalin në atë perse, Shën Gjergjin në universin kristian, apo Mujin e eposit tonë dhe atij boshnjak. Për heronj të tillë fronti i luftës së tyre është tjetërsoj, dhe zhvendoset jashtë në fushë-mejdan. Ata përballen me topuzet e bajlozëve, mizëritë e ushtrive, furinë e xhindëve, fuqinë e divave, egërsinë e bishave, kurthet e shtrigave, hilet e shtojzovalleve, xhelozitë e perrive, tekat e sovranëve, e njëmijë e një vështirësi nga më të pakapërcyeshmet. Megjithatë, ka edhe një aspekt tjetër shumë të rëndësishëm në lidhje me bëmat e heronjve të tillë; ato janë të mbushura me simbole[7] që tregojnë, në thelb, për një rrugëtim të brendshëm shpirtëror. Në kapitullin me titull Kthimi i Uliksit, nga vëllimi “Pasqyrë e Intelektit” e autorit zviceran Titus Burckhardt[8], shpjegohet me kthjelltësi të rrallë se përpjekjet e Uliksit për t’u kthyer tek Penelopa, gruaja e tij, janë temë e pranishme në mitologjinë e folklorin e shumë popujve, ku pavarësisht larmisë së rrëfenjave, gruaja ose princesha ose e Bukura e Dheut (në folklorin shqiptar) është vetvetja[9] e heroit, e cila duhet të çlirohet nga dragoi që e mban rob, apo nga të huajt që i kërkojnë dorën për martesë. Në rastin e Penelopës numri i princave të huaj është 108, një numër aspak arbitrar nëse kemi parasysh se në religjionet e folklorin e Lindjes së Largët korrespondon me gjashtë veset në 18 gradët e tyre[10]. Menjëherë kjo e bën tregimin me temë universale, dhe nuk është e vështirë p.sh., të gjinden paralele në gojëdhënat e folklorin e shumë vendeve e popujve. Le të marrim një rast nga eposi, atë të kângës së Gjergj Elez Alisë[11].

Simboli i vetes, i xhanit të tij nuk është nusja në këtë rast, por motra, dhe rolin e 108 princave që kërkojnë dorën e Penelopës e përmbush Bajlozi, taksa e të cilit është “…tim për tim kah nji vashë me ja djergun, ditë me ditë kah nji kreshnik me premun, javë me javë kah nji krahinë me djegun!”.

Veset janë ato që çdo ditë zaptojnë xhanin e njerëzve, qofshin edhe kreshnikë, e nëse lihen pa u luftuar shkretojnë popuj të tërë. Ky është thelbi i asaj që na tregohet, sepse përndryshe nuk ka logjikë të na bindë se një i dergjur në shtrat, sëmurë për nëntë vjet mund të dalë në dyluftim, e për më tepër të ngadhënjejë karshi një bajlozi, apo Uliksi veç me tre katër vetë të tjerë të vrasin 108 princa. Në versione të tjera, tek ai i Shën Gjergjit p.sh., mishërimi i forcave negative kozmike (veset, ligësitë) nuk është një bajloz, por një dragua ose lubi që kërkon haraç vasha e djem të rinj. Arsyeja se pse veset përfaqësohen në folklor nga monstra e bajlozë është se ato mërgojnë njeriun nga Zoti, dhe në sytë e njerëzimit ndër shekuj diçka e tillë nuk është konsideruar si asgjë më pak se shkretim në këtë jetë e në tjetrën. Karshi kësisoj gjëme nuk mund të ketë korrektesë politike, dhe për këtë, siç e thamë dhe më lart, folklori i ka veshur veset me rolet e epitetet më të frikshme e të neveritshme. Si rrjedhojë asgjësimi i veseve – ose zbutja e tyre në disa raste, siç do ta shohim pak më poshtë – mbetet thjesht e vetmja zgjidhje, e ata pak që ia arrijnë kësaj vepre kaq të vështirë skaliten në folklor për t’u bërë shembull e frymëzim për breza me radhë. Është shumë i njohur imazhi i Haxhi Veli Bektashit ku ai paraqitet me një luan në një krah e një gazelë në tjetrën. Luani i zbutur është egoja e çliruar nga pasionet e veseve, dhe në poezinë e safive, simbol i shpirtit është gazela, e cila i afrohet vetëm atij njeriu që ka zbutur, apo paqtuar, egon e vet. Mjeshtri suprem i poezisë mistike Mevlana Xhelaledin Rumi na jep një tjetër simbol, atë të Krishtit mbi gomar, si përfaqësim i shpirtit-intelekt që ka në dorë frenat e egos[12]. Ndërsa një tjetër hero folklorik, Hoxha Nasradini, na thotë në thelb të njëjtën gjë, veçse këtë radhë me humor; ndryshe nga gjithë njerëzia, ai i hip gomarit mbrapsht, duke i kthyer kështu shpinën kahut nga sheh e shkon gomari-ego, dhe duke dhënë kështu një mësim për ata që mendojnë.

Këto shembuj mjaftojnë të tregojnë se heronjtë folklorikë nuk janë krijime falë luhatjeve psikologjike e sentimentale të paraardhësve tanë, të diktuara nga rrethana krejt ndryshe me të tonat, e si rrjedhojë pa interes e lidhje me ne sot. Nëse kjo do të ishte e vërtetë atëherë asnjë rrëfenjë e poemë epike nuk do të kishte mbijetuar sepse s’do t’i interesonin askujt. Gjithashtu, këto rrëfime e poema, brenda larmisë së tyre, shfaqin një rigorozitet të mahnitshëm në përzgjedhjen e tematikës[13], që bie ndesh me reduktimin e tyre si spontanitete thjesht për argëtim. Në thelb ato tregojnë për një Realitet Suprem, rruga drejt të cilit ka shumë pengesa, të ilustruara shpesh si bisha e monstra, hile e kurthe, e ata guximtarë, që ia dalin mbanë këtij rrugëtimi bëhen heronj të denjë për pavdekësinë, e pishtarë për shpëtimin e njerëzimit. Paaftësia e rrokjes së thelbit të mesazhit të folklorit është shoqëruar me indiferentizëm dhe përçmim në rrethe akademike e më gjatë. Një qëndrim i tillë është analog me qasjen e fundamentalistëve religjiozë ndaj teksteve të shenjta, të cilët i reduktojnë thjesht në kuptimin literal, pra sipërfaqësor. Ky qëndrim nuk është tjetër vetëm se një projektim në sferën e religjionit i botëkuptimit materialist, i cili njeriun e redukton në një grumbull indesh e kockash – pra në anën sipërfaqësore – e i mohon dimensionin e brendshëm shpirtëror, atë më të rëndësishmin; pra vetë thelbin e tij.

Dy arketipet e heronjve, shenjtori dhe luftëtari, korrespondojnë me atë çfarë njihet si përpjekje e madhe dhe përpjekje e vogël, e brendshme dhe e jashtme, e që në Islam i korrespondon xhihadit të madh e xhihadit të vogël. Megjithatë duhet të theksojmë se edhe një figurë shenjtore-profetike si Krishti nuk është e divorcuar nga karakteri luftarak (që nuk do të thotë doemos ushtarak). Mes të tjerave ai na thotë: “… nuk erdha të sjell paqen, por shpatën”[14]. Le të rikujtojmë se Krishti, me kamxhik në dorë, përzuri matrapazët e fajdexhinjtë nga Tempulli i Jeruzalemit[15], duke na dhënë kështu edhe një tjetër udhëzim; ligësitë nuk mund të tolerohen në emër të mirësisë, e as gënjeshtrat në emër të së vërtetës; ato duhet të luftohen e përzihen nga zemra-tempull, e kjo është, me një fjalë, edhe esenca e mesazhit të xhihadit të madh. Nga ana tjetër, edhe për heronjtë luftëtarë jo gjithçka është betejë e përpjekje; në çdo pengesë ata kërkojnë prehje, udhëzim a falje me përgjërime të denja për murgj, çka dëshmon praninë e një prirjeje introspektive ndër ta. Gjithashtu, duhet të shtojmë se ka dhe një tjetër kategori të rëndësishme figurash madhore, të cilët mishërojnë ndërthurje në harmoni të plotë të dy përpjekjeve, asaj të jashtme e të brendshme. Këtu bëjnë pjesë profetët semitikë si Davidi (Davudi), Solomoni (Sulejmani), Moisiu (Musai) dhe Muhamedi, të cilët përveç rolit të tyre si liderë shpirtërore e si bartës të Mesazhit Hyjnor ishin të obliguar të përmbushnin gjithashtu obligimet si liderë socialë, politikë e ushtarakë.

Ngjizja e frymëzimit, shpresës dhe magjepsjes së njerëzimit nga heronj të tillë (profetikë e folklorikë), edhe pse jehona e shumë prej tyre na vjen nga shekuj e mijëvjeçarë larg, nuk është shuar aspak por është e pranishme akoma. Si shpjegohet kjo prani e idealit të heronjve në jetën tonë? Në librin “Simboli dhe Arketipi”, shkrimtari, poeti dhe dijetari Dr. Martin Lings, nënvizon disa nevoja të patjetërsueshme shpirtërore për njeriun, pavarësisht nga përkatësia e racës, vendit apo kohës që jeton. Mes të tjerave ai përmend edhe nevojën universale për takimin, të paktën një herë në jetë, me një përfaqësues autentik të përsosmërisë njerëzore, apo një shenjtor, siç njihet me gjuhën popullore[16]. Frytet e një takimi apo të pranisë së një shenjtori janë të pallogaritshme, dhe për këtë arsye në shoqëritë tradicionale[17] të çdo religjioni autentik, shenjtorëve jo vetëm u është rezervuar respekt i thellë, por edhe janë imituar e u janë thurur himne e lavde. Arsyeja është se imitimi i shenjtorëve konsiderohet litar mëshire nga Realiteti Suprem, e bashkë me ritualet e adhurimit ndihmon njeriun të çlirohet nga rëndesa e ekzistencës tokësore, të rikujtojë se është thjesht i mërguar në këtë botë, dhe është udhërrëfyes në rrugëtimin e tij drejt asaj Origjine prej nga ka ardhur. Ndërsa lavdet e himnet drejtuar profetëve e shenjtorëve, nga pikëpamja religjioze tradicionale, janë jehonë që i kthehet vetë thirrësit, besimtarit në pëshpëritjet e devotshme, apo dhe përpjekjet e përditshme, dhe nuk është profeti apo avatari, që ka nevojë për himnet, por recituesit e tyre. Imagjinoni një hânë të plotë mbi një liqen të qetë, dhe papritmas, ndërsa kundrojmë këtë bukuri, një “ah” na del vetvetiu nga zemra, ndoshta edhe ndonjë varg i njomur në mall. Kjo thirrje, ky “ah”, nuk i shton (apo i heq, në rast se e injorojmë këtë pamje) asgjë bukurisë, që po dëshmojmë, e as hâna, e as liqeni nuk kanë nevojë për “ah”-un tonë, për konfirmimin prej nesh, që të ekzistojnë. Zgjedhja jonë që të njohim këtë bukuri, e si rrjedhojë reagimi ynë ndaj saj, është pjesëmarrje në këtë realitet. Kësisoj njohja e së Bukurës, tërheqja (që përkon me dashurinë) drejt Saj, dhe pjesëmarrja apo shkrirja në Të, është shpërblimi me i madh për çdo njeri. Nëse citojmë thënien e njohur të Platonit, “Bukuria është shkëlqimi i së Vërtetës”, kjo njohje e së Bukurës bëhet edhe obligim për njeriun.

Kuptohet, themeluesit e religjioneve janë shenjtorët par excellence, dhe natyrisht janë më të imituarit e më të lëvduarit nga besimtarët. Murgjit e krishterë, p.sh., që shmangin botën e preokupimet e saj në thelb imitojnë Krishtin që thotë: “Mbretëria ime nuk është e kësaj bote.”[18] Në Lindjen e Largët për shekuj me radhë, që nga murgjit, perandorët, gjeneralët e deri tek njerëzit e thjeshtë, poza më e njohur e meditimit është imitim i qëndrimit të Budës në çastin e Iluminimit. Ndërsa për myslimanët imitimi i Profetit të Islamit, Muhamedit, ravijëzon kornizën brenda së cilës jeta duhet jetuar, duke filluar që nga aktivitete në dukje te rëndomta si të përkujdesurit ndaj maces së shtëpisë, e deri tek mënyra se si i është falur Zotit. Por imitimi i profetëve a shenjtorëve nuk do të thotë mjaftim vetëm në anën sipërfaqësore të jetës e sjelljes së tyre. Përkundrazi, veprimet e tyre shihen si rrezatim i përsosmërisë së brendshme, esenciale, dhe eventualisht si mjet për t’iu qasur e përshtatur kësaj përsosmërie.

Një e vërtetë si ajo që thamë më lart do të kishte qenë lehtësisht e qartë për brezat e hershëm, ndërsa njeriu modern, i rrethuar në mënyrë sistematike nga shpërqendrime konkurruese, cerebrale e emocionale, ka humbur pothuajse krejtësisht aftësinë e mendimit mbi esencialet, aq sa edhe t’u vejë në dyshim ekzistencën. Për këtë arsye po sjellim një shembull të thjeshtë nga sporti, i cili bashkë me industrinë e argëtimit (muzika, kinemaja, etj) zë vend qendror në botën moderne, e si rrjedhojë është kollaj i prekshëm si fakt i vështirë të kundërshtohet. Në sportin më popullor të globit, futbollin, p.sh., një Pele, një Maradonë apo një Zidane, përkon me një përsosmëri, kuptohet e kufizuar thjesht në këtë sport. Madje, mund të shtojmë se lojtarë të tillë janë të rrallë sepse janë mishërim i një sinteze harmonike mes forcës, agresivitetit e vendosmërisë nga njëra anë, dhe zhdërvjelltësisë, finesës e improvizimit, pra krijimtarisë, në anën tjetër – një yin dhe yang[19] në fushën e blertë. Dhe shpesh dëgjojmë nga lojtarë të rinj e veteranë se si identifikojnë si rol-modele për t’u imituar lojtarë të përmasave të tilla. Shembuj paralelë mund të gjinden pa vështirësi në fusha e disiplina të ndryshme, qoftë art, biznes e akademi; imitimi qenka i pranishëm kudo. E askush nuk mund të ofrojë në logjikë të shëndoshë – vazhdojmë me shembullin – sugjerimin se meqë shumica dërrmuese e sportistëve nuk mund të arrijnë majat e lojtarëve që përmendëm më lart, ata të mos e aspirojnë atë përsosmëri e të kënaqen me mediokritet. Nga ky paralel duhet parë në çdo religjion ortodoks, imitimi i shenjtorëve e savantëve, të cilët janë mishërime të një përsosmërie esenciale, që është një konformim i aktualizuar ndaj udhëzimeve të zbritura me dekret apo frymëzim Hyjnor, e njëkohësisht edhe pasqyrim e dëshmi e atij Realiteti.

Imitimi, pra, nuk është anti-origjinalitet, përkundrazi. Sot në botën moderne opinione të tilla jo rrallë injorohen, apo edhe shihen si mbeturina të një mentaliteti të vjetruar (sikur mentaliteti është diçka që mund të vjetrohet apo rinohet), e që nëse lejohet edhe pak kohë, njerëzimi dalëngadalë do i lërë pas këto të ashtuquajtura besëtytni. Por a është me të vërtetë kështu? Dr. Lings, nga një këndvështrim rigoroz tradicional, na tregon se nevoja për të imituar përsosmërinë, takuar një mishërim të përsosmërisë ose thurur homazhe devocionale përsosmërisë (Budës, Shën Mërisë, Muhamedit) është diçka e ngulitur në natyrën e çdo njeriu[20]. Ne mund ta mohojmë këtë, por kjo nuk do të thotë se kjo nevojë do të vdirret se ne i mohojmë ekzistencën. Përkundrazi, ajo thjesht do të drejtohet kah një tjetër objekt, e në mungesë të një shembulli autentik do të imitojë përsosmëri të rreme, nëse mund të shprehemi kështu. Shembuj ka plot: miliona djem e vajza kanë modeluar e modelojnë flokët e veshjet duke imituar idhujt e tyre të muzikës apo artit; intervistat e shumta të njerëzve të famshëm[21] gëlojnë me pyetje të rëndomta rreth orarit, p.sh., se kur ata zgjohen në mëngjes, çfarë diete ndjekin etj, sepse me apo pa dashje pyetësit duan të imitojnë atë që e perceptojnë të përsosur. Tjetër shembull është krenaria, që ndiejnë njerëzit kur dalin në foto, shpesh pas orëve të tëra pritjeje, me njerëz të famshëm, ose turmat që përloten nëpër koncerte apo përreth tapeteve të kuq sa duken këngëtarët apo aktorët e preferuar. Kjo dëshirë për të qenë pranë, dhe për t’i ngjarë një modeli që e perceptojmë si të përsosur, nuk haset vetëm në sferën e artit e sportit, sepse edhe politika, letërsia apo akademia kanë rol-modelet përkatës që ndiqen jo me më pak devotshmëri. çfarë ka ndryshuar është se sot shumë prej nesh nuk imitojmë e kërkojmë përgjigjet nga jeta e shenjtorëve e profetëve (rol-modelë të vërtetë), siç ka bërë njerëzimi në shekuj, por prej rol-modelëve jo-autentikë (shenjtorë të rremë). Mendja nuk mund të rrijë bosh. Nëse nuk ngopet me të vërtetën, do të përpiqet të ushqehet me të rremen, e si rrjedhojë rrezikon të mbesë e uritur gjithë jetën.

Ky proces-zëvendësim, kjo përmbysje-parodi e vlerave tradicionale, të cilat janë të gdhendura me udhëzim e frymëzim Hyjnor, ka filluar (dhe vazhdon akoma) gradualisht në Evropën Perëndimore – falë desakralizimit të diturisë[22] – në emër të formulimeve të ndryshme ideologjike, për arsye që janë jashtë temës së këtij shkrimi. Pjesa tjetër e botës – pa lënë mënjanë efektin imponues të kolonializmit që preku pothuajse çdo cep të globit – shpesh krejt verbërisht e pa menduar gjatë, imiton këtë proces të zëvendësimit të vlerave, e hipnotizuar plotësisht nga superioriteti teknologjik, financiar e ushtarak perëndimor. Si pasojë, çdo mendim, qëndrim e jetë-stil, që nuk redukton aspiratat e individit e shoqërisë njerëzore në këtë përkufizim (tejet të ngushtë) progresi horizontal etiketohet si pengesë, e injorohet, përçmohet apo luftohet, në varësi të rrethanave. Ky është një tjetër shembull – këtë radhë në rang shoqëror, institucional e politik – se si imitohet ajo që perceptohet (pavarësisht në është apo jo) si përsosmëri.

Në rastin e përvojës së regjimeve totalitare, kjo përmbysje vlerash ishte e menjëhershme, e dhunshme dhe nga një pikëpamje, e pariparueshme. Përvoja e Shqipërisë është ndoshta më e qarta se si sentimenti religjioz, që buron nga një intuitë e brendshme e njeriut drejtuar kah e Vërteta u uzurpua agresivisht – nuk mund të gjendet fjalë më e zbutur nëse duam t’i qëndrojmë besnikë së vërtetës – për t’u vënë në shërbim të shtetit dhe ideologjisë së tij. Ideali nacional-komunist krijoi një ‘katedrale’ virtuale ku vendin e shenjtorëve e zunë ata që, shpesh në mënyrë arbitrare, u quajtën etërit e dëshmorët e kombit[23], ndërsa atë të shpëtimtarit për të cilin kombi paskësh pritur që se kur koha ishte kohë e zuri kryetari ose themeluesi i shtetit. Portretet e bustet (ikona sekulare) e këtyre “shenjtorëve” të rinj mbushën sheshet. Mund të thuhet se vendin e liturgjisë e zunë retorikat e himnet nacionaliste dhe fjalimet e vëllimet e udhëheqësve të shtetit. Nuk flasim thjesht për Enver Hoxhën, sepse paralele të tilla hasen edhe në të tjera vende. Në fakt, kjo ishte një vazhdimësi logjike e ideologjisë nacionaliste – jo vetëm në Shqipëri kuptohet – në emër të së cilës u thurën himnet e para kombëtare, recitimi e mësimi përmendsh i të cilave u kthye në obligim të çdo shtetasi, e që në thelb nuk ishte gjë tjetër veçse një uzurpim direkt i devotshmërisë, që tradicionalisht njerëzit e kanë rezervuar për psalmet e tekstet e shenjta. Bajramet e Pashkët ia lëshuan vendin (me pahir) festave që glorifikonin ideologjinë zyrtare të shtetit, themelime grupesh a partish apo data lindjesh e vdekjesh të njerëzve që, nëse i qëndrojmë narrativit të kohës, individi dhe populli u kishte borxh gjithçka, edhe jetën. Madje edhe imazhe heronjsh mitikë u përçudnuan në mënyrë tragji-komike. E ngjashme edhe me afishe të prodhuara nga të dy palët luftuese gjatë Luftës së Dytë Botërore, nazi-fashistë e aleatë, poza e Vojo Kushit hipur mbi tank me granatë në dorë është një imitim patetik i ikonave të Shën Gjergjit kalëruar, që ka vënë poshtë dragoin. Ndërsa ky i fundit përkon me një realitet shpirtëror, të tjerat janë imitime boshe të sterilizuara nga çdo kuptim e vlerë përveç asaj propagandistike. Pelegrinazhi[24], një ritual i lidhur ngushtë me rrugëtimin njerëzor, siç shprehet një dijetar i sotëm, ‘nga periferia e ekzistencës drejt Qendrës’, dhe i pranishëm në çdo religjion, u zëvendësua nga vizitat në shtëpitë e mbledhjeve të para të partive që paskëshin hedhur farën e shpëtimit të kombit. Vizitat e faltoreve, mauzoleumeve, apo vendeve të shenjta u zëvendësuan me vizitat e dhomave-muze apo varreve të idealistëve a luftëtarëve, që shteti i konsideronte si zanafillën e vet. Lista është e gjatë, por le të themi se ky zëvendësim vlerash haset jo vetëm në regjimet totalitare, por edhe në shtetet moderne perëndimore; vizitat e shtëpisë-muze së Elvis Presley-t, apo e varrit të Jim Morrison-it, që s’janë tjetër veçse pelegrinazhe “shenjtorësh” modernë, sot jo vetëm shihen me simpati, por edhe glorifikohen me dokumentare e botime shumë më tepër se vizitat e varreve të shenjtorëve të vërtetë. Ndryshimi është se në shtetet e sotme moderne perëndimore, në dallim nga përvoja e bllokut Lindor, religjioni, shumicën e rasteve, nuk sulmohet direkt fizikisht nga shteti. Sidoqoftë, le të ndalemi këtu pasi mendojmë se shembujt e mësipërm ilustrojnë më së miri atë çfarë identifikuam si uzurpim të botëkuptimit religjioz dhe projektim artificial në një rrafsh ideologjik njerëzor, dhe manipulimin e transformimin e zellit e devotshmërisë religjioze në një zell e besnikëri ndaj shtet-kombit.

Religjioni – fjalë që vjen nga latinishtja, ‘re-ligare’, pra ri-lidhje – nënkupton dhe presupozon një shkëputje nga Hyjnorja që ka ndodhur në një kohë të pagjurmueshme nga historia, e që në literaturën e religjioneve abrahamike njihet si Rënia nga Edeni. E dekretuar me udhëzim Providencial nëpërmjet feve të ndryshme, kjo ri-lidhje është e mundur në sajë të njohjes e vullnetit – të cilat përkojnë me doktrinën dhe përmbushjen e ritualit e përmbajtjes ndaj ligjit – të mbështetura doemos nga kultivimi i virtyteve. Përjetimi i këtyre udhëzimeve të religjionit mundëson një transformim alkimik te njeriu, transformim që lejon ri-lidhjen me Hyjnoren, e si rrjedhojë edhe rrezatimin e hirit që buron prej Saj. Nuk është e rastësishme që përherë shenjtorët janë përshkruar si qenie me hir, prani e hijeshi të pashoq. Por, as teoritë që gjithçka të pakuantifikueshme e mohojnë, ose më së shumti e reduktojnë në një dimension materialist horizontal (qasjet më “optimiste” – Jung et al. – e njohin rrafshin psikologjik thjesht si tejzgjatje të materies dhe pa ngurrim e reduktojnë Shpirtin në këtë rrafsh, pra në ego), as glorifikimet e himnet për partitë, ideologjitë apo sport-klubet, as absolutizimi metodik i realiteteve fragmentare empirike, politike e historike, as reduktimi i virtyteve në dikotominë e vakët “më pëlqen, s’më pëlqen”, nuk kanë pasur e nuk do të kenë ndonjëherë dobi për njeriun. Përkundrazi, ato kanë shkaktuar një krizë vlerash globale me pasoja serioze jo vetëm individuale e shoqërore, por madje edhe ekologjike, të përmasave të tilla që kërcënojnë të ardhmen e vetë njerëzimit[25].

Në vazhdimësi të atyre që thamë më lart duhet të shihet edhe hyjnizimi i figurës historike të Skënderbeut. Përzgjedhja e fjalës “hyjnizim” justifikohet natyrshëm nëse marrim parasysh reagimet me një dozë të konsiderueshme histerie ndaj disa autorëve të studimeve kritike të periudhës së Skënderbeut vitet e fundit. Në kohën e monizmit ai ishte një ‘hyj sekular’; ky togfjalësh është një paradoks në vete, por aspak diçka e papritur, përkundrazi, pasqyron më së miri një epokë të tërë. Tani, hyjnizimi i Skënderbeut (të kuptohemi, nuk është faji i Skënderbeut këtu që është piketuar arbitrarisht) vazhdon krejt qartë në të njëjtat linja nacional-komuniste, por këtë radhë me petk të krishterë-katolik, e vend të lavdeve nacionaliste i thuren urata e mbahet meshë për të. Doemos, në thelb ka një qëllim të fisëm në këtë, ku veshja e Skënderbeut në një rol luftëtari të fesë katolike presupozon ftesën, indirekt, për kthim të shqiptareve në Krishtin. Por sado i fisëm të jetë qëllimi, nëse kleri katolik nuk mundet të shprehë haptazi se Krishti është Rruga drejt Shpëtimit (e Dijes), e ta jetojnë një të vërtetë të tillë, por kërkohet që nëpërmjet fabrikimeve nacional-komuniste të veshura me petk religjioz të thërrasë shpirtrat në shpëtim, atëherë me të vërtetë vajmedet!!! Kjo është një dëshmi e dhimbshme e degradimit të të kuptuarit e të jetuarit të një religjioni të lashtë që ka ndriçuar me mijëra shpirtra me dritën e vet, dhe në të njëjtën kohë është pjesëmarrje aktive në zbehjen e mëtejshme të mesazhit thelbësor të saj.

Ja një shembull i dhimbshëm i kësaj zbehjeje, që për fat të keq i gjendet analogu kollaj dhe në religjione të tjera; në librin “Pse ka rëndësi Religjioni”[26] autoriteti i njohur amerikan i historisë së religjioneve Huston Smith, mes të tjerave citon një autoritet të shkollës filozofike të Shën Toma Akuinit, një Tomist, i cili pohon: “Mund – dhe vetëm mund – të jenë veç dymbëdhjetë vetë sot në botë që kuptojnë më të vërtetë Shën Tomain, e unë nuk jam një prej tyre.” Ky kolos intelektual e shpirtëror i Krishterimit ishte një nga ata njerëz të rrallë që jo vetëm kishin dije, por edhe ishindije[27]. Mes qasjes intelektuale depërtuese të Shën Toma Akuinit ndaj religjionit dhe qasjes së klerikëve që aprovojnë e adoptojnë manipulime nacional-komuniste për të shpëtuar shpirtrat ka një humnerë të pakapërcyeshme. Meqë është vështirë të thuhet se Skënderbeu mishëron aktualizimin e arketipit të shenjtorit-luftëtarit-hero – përnderimi i të cilit, siç treguam gjatë këtij shkrimi, është i integruar natyrshëm në një religjion tradicional – ka shumë gjasë që kjo soj qasje ndaj figurës së tij është e privuar nga hiri kristian. Për sa i përket ‘hirit nacionalist’, ai mund të ekzistojë si togfjalësh por nuk ka, e s’mund të ketë, realitet përkatës. Megjithatë, Mëshira Hyjnore është Gjithëpërfshirëse, e sidomos edhe më tepër në këtë periudhë ku kakofonia e ideologjive nga më të papranueshmet kërkon të mbysë zërin e së vërtetës.

Nëse mund të quhet “ngushëllim”, të gjitha doktrinat fetare janë unanime në lidhje me efektin e faktorit kohë, e me “plakjen” e njerëzimit, dhe problemi i zbehjes së të kuptuarit të mesazhit të tyre nuk është aspak diçka e re dhe e papritur, por një nga shenjat e fundit të ciklit njerëzor[28]. Kështu, edhe besimet e tjera po vuajnë pasojat e rënda nga infiltrimi agresiv i ideologjive profane nën petkun religjioz, e një nga dëshmitë më të qarta është lindja e fundamentalizmit, – islamik, kristian, çifut, budist etj. – diçka krejt pa precedent në sferën e religjionit tradicional ndër shekuj. Si rrjedhojë, janë krijuar shartime ideologjike nga më të çuditshmet e të rrezikshmet, me pasoja shumë serioze për të ardhmen e religjioneve. Pak kohë më parë më qëlloi të lexoj një shkrim nga një përfaqësues bektashi ku deklarohej se Skënderbeu paska qenë misionari i parë i bektashinjve në Shqipëri. Nuk e di nëse është tepër vonë dhe është hapur kutia e Pandorës, e nuk dua të imagjinoj çfarë mund të vijojë më pas nëse të gjithë përfaqësuesit e komuniteteve fetare në Shqipëri pozicionohen në mënyrë të ngjashme, duke përdorur Skënderbeun, a këdo tjetër qoftë, për të instrumentalizuar figurat historike e për t’u imponuar, në mënyrë të ngjashme me ideologjinë zyrtare gjatë monizmit, si ideologji dominuese. Ky do të ishte dëmi më i madh që mund t’i bëhej religjioneve dhe do të ishte provë që viktimat – vetë ne shqiptarët – akoma nuk janë çliruar nga përvoja e abuzimit totalitar nëse vazhdojnë të shfaqin të njëjtën prirje shterpë për uniformizim me çdo kusht.

Provincialja nuk ka të drejtë e nuk mund të përmbushë rolin e universales, dhe as universalja nuk mund të burgoset në rajonalizëm pa u vulgarizuar; ideologjitë nacionaliste, e çfarëdo qofshin, nuk mund të zëvendësojnë religjionin, e as kjo e fundit nuk duhet të instrumentalizohet për çikërrima interesash provinciale në kafazin hapësirë-kohë. Kushdo që merr pjesë me ndërgjegje si në njërën a tjetrën është ose i papërgjegjshëm (dhe injorant) – qëllimi i mirë rrallë është i vetë-mjaftueshëm – ose ofendohet personalisht nga prania e së Vërtetës, e kërkon ta mbulojë atë.

Meqë përmendëm Skënderbeun disa herë desha të cek disa argumente që serviren shpesh, por që, për mendimin tim, kane defekte serioze në zinxhirin logjik. Arsyeja se pse hyjnizohet Skënderbeu paraqitet si e thjeshtë; ai ka luftuar kundër osmanlinjve (lexo Islamit) dhe ka mbrojtur Arbërinë, e cila shpesh njësohet me Krishterimin, dhe se Papa Piu i II-të i ka dhënë titullin “Athleta Christi”. Por, kur ky narrativ zhvendoset në platformën nacionaliste shqiptare na jep këtë tablo: një luftëtar feudal mesjetar nis karrierën ushtarake në Stamboll e pas 20 e më tepër vitesh kthehet në provincën e dikurshme të të atit, ndërsa mban një emër mysliman (Skënder) e titull po ashtu mysliman (bej), bëhet ‘kampion i Krishtit’, dhe falë një ideali nacionalist – rreth tre shekuj para se të lindë nacionalizmi – vendos të krijojë shtet-kombin shqiptar… Një narrativ i tillë mund të quhet shumë gjëra, por vetëm koherent jo.

Bashkangjitur me këtë narrativ është sjellë shpesh sugjerimi, direkt ose indirekt, se meqë dikur kemi qenë të gjithë të krishterë (nuk mund të thuhet katolikë sepse kemi qenë kryesisht ortodoksë), atëherë le të kthehemi në fenë e të parëve. Argument jo pa probleme ky; nëse dikur bëhet pikë referimi në vetvete atëherë logjika na imponon ta përdorim kudo. Në këtë mënyrë mund të argumentohet natyrshëm se meqë dikur shumica e shqiptarëve ishin komunistë, atëherë është e këshillueshme kthimi në atë realitet. E zëmë se e shtyjmë më tej, virtualisht, kohën e shkojmë në shekullin e XII-të sepse në atë dikur ishim të gjithë të krishterë. Por logjika nuk e lejon këtë argument të ndalet këtu. Para lindjes së Krishtit në ato vise ka pasur tjetër religjion, e ky argumenti dikur, i pavarur nga gjithçka, na fton drejt saj. Kuptohet, para atij religjion ka pasur një tjetër, e kështu me radhë në pambarim. Të insistosh që dikur të përdoret si argument arbitrarisht thjesht në një rast, kur shumica ishim të krishterë, e në asnjë tjetër rast nuk është as më pak as më shumë se sentimentalizëm. Nuk flasim për ndjenjat fisnike që lindin si reagim ndaj së vërtetës, por për ndjenjat e papjekura që kërkojnë të lakojnë të vërtetën për t’iu përshtatur atyre.

Një tjetër pikë është ideja e “Shqipërisë”, “Arbërisë”, “Turqisë” etj, në shekullin e XV-të. Është diskutuar aq shumë sa nuk ia vlen të zgjatet tepër. Por le të themi se as Shqipëria, as Italia, as Greqia, as Turqia nuk kanë ekzistuar në ato shekuj që po bëjmë fjalë; as ekzistencë fizikisht, e as konceptualisht. Gjithashtu, Italia moderne nuk është pasardhëse e Romës, as Greqia moderne e Bizantit, e as Turqia moderne e Osmanëve. Madje mund të thuhet pa frikë se Perandoria Romake, Bizantine e Osmane – një Romë pagane, një Romë e krishterë, dhe një Romë myslimane – ngjasojnë në aspekte esenciale shumë më tepër me njëra tjetrën sesa me shtetet moderne përkatëse[29]. Dhe anasjelltas, këto të fundit ngjasojnë shumë më tepër me njëra tjetrën se me perandoritë, tokat e të cilave trashëguan (pjesërisht). Pra, të flasësh për “Shqipëri”, “Itali” ose “Turqi” në mesjetë është një anakronizëm dhe një pohim i gabuar në themel, e që nëse merret si i qenë, na çon, si pasojë, vetëm drejt konkluzioneve të gabuara.

Një tjetër pohim shumë i ngutur – po tregohemi bujarë me epitetin – është ai i “aksidentit historik” në formën e sundimit osman të trojeve shqiptare. Aksidenti presupozon diçka që ndodh rëndom, pa qëllim, e pa ndjekur një rrjedhë logjike. Në linjë me këtë përkufizim, aksident do të ishte sikur në viset shqiptare do të mbinte nga dheu Tokugawa Iejasu, e të formonte shogunatin e tij në brigjet e Adriatikut e jo në Japoni, ndërkohë pa qenë as ai vetë i vetëdijshëm për këtë. Diçka e tillë mund të quhet në mënyrë legjitime një aksident. Por nuk mund të pretendohet logjikë në etiketimin si “aksident” të sundimit të dinastisë së Osmanëve. E shtrirë ne tre kontinente, që nga Evropa Qendrore në Afrikën Veriore, e nga Gjiri Persik deri në stepat e Azisë Qendrore, ajo ishte dinastia më jetëgjatë në historinë e shkruar të njerëzimit (1299-1923), ku çdo fushatë, ligj, kanun, ndërtim, rrugë, marrëveshje, aleancë, luftë-shpallje etj., etj., ishte e menduar dhe shqyrtuar mirë, shpesh me vite para se të implementohej. P.sh., një Jugosllavi fqinjë – me vetëm shtatë-tetë kombësi në krahasim me mbi 30 në Perandorinë Osmane – me të gjitha mjetet e avantazhet e komunikimit të shtetit modern, për arsye që nuk janë aspak aksidentale, të jashtme e të brendshme, nuk mundi të mbijetonte më tepër së shtatë apo tetë dekada. Në të njëjtën mënyrë, edhe jetëgjatësia e perandorisë shumëkombëshe të Osmanëve, apo çdo perandori e përmasave të ngjashme që ka lënë gjurmën e vet në histori, nuk mund të konsiderohet “aksident historik” pa pezulluar arsyen. Një linjë argumentimi e tillë na lejon të quajmë edhe supremacinë globale të shtetit prej të cilit po shkruaj këto rreshta (SHBA[30]), si “aksident”, dhe sa vlerë do të kishte një argumentim i tillë nuk ka nevojë për koment.

Ftesat, direkte e indirekte, për rikthim në Krishterim të shqiptarëve presupozojnë edhe diçka tjetër; të qenit e Islamit religjion jo-autentik. Një argument i tillë do të ishte i ngjashëm me pretendimin se meqë gjuha shqipe është mjet komunikimi, atëherë greqishtja apo italishtja janë të pavlefshme si mjete shprehëse. Ndërsa e logjikshme që një person të mos kuptojë gjuhët e tjera, nuk mund të jetë e logjikshme mohimi i vlefshmërisë së tyre shprehëse.

Ka larmi klimash, ka larmi racash, grupesh etnike, gjuhësh, temperamentesh, karakteresh… Është krejt e natyrshme që kjo larmi, pasqyrë e Pasurisë së Thesarit Hyjnor, të manifestohet edhe në sferën e religjioneve[31]. Por të reduktosh manifestimin e shpalljes Hyjnore në tek eveniment, sado madhor qoftë, është sikur të insistosh se ka vetëm një shteg që të çon në Majën e Malit, apo se drita manifestohet vetëm në një ngjyrë. Doktrina e Islamit, shpalljes së fundit të ciklit njerëzor, flet për 124,000 të dërguar, në kohë, kombe e vise nga më të ndryshmet. Ky numër, në një mënyrë, është edhe tregues i një elementi kryesor të natyrës së njeriut të rënë, atë të harresës, mangësi së cilës Mëshira Hyjnore i është përgjigjur më dërgimin e avatarëve, profetëve e shenjtorëve – rikujtuesit e dëshmitarët e gjallë të origjinës sonë çelestiale – duke mbajtur kështu hapur në çdo epokë udhën e shpëtimit (e dijes) për njerëzinë.

Dhe diçka të fundit. Sot më tepër së kurrë duhet të theksohet se nuk është faji i mësimeve të Kur’anit, Ungjillit, Rigvedave, apo çdo teksti të shenjtë, për abuzimet në emër të religjionit, qofshin të klerikëve në veçanti, apo njerëzve në përgjithësi, për keqinterpretimin e tyre, apo edhe më keq, manipulimin e tyre. Zërat, gjoja në emër të liberalizmit e humanizmit, që propozojnë mënjanimin ose edhe anulimin e religjionit për shkak se manipulohet, apo keqinterpretohet, do t’i ftonim të bënin propozime të ngjashme në lidhje me arsimin apo shëndetësinë. A mund të quhet e arsyeshme braktisja e arsimit e mjekësisë krejtësisht për shkak të disa mësuesve e doktorëve të paaftë e korruptuar, e se shkollat me spitalet janë në gjendje të mjerueshme? Nëse po, një zgjidhje e tillë do të ngjante me anekdotën e njohur të doktor Adhamudhit, i cili sugjeron si kurë për një kokë që dhemb këputjen e saj. Dhimbja e kokës me të vërtetë zhduket, por edhe koka bashkë me të.

Këto ishin disa mendime e shqetësime që desha t’i ndaj me ju, bashkë me urimin e shpresën për mirëkuptim e përpjekje në ruajtjen e trajtës tradicionale të religjioneve, qoftë në lëmin dituror, qoftë në mënyrën si i jetojmë ato. Providenca u ka dhuruar shqiptarëve, si rrallë tjetër kombi, tre fe madhore, tre lumenj që rrjedhin në Oqean. Është një mëshirë e privilegj, dhe në të njëjtën kohë, dhurata e çdo gjëje të çmuar, sjell edhe përgjegjësinë për ruajtjen e saj. Një traditë profetike e profetit të Islamit, Muhamedit[32], këshillon që edhe nëse Vakti i Fundit afrohet ndërsa keni në dorë një fidan, prapë mbilleni. Është përpjekja jonë ajo që ka rëndësi, dhe këtu e vetëm këtu njeriu është i lirë të zgjedhë mes përmbushjes së përgjegjësisë që ka, ose braktisjes së saj. Përtej kësaj zgjedhjeje çdo gjë tjetër është jashtë dorës sonë.

Zoti e din ma mirë!

[2] Liddlell-Scott Greek-English lexicon.

[3] Një traditë e njohur profetike e Muhamedit, Profetit të Islamit, na tregon se pasi një grup luftëtarësh u kthyen nga një betejë ai u tha: “U kthyet nga xhihadi i vogël tek xhihadi i madh.” Kur e pyetën se çfarë ishte xhihadi i madh, ai iu përgjigj: “Përpjekja kundër egos (nefsit) tuaj.”

[4] Në Budizëm ‘bodhisattva’ i korrespondon ‘profetit’ në religjionet abrahamike.

[5] Për një shpjegim të detajuar të këtij termi e realiteti të shihet Seyyed Hossain Nasr, Knowledge and the Sacred (Albany: SUNY Press, 1989), kreu VI.

[6] Për një ekspozim kritik të natyrës së teorive moderne nga filozofi dhe metafizikani katolik Wolfgang Smith të shihet Science and Myth: the Hidden Connection, Sophia: The Journal of Traditional Studies, vol. 7, nr. 1 (2001). Gjithashtu me shumë vlere është edhe vëllimi me punime të zgjedhura nga Mehrdad N. Zarandi (ed.), Science and the Myth of Progress (Bloomington: World Wisdom Inc., 2003).

[7] Në lidhje me gjuhën e kuptimin e simboleve, përveç librit nga M. Lings, Simboli dhe Arketipi, që citohet disa herë në këtë shkrim, të shihen edhe Ananda K. Coomaraswamy, Symbols, Studies in Comparative Religion, vol. 14, nr. 1&2 (1980); René Guénon, Language of Birds, Studies in Comparative Religion, vol. 3, nr. 2 (1969).

[8] Titus Burchkhardt, Mirror of Intellect: Essays on Traditional Science and Sacred Art, trans. William Stoddart (Cambridge, England: Quinta Essentia, 1987), kreu XV.

[9] Koncepti religjioz tradicional i njeriut njeh trupin, veten, dhe shpirtin, ku vetja korrespondon me psiken, egon apo nefsin. Për më hollësi të shihet fq. 15 në parathënien nga Edin Q. Lohja në William C. Chittick, Shkencë e kozmosit, shkencë e shpirtit (Tiranë: Zemra e Traditës, 2009).

[10] Kambanat për Vitin e Ri në Japoni, sipas traditës Shinto dhe Budizmit, bien 108 herë për të fshirë njollat e veseve nga viti i mëparshëm. Edhe në ishujt e Malajzisë, si p.sh. Bali, ka një sërë ritualesh për purifikimin e 108 veseve që pengojnë rrugëtimin drejt nirvanës.

[11] Nëse ka pasur një proces gradual të islamizimit të emrave, ku ai i Gjergj Elez Alisë paraqitet si dëshmi, atëherë me të drejtë lind pyetja se pse nuk gjendet gjurmë në folklor e heroit të ngjashëm (a të njëjtë) me emrin Gjergj Prekë Alia (p.sh.), e një tjetër si Gjergj Prekë Dodaj (p.sh.). Një proces i tillë si shpjegim ngjan më shumë si një projektim i mentalitetit imponues të nacional-komunizmit – që ndërroi emrat (e më tej) e një brezi të tërë në mënyrë sistematike – në një mentalitet mesjetar folklorik. Nëse pat një tendencë zëvendësimi emrash, atëherë çfarë ka penguar ndërrimin direkt nga Gjergj Prekë Dodaj (p.sh.) në Xhemal Elez Alia (p.sh.), duke u ruajtur kështu vetëm trajta ‘Gjergj’ përgjatë ‘Elez Alisë’?

Nga këndvështrimi simbolik është e qartë së ‘Gjergj’ korrespondon me një shenjtor-luftëtar (Shën Gjergji), ‘Elez’ (Iljaz, Elijah) korrespondon me një shenjtor-profet, i përbashkët në religjionet abrahamike dhe i pranishëm në folklorin e shumë popujve, dhe në fund tek emri ‘Ali’ gjendet sinteza harmonike e këtyre dy arketipeve. Në Islam Aliu njihet si luftëtar i pashoq me një bujari legjendare karshi edhe armiqve të tij, dhe në të njëjtën kohë si burim i diturisë. Një numër disiplinash si teologjia, ekzegjeza (tefsiri), kaligrafia, gramatika (arabe) e retorika, dhe dija ezoterike e gjurmojnë zanafillën tek Aliu (‘Unë jam qyteti i diturisë, Aliu është porta’ – hadith i profetit Muhamed).

Nga ky prizëm shihet qartë se Gjergj Elez Alia i përket një heroi që mishëron ndërthurjen e këtyre dy natyrave në harmoni, pra të Gjergjit dhe Elezit në Alinë – realitet ky që është akohor dhe ahistorik. Vetëm një realitet i tillë i ‘reziston’ kohës, sepse është jashtë asaj. Përndryshe Gilgameshët, Odisetë e Dantet nuk do të ishin akoma të pranishëm si objekte të interesit tonë, që nuk shfaq shenjë zbehje edhe pas kaq shekujsh.

[12] Methnevi, Libri II, vargjet 1858-1929.

[13] Në lidhje me këtë temë shpesh të keqkuptuar të shihet Rama Coomaraswamy (ed.) The Essential Ananda K. Coomaraswamy (Bloomington, Indiana: World Wisdom Inc., 2004) Kreu XVI.

[14] Mateu 10:34.

[15] Rreth gjashtë shekuj më vonë, një tjetër profet, Muhamedi, me shkop në dorë rrëzon putat, duke pastruar kështu një tjetër tempull, Qabenë.

[16] Martin Lings, Simboli dhe Arketipi: studim i domethënies së ekzistencës, përk. & parath. Edin Q. Lohja (Tiranë: Zemra e Traditës, 2012) kreu V.

[17] Për një shpjegim më të detajuar të termit “traditë” të shihet Seyyed Hossain Nasr, Knowledge and the Sacred (Albany: SUNY Press, 1989) kreu II; gjithashtu të shihet parathënia nga Edin Q. Lohja në Sejjid Husain Nasr, Udhërrëfyesi i të riut mysliman në botën moderne (Tiranë: Zemra e Traditës, 2007).

[18] Gjoni, 18:36.

[19] Simboli universal i dualitetit në harmoni i njohur si yin yang në Taoism, në formën e dy presjeve, apo vorbullave, që puqen njëra me tjetrën.

[20] Shih referencën 16.

[21] Të kihet parasysh se fama dhe suksesi janë kritere të mangëta, për të mos thënë të gabuara, si dëshmi të përsosmërisë. Gjithashtu duhet të theksohet se kjo nuk do të thotë se fama e suksesi janë në antagoni me praninë e përsosmërisë. Një shenjtor, falë kësaj përsosmërie, mund të ketë famë e emër, por këto të fundit janë rrjedhojë e shenjtërisë, dhe jo e kundërta; shenjtori nuk kërkon famë.

[22] Për një analizë filozofike të kësaj teme delikate, por shumë të rëndësishme, të shihet Seyyed Hossain Nasr, Knowledge and the Sacred (Albany: SUNY Press, 1989), kreu I.

[23] Këtu nuk po aludojmë nevojën për një revolucion të ri vlerash. Revolucioni i vetëm që ia vlen të përkrahet është ai i vetvetes. Gjithashtu, është e qartë se shumë figura historike shqiptare nuk do të ishin dakord me paraqitjen e interpretimin e veprës së tyre jashtë kontekstit. Megjithatë, përvoja shqiptare nuk është e izoluar dhe ka paralele jo vetëm në shtetet fqinje, por edhe në shumë vende të globit, pavarësisht nga orientimi politik.

[24] Për një shpjegim më të thelle të kuptimit të pelegrinazhit drejt Qendrës – së jashtme e të brendshme – të shihet Martin Lings, Sufizmi, përk. & parath. Edin Q. Lohja, (Tiranë: Zemra e Traditës, 2010), fq. 27.

[25] Në lidhje me krizën ekologjike si pasqyrim i degradimit dhe krizës shpirtërore të njeriut modern të shihet Seyyed Hossain Nasr, Man and Nature: The Spiritual Crisis of Modern Man (Scranton, PA: HarperCollins, 1991).

[26] Huston Smith, Why religion matters: The Fate of Human Spirit in an Age of Disbelief (New York, NY: HarperCollins, 2001) pg. 65-66.

[27] Fjala për diturinë ose urtësinë në latinisht është ‘sapientia’, dhe e ka rrënjën nga ‘sapere’ që do të thotë ‘me shijue’. Nga ky këndvështrim tradicional dituria nuk është thjesht aktivitet cerebral ku njeriu që di dhe dija janë të shkëputura; dituria kur ‘shijohet’ ka efekt transformues.

[28] Sipas eskatologjisë budiste, p.sh., flitet, mes të tjerave, për një degradim gradual të njerëzimit; koha pas vdekjes së Budës ndahet në tre epoka, e në të parën mësimet e Ligjit (Dharma) do të jetohen, në të dytën thjesht do të imitohen, e në të tretën e të fundit të kuptuarit e Ligjit do të jetë zbehur në atë shkallë sa do të mbizotërojë injoranca.

[29] Me ‘Romë’ kemi parasysh një hapësirë civilizimi me përmasa universale ku larmia – individuale, shoqërore, etnike, kulturore, religjioze etj. – është edhe pasqyrim i legjitimitetit të sovranit. Ky i fundit sundon me mandat dhe miratim të Vullnetit Hyjnor, e mban rregullin që ruan e ushqen këtë larmi që është manifestim i vetë Hyjnores; të kihet parasysh se asnjë Faraon, Cezar, Perandor apo Sulltan nuk është kurorëzuar pa praninë dhe dorën e një autoriteti të lartë fetar. Në këtë aspekt thelbësor shtetet pre-moderne janë shumë më të ngjashme me njëra tjetrën sesa me shtetet moderne që u krijuan më vonë në të njëjtat hapësira gjeografike. Një ngjashmëri thelbësore e komb-shteteve moderne është tendenca e tyre sistematike uniformizuese (një komb, një gjuhë, një religjion, një program arsimor, një orar pune etj.) krejt në antitezë me shtetet-premoderne.

[30] Shënim i redaksisë.

[31] Për një shtjellim themelor të kësaj teme nga autoriteti më i njohur në shekullin e XX-të i studimit krahasimor të religjioneve të shihet Frithjof Schuon, The Transcendent Unity of Religions (New York, NY: Pantheon, 1953).