Nëse bandat e mbrojtjes përfaqësojnë krimin e organizuar në formën e tij më të butë, atëherë luftëbërja dhe shtetbërja –bandat tipike të mbrojtjes me avantazhin e legjitimitetit – kualifikohen si shembujt tanë më të mëdhenj të krimit të organizuar. Pa i quajtur të gjithë gjeneralët dhe burrështetasit si vrasës ose hajdutë, unë dua të nxis vlerën e kësaj analogjie. Të paktën për përvojën evropiane të shekujve të fundit, një portret i luftbërësve dhe i shtetbërësve si sipërmarrës shtrëngues dhe vetëkërkues ka një ngjashmëri shumë më të madhe me faktet se sa kanë alternativat e saj kryesore: ideja e një kontrate sociale, ideja e një tregu të hapur në të cilin agjentët e ushtrive dhe shteteve ofrojnë shërbime për konsumatorët e gatshëm, ideja e një shoqërie të përbashkët, normat dhe pritshmëritë e përbashkëta të së cilës bëjnë thirrje për një lloj të caktuar qeverisjeje.
Reflektimet që pasojnë thjesht ilustrojnë analogjinë e luftëbërjes dhe shtetbërjes me krimin e organizuar prej disa qindra vitesh të përvojës evropiane, dhe ofrojnë argumente paraprake në lidhje me parimet e ndryshimit dhe variacionit që qëndrojnë në themel të përvojës. Reflektimet e mia lindin nga shqetësimet bashkëkohore: shqetësimet për rritjen e aftësisë shkatërruese të luftës, rolit zgjerues të fuqive të mëdha si furnizuese me armë dhe organizatore ushtarake në vendet e varfëra, dhe rëndësisë në rritje të sundimit ushtarak në po ato vende. Ato lindin nga shpresa që përvoja evropiane, e kuptuar qartë, do të na ndihmojë të kuptojmë atë që po ndodh sot, ndoshta edhe të bëjmë diçka për të.
Bota e tretë e shekullit të njëzetë nuk i ngjan shumë Evropës së shekullit të gjashtëmbëdhjetë apo shtatëmbëdhjetë. Në asnjë kuptim të thjeshtë nuk mundemi dot ta lexojmë të ardhmen e Botës së Tretë nga e kaluara e vendeve evropiane. Megjithatë, një eksplorim i thellë i përvojës evropiane do të na shërbejë mjaft. Ai do të na tregojë se shfrytëzimi i detyruar ka luajtur një rol të madh në krijimin e
shteteve evropiane. Ai do të na tregojë se rezistenca popullore ndaj shfrytëzimit të detyruar, i detyroi bartësit e pushtetit që të pranonin mbrojtjen dhe kufizimet për veprimet e tyre. Kështu ai do të na ndihmojë të eleminojmë krahasimet e meta e të gabuara ndërmjet Botës së Tretë të sotme dhe e Evropës së djeshme. Ky sqarim do e bëjë më e lehtë për të kuptuar saktësisht se si bota e sotshme është e ndryshme, dhe atë që ne duhet të shpjegojmë. Mund edhe të na ndihmojë të shpjegojmë prezencën e tanishme kanosëse të organizimit dhe veprimit ushtarak në të gjithë botën. Edhe pse ky rezultat do të më pëlqente, nuk do premtoj diçka kaq të madhe.
Kjo ese, pra, ka të bëjë me rolin e mjeteve të organizuara të dhunës në rritjen dhe ndryshimin e atyre formave të veçanta të qeverisjes që ne i quajmë shtete kombëtare: organizata relativisht të qendërzuara, të diferencuara, zyrtarët e së cilave kush më pak e kush më shumë në thelb kërkojnë kontroll mbi mjetet kryesore të dhunës brenda një popullsie që banon në një vend të madh, territor të afërt. Argumenti vjen nga puna historike në Formimin e shteteve kombëtare në Evropën Perëndimore, veçanërisht në rritjen e shtetit francez nga viti 1600 e tutje. Por duhen disa hapa të qëllimshëm larg asaj pune, duke e parë çështjen me vëmendje nga terreni teorik. Argumenti sjell me vete disa ilustrime.
Ashtu si një person që ripaketon një çantë shpine të mbushur nxitimthi pas disa ditësh në ngjitje – duke hedhur mbeturinat, duke vendosur gjërat në rend sipas rëndësisë dhe duke balancuar ngarkesën – unë kam ripaketuar bagazhin tim teorik për ngjitjen e rradhës; testimi i vërtetë i paketimit të ri vjen vetëm me hapin tjetër të ngjitjes. Argumenti i shkurtuar thekson ndërvarësinë e luftëbërjes dhe shtetbërjes dhe analogjinë midis të dyja këtyre proçeseve, si dhe çfarë quajmë ne krim të organizuar. Më duhet të pohoj se lufta bën shtetet. Banditëria, pirateria, rivaliteti i gangsterëve, policia dhe luftëbërja, që të gjitha i përkasin të njëjtës vazhdimësi – edhe këtë më duhet ta pohoj. Për periudhën historike të kufizuar në të cilën shtetet kombëtare ishin duke u bërë organizata mbizotëruese në vendet perëndimore, më duhet gjithashtu të pohoj se kapitalizmi tregtar dhe shtetbërja përforcuan njëri-tjetrin.
Mbrojtje e dyfishtë
Në gjuhën bashkëkohore amerikane, fjala “mbrojtje” tingëllon me dy tone të kundërta. Njëri është ngushëllues, tjetri ogurzi. Me njërin ton, “mbrojtja” të sjell në mendje imazhet e strehës kundër rrezikut, të siguruar nga një mik i fuqishëm, një politikë e madhe sigurimi, ose një çati e guximshme. Me tjetrin, ai të sjell në mendje gjullurdinë në të cilën një njeri i fortë vendas i detyron tregtarët të paguajnë haraç në mënyrë që të shmangin dëmtimin – dëm që vetë njeriu i fortë kërcënon të shkaktojë. Diferenca, për të qenë të sigurt, është çështje grade: Një prift “ferr dhe mallim” ka gjasa të mbledhë kontribute nga famullitë e tij vetëm në masën që ata besojnë në parashikimet e tij të squfurit për të pafetë; mafiozi i lagjes sonë mund të jetë me të vërtetë, ashtu siç pretendon se është, garancia më e mirë e bordellos për veprim pa ndërhyrjen e policisë.
Cili imazh na vjen në mendje nga fjala “mbrojtje” varet kryesisht nga vlerësimi ynë për realitetin dhe përjetësinë e kërcënimit. Dikush që prodhon edhe rrezikun edhe mburojën kundër tij me një çmim, është një bandit. Dikush që siguron një mburojë të nevojshme, por ka pak kontroll mbi paraqitjen e rrezikut kualifikohet si një mbrojtës legjitim, veçanërisht nëse çmimi i tij nuk është më i lartë sesa i konkurrentëve të tij. Dikush që ofron një mbrojtje të besueshme me çmim të ulët, si nga
banditët lokalë dhe nga gjahtarët e jashtëm, përbën ofertën më të mirë nga të gjitha.
Apologjetët për qeveritë e veçanta dhe për qeverinë në përgjithësi zakonisht argumentojnë se ata ofrojnë mbrojtje nga dhuna lokale dhe e jashtme. Ata pretendojnë se çmimet që ata ngarkojnë mezi i mbulojnë shpenzimet e mbrojtjes. Ata i quajnë njerëzit që ankohen për çmimin e mbrojtjes “anarkistë”, “subversivë”, ose të dyja në të njëjtën kohë. Por konsideroni përkufizimin e një grabitësi si dikush që krijon një kërcënim dhe më pas ngarkon (çmim) për reduktimin e tij. Sigurimi i mbrojtjes nga qeveritë, sipas këtij standarti, shpesh kualifikohet si shantazh. Për aq kohë sa kërcënimet ndaj së cilave një qeveri e dhënë mbron qytetarët e saj janë imagjinare ose janë pasoja të aktiviteteve të veta, qeveria ka organizuar një bandë mbrojtjeje. Duke qenë se vetë qeveritë zakonisht i stimulojnë, madje dhe i shpikin kërcënimet e luftës së jashtme, dhe duke qenë se aktivitetet represive dhe shpëtimtare të qeverive shpesh përbëjnë kërcënimet më të mëdha aktuale për jetesën e qytetarëve të tyre, shumë qeveri veprojnë në thelb në të njëjtat mënyra si banditët. Ka, sigurisht, një dallim: banditët, në përkufizimin konvencional, veprojnë pa shenjtërinë e qeverive.
Si e sigurojnë autoritetin vetë qeveritë bandite? Si një çështje fakti dhe etike, kjo është një nga mëdyshjet më të vjetra të analizës politike. Megjithatë, duke u kthyer tek Makjaveli dhe Hobzi, vëzhguesit politikë e kanë pranuar se, çfarëdo që të bëjnë ata, qeveritë do e organizojnë dhe, kudo ku është e mundur, do e monopolizojnë dhunën. Nuk ka rëndësi nëse e marrim dhunën në një kuptim të ngushtë, ashtu si dëmtimi i personave dhe i objekteve, apo në një kuptim të gjerë, siç është shkelja e dëshirave dhe interesave të njerëzve; në cilindo kriter, qeveritë dallohen nga organizatat e tjera nga tendenca e tyre për të monopolizuar mjetet e përqendruara të dhunës. Diferenca midis forcës “legjitime” dhe “jo legjitime” nuk bën dallim me faktin. Nëse ne kemi legjitimitet për t’u varur nga bindja në një parim abstrakt ose në miratimin e qeveritarëve (ose të dyja në të njëjtën kohë), këto kushte mund të shërbejnë për të justifikuar, ndoshta edhe për të shpjeguar prirjen për të forcuar monopolin; ato nuk e kundërshtojnë faktin.
Sidoqoftë, trajtimi cinik nga Arthur Stinchcombe i legjitimitetit i shërben qëllimeve të analizës politike në mënyrë shumë më efikase. Legjitimiteti, sipas Stinchcombe, varet shumë pak nga parimi abstrakt ose pëlqimi i qeveritarëve: “Personi mbi të cilin ushtrohet pushteti zakonisht nuk është aq i rëndësishëm sa edhe zotëruesit e tjerë të pushtetit.”
Legjitimiteti është probabiliteti që autoritetet e tjera të veprojnë për të konfirmuar vendimet e një autoriteti të caktuar. Autoritetet e tjera, do të shtoja, kanë më shumë gjasa të konfirmojnë vendimet e një autoriteti që kontrollon forcë të konsiderueshme; jo vetëm frika e hakmarrjes, por edhe dëshira për të mbajtur një mjedis të qëndrueshëm, sugjerojnë këtë rregull të përgjithshëm. Rregulli nënvizon rëndësinë e monopolit të forcës së autoritetit. Një tendencë për të monopolizuar mjetet e dhunës e bën pretendimin e qeverisë për të siguruar mbrojtje, qoftë në kuptimin ngushëllues apo kërcënues të fjalës, më të besueshëm dhe më të vështirë për t’i rezistuar.
Njohja e rolit qëndror të forcës në veprimtarinë qeveritare nuk kërkon që ne të besojmë se autoriteti qeveritar mbështetet “vetëm” ose “përfundimisht” në kërcënimin e dhunës. As nuk nënkupton se shërbimi i vetëm i qeverisë është mbrojtja. Madje edhe kur përdorimi i forcës së qeverisë mbart një kosto të madhe, disa njerëz mund të vendosin që shërbimet e tjera të qeverisë t’i tejkalojnë kostot e aderimit në monopolin e saj të dhunës. Njohja e centralitetit të forcës hap rrugën për një kuptim të rritjes dhe ndryshimit të formave qeveritare.
Ja një vrojtim i argumentit më të përgjithshëm: Gjurmimi i luftës nga bartësit e pushtetit i përfshiu ata me dëshirë në nxjerrjen e burimeve për luftëbërje nga popullatat mbi të cilat ata kishin kontroll, dhe në promovimin e akumulimit të kapitalit nga ata që mund t’i ndihmonin me hua dhe blerje. Luftëbërja, nxjerrja dhe akumulimi i kapitalit ndërvepruan në formësimin evropian të shtetbërjes. Pushtetarët nuk i ndërmorën këto tre aktivitete të rëndësishme me qëllim të krijimit të shteteve kombëtare – organizatave politike të centralizuara, të diferencuara, autonome dhe të gjera. Ata as nuk e parashikuan që shtetet kombëtare do të dilnin nga lufta, nxjerrja dhe akumulimi i kapitalit.
Në vend të kësaj, njerëzit që kontrolluan shtetet evropiane dhe shtetet në krijim e sipër luftuan për të kontrolluar ose kapërcyer konkurrentët e tyre, ashtu që të gëzonin avantazhet e pushtetit brenda një territori të sigurt ose zgjerues. Për të bërë luftë më efektive, ata u përpoqën të gjenin më shumë kapital. Në një kohë të shkurtër, ata mund ta fitonin atë kapital me anë të pushtimit, duke shitur mjetet e tyre, ose duke shtrënguar apo shpronësuar akumulatorët e kapitalit. Në planin afatgjatë, kërkimi i përfshiu ata në mënyrë të pashmangshme në vendosjen e aksesit të rregullt ndaj kapitalistëve, të cilët mund të furnizonin dhe rregullonin kredi, dhe në imponimin e një formë tatimimi të rregullt mbi njerëzit dhe aktivitetet brenda sferave të tyre të kontrollit.
Ndërsa proçesi vazhdonte, shtetbërësit zhvilluan një interes të qëndrueshëm në nxitjen e akumulimit të kapitalit, ndonjëherë nën maskën e kthimit të drejtpërdrejtë në ndërmarrjet e tyre. Variacionet në vështirësinë e mbledhjes së taksave, në shpenzimet e llojit të veçantë të forcës së armatosur të miratuar, në masën e luftëbërjes së kërkuar për të mbajtur larg konkurrentët, etj., rezultuan në ndryshimet kryesore në format e shteteve evropiane. E gjitha filloi me përpjekjen për të monopolizuar mjetet e dhunës brenda një territori të kufizuar afër një baze të një pushtetari.
Dhuna dhe Qeveria
Çfarë e dallonte dhunën e prodhuar nga shtetet nga dhunën e sjellë nga dikush tjetër? Do shumë kohë për ta bërë të besueshme ndarjen midis forcës “legjitime” dhe “të paligjshme”. Përfundimisht, personeli i shteteve paraqiti dhunën në një masë më të madhe, më efektivisht, me një pajtim më të gjerë nga popujt e tyre, dhe me bashkëpunim më të lehtë nga autoritetet fqinje sesa nga personeli i organizatave të tjera. Por u desh një kohë e gjatë për të krijuar një seri dallimesh. Në fillim të proçesit të krijimit të shtetit, shumë parti ndanë të drejtën e përdorimit të dhunës, praktikën e përdorimit të saj në mënyrë rutinore për të arritur qëllimet e tyre, ose të dyja njëherësh. Vazhdimësia u zhvillua nga banditët dhe piratët e mbretërve nëpërmjet mbledhësve të taksave, pushtetarëve rajonalë dhe ushtarëve profesionistë.
Ndarja e pasigurt, elastike midis dhunës “legjitime” dhe “jolegjitime” u shfaq në pjesën e sipërme të pushtetit. Në fillim të proçesit të krijimit të shtetit, shumë parti ndanë të drejtën për të përdorur dhunën, për ta ekzekutuar atë konkretisht, ose të dyja njëherazi. Çështja e gjatë e dashurisë dhe urrejtjes midis shtetbërësve dhe piratëve apo banditëve aspirantë ilustron ndarjen. “Pas piraterisë apo deteve vepronin qytetet dhe qytet-shtetet”, shkruan Fernand Braudel i shekullit të gjashtëmbëdhjetë. “Pas banditërisë, asaj piraterie tokësore, u shfaq ndihma e vazhdueshme e zotërve”. Në kohë lufte, vërtetë, drejtuesit e shteteve me të drejta të plota shpesh porosisin persona privatë apo punësonin ndonjëherë banditë që të sulmonin armiqtë dhe të inkurajonin trupat e tyre të rregullt për të marrë prenë. Në shërbimin mbretëror, nga ushtarët dhe marinarët shpesh pritej që të siguronin vetveten duke bërë pre popullatën civile: duke komanduar, përdhunuar, plaçkitur apo marrë shpërblime. Kur demobilizoheshin, ata zakonisht vazhdonin të njëjtat praktika, por pa të njëjtën mbrojtje mbretërore; anijet e demobilizuara u bënë anije pirate, trupat e demobilizuara banditë.
Ka funksionuar edhe një mënyrë tjetër: Burimi më i mirë i mbretit për përkrahës të armatosur ndonjëherë ishte bota e të dënuarve. Kalimi i Robin Hudit në harkëtar mbretëror mund të jetë një mit, por miti dokumenton një praktikë. Dallimet mes përdoruesve të “ligjshëm” dhe “të paligjshëm” të dhunës u duk qartë veç shumë ngadalë, në proçesin gjatë së cilit forcat e armatosura të shteteve u bënë relativisht të unifikuara dhe të përhershme.
Deri në këtë pikë, siç thotë Braudel, qytetet detare dhe zotëruesit tokësorë zakonisht ofronin mbrojtje apo edhe sponsorizim për piratët. Për më tepër, zyrtarët që nuk pretendonin të ishin mbretër, pretendonin me sukses të drejtën për të vendosur trupa dhe për të ruajtur shërbëtorët e tyre të armatosur. Pa i thirrur disa prej këtyre zyrtarëve për të bashkuar ushtritë e tyre me ta, asnjë mbret nuk mund të bënte luftë; megjithatë të njëjtët zyrtarë të armatosur përbënin rivalët dhe kundërshtarët e mbretit, dhe aleatët e mundshëm të armiqve të tij. Për këtë arsye, para shekullit të shtatëmbëdhjetë, regjencat prodhuan me besueshmëri luftëra civile. Për të njëjtën arsye, çarmatosja e të mëdhenjve qëndronte në krye të axhendës së çdo krijuesi të mundshëm shtetëror.
Për shembull, Tudorët e arritën këtë axhendë në shumicën e Anglisë. “Triumfi më i madh i Tudorëve”, shkruan Laurenc Ston, ishte deklarimi i suksesshëm i një monopoli mbretëror të dhunës, si publik ashtu edhe privat, një arritje e cila ndryshoi thellësisht jo vetëm natyrën e politikës, por edhe cilësinë e jetës së përditshme. Në zakonet angleze ndodhi një ndryshim që mund të krahasohet vetëm me hapin e mëtejshëm të marrë në shekullin e nëntëmbëdhjetë, kur rritja e një force policore më në fund konsolidoi monopolin dhe e bëri atë efektiv në qytetet më të mëdha dhe në fshatrat më të vegjël.
Demilitarizimi i zotërinjve të mëdhenj kërkonte katër fushata plotësuese: eliminimin e grupeve të mëdha personale të shërbyesve të tyre të armatosur, shkatërrimin e fortesave të tyre, zbutjen e metodës së tyre të dhunshme për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve dhe dekurajimin e bashkëpunimit të personave të varur prej tyre dhe të qiramarrësve. Në Marshet e Anglisë dhe Skocisë, detyra ishte më delikate, sepse Percys dhe Dacres, të cilët mbanin ushtritë dhe kështjellat përgjatë kufirit, kërcënuan kurorën, por gjithashtu ofruan një zbutje kundër pushtuesve skocezë. Megjithatë, edhe ata përfundimisht ndoqën linjën.
Në Francë, Richelieu filloi çarmatimin e madh në vitet 1620. Me këshillën e Richelieut, Luigji XIII shkatërroi sistematikisht kështjellat e zotërinjve të mëdhenj rebelë, protestantë dhe katolikë, kundër të cilëve forcat e tij luftuan pa pushim. Ai filloi të dënojë duelin, bartjen e armëve vdekjeprurëse dhe ruajtjen e ushtrive private. Nga vitet 1620, Richelieu po e deklaronte monopolin mbretëror të forcës si doktrinë. Doktrinës iu desh një gjysmë shekulli tjetër që të bëhej efektive.
Edhe një herë, konfliktet e Frondeve kishin dëshmuar ushtritë e mbledhura nga “të mëdhenjtë”. Vetëm regjenca e fundit, ajo pas vdekjes së Luizit XIV, nuk ka çuar në kryengritje të armatosura. Në atë kohë, parimi i Richelieut u bë realitet. Po kështu, në Perandorinë pas Luftës Tridhjetëvjeçare, vetëm princat territorialë kishin të drejtën e vendosjes së trupave dhe të ruajtjes së fortesave. Kudo, rënia e kështjellave, kostoja e lartë e artilerisë, rëndesa e jetës së gjykatave dhe zbutja pasuese e fisnikërisë kishin pjesën e tyre në këtë zhvillim.
Nga shekulli i tetëmbëdhjetë, në shumicën e Evropës monarkët kontrollonin forca të përhershme e profesionale ushtarake që konkurronin ato të fqinjëve të tyre, si dhe tejkalonin çdo forcë tjetër të armatosur të organizuar brenda territoreve të tyre. Monopoli shtetëror i dhunës në masë u kthye nga teoria në realitet. Megjithatë, eleminimi i rivalëve lokalë paraqet një problem serioz. Përtej shkallës së një qytet-shteti të vogël, asnjë monark nuk mund të qeveriste një popullsi vetëm me forcën e tij të armatosur, dhe asnjë monark nuk mundi të përballojë krijimin e një stafi profesional të madh dhe të fortë sa për të arritur prej tij tek qytetari i zakonshëm. Para pak kohësh, asnjë qeveri evropiane nuk i ishte afruar tërësisë së artikulimit të arritur nga Kina perandorake. Edhe Perandoria Romake nuk iu afrua. Në një mënyrë apo një tjetër, çdo qeveri evropiane para Revolucionit Francez mbështetej në sundimin e tërthortë nëpërmjet manjatëve lokalë. Manjatët bashkëpunuan me qeverinë pa u bërë zyrtarë në ndonjë kuptim të fortë të këtij termi, kishin disa qasje në forcat e mbështetura nga qeveria dhe ushtronin një liri të gjerë veprimi brenda territoreve të tyre: junkerë, gjykatës të paqes, zotërinj. Megjithatë, të njëjtët manjatë ishin rivalë potencialë, aleatë të mundshëm të një populli rebel.
Përfundimisht, qeveritë europiane e reduktuan besimin e tyre në sundimin indirekt nëpërmjet dy strategjive të shtrenjta por efektive: (a) shtrirjes së zyrtarëve të tyre në bashkësinë lokale dhe (b) inkurajimit të krijimit të forcave policore që ishin në vartësi të qeverisë dhe jo të zotërinjve individualë, të dallueshëm nga forcat luftëbërëse, dhe për këtë arsye më pak të përdorshëm si mjete nga manjatët disidentë. Megjithatë, ndërtuesit e pushtetit kombëtar luajtën një strategji të përzier: duke eliminuar, nënshtruar, ndarë, pushtuar, torturuar apo blerë sipas rastit. Blerja u manifestua në përjashtimet nga taksat, në krijimet e zyrave të nderit, në vendosjen e kërkesave për thesarin e shtetit dhe në një shumëllojshmëri pajisjesh të tjera që e bënin mirëqenien e një manjati të varur nga mirëmbajtja e strukturës ekzistuese të pushtetit. Në planin afatgjatë, e gjitha kjo përfundoi në pacifikimin masiv dhe në monopolizim e mjeteve shtrënguese.
Mbrojtja si Biznes
Në retrospektivë, pacifikimi, kooptimi ose eliminimi i rivalëve të pabesë ndaj sovranit duket një ndërmarrje e mrekullueshme, fisnike dhe e përkushtuar, e destinuar për të sjellë paqen tek një popull; por ajo ndoqi pothuajse në mënyrë të pashmangshme llogjikën e zgjerimit të fuqisë. Nëse një njeri me pushtet do duhej të fitonte nga ofrimi i mbrojtjes, konkurrentët e tij do duhej të pranonin humbjen. Siç tregoi historiani ekonomik Frederik Lane njëzet e pesë vjet më parë, qeveritë janë në biznesin e shitjes së mbrojtjes … duan apo jo njerëzit. Lane argumentoi se vetë veprimtaria e prodhimit dhe e kontrollit të dhunës favorizoi monopolin, sepse konkurrenca brenda kësaj zone në përgjithësi ngriti kostot, në vend që t’i ulte ato. Prodhimi i dhunës, sugjeroi ai, gëzonte ekonomi të shkallëve të mëdha.
Duke punuar nga atje, Lane ka dalluar (a) Fitimin e monopolit ose haraçin që vjen tek pronarët e mjeteve të prodhimit të dhunës si rezultat i diferencës midis kostos së prodhimit dhe çmimit të kërkuar nga “konsumatorët” dhe (b) Qeranë e mbrojtjes për ata konsumatorë – për shembull, tregtarët – që tërhoqën mbrojtje efektive kundër konkurrentëve të jashtëm. Lane, një historian jashtëzakonisht i vëmendshëm i Venedikut, pohoi posaçërisht rastin e një qeverie që gjeneron qera për mbrojtje për tregtarët e saj duke sulmuar qëllimisht konkurrentët e tyre. Në përshtatjen e skemës së Lane, Edward Ames dhe Richard Rapp zëvendësojnë “haraçin” e Lane me fjalën “grabitje”. Në këtë model, grabitja, shtrëngimi, pirateria, banditëria dhe shpërblimi ndajnë një shtëpi me kushërinjtë e tyre në qeverinë përgjegjëse.
Ja se si funksionon modeli i Lane: Nëse një princ mund të krijonte një forcë të mjaftueshme të armatosur për të zmbrapsur armiqtë e jashtëm të tij dhe të subjekteve të tij, dhe për t’i mbajtur subjektet në linjë, për 50 megapaundë, por ishte në gjendje të nxirrte 75 megapaundë nga taksat nga ato subjekte për atë qëllim, ai fitonte një haraç prej (75-50=) 25 megapaundë. Nëse pjesa prej 10 paundë e këtyre taksave të paguara nga një nga subjektet tregtare të princit, siguronte akses në tregjet botërore me më pak se 15 paundë të paguara nga konkurrentët e huaj të tregtarëve te princat e tyre, tregtari gjithashtu fitonte një qera mbrojtëse prej (15-10=) 5 paundë në sajë të efikasitetit më të madh të princit të tij. Ky arsyetim ndryshon vetëm në gradë dhe në shkallë nga arsyetimi i kriminelëve që përdorin dhunë dhe i klientëve të tyre. Banditëria e punës (në të cilën, për shembull, një pronar anijeje zmbraps pengesat nga dokeri me anë të një pagese të përshtatshme te shefi i unionit lokal) funksionon pikërisht me të njëjtin parim: Shefi i unionit merr haraç për presionin e tij ndaj dokerit, ndërkohë që pronari i anijes shmang sulmet dhe ngadalësimin që dokeri u imponon konkurrentëve të tij.
Lane vuri në dukje sjelljen e ndryshme që mund të presim nga menazherët e një qeverie që siguron mbrojtjen, në pronësi të:
- Qytetarëve në përgjithësi
2. Një monarku egoist
3. Vetë menaxherëve
Nëse qytetarët në përgjithësi kanë ushtruar pronësi efektive të qeverisë – O ideal i largët! – mund të presim që menaxherët të minimizojnë shpenzimet e mbrojtjes dhe haraçin, duke maksimalizuar kështu qeranë e mbrojtjes. Një monark egoist, përkundrazi, do të maksimizonte haraçin, do të vendoste kosto në mënyrë që të arrinte maksimizimin e haraçit dhe do të ishte indiferent ndaj nivelit të qerasë së mbrojtjes. Nëse menaxherët do të ishin në pronësi të qeverisë, ata do të kishin tendencën të mbanin kostot e larta duke maksimizuar pagat e tyre, të maksimizonin haraçin vazhdimisht mbi ato kosto duke kërkuar një çmim të lartë nga subjektet e tyre, dhe gjithashtu të ishin indiferentë ndaj nivelit të qerasë së mbrojtjes. Modeli i parë përafron me një demokraci Jeffersoniane, i dyti me një despotizëm të vogël dhe i treti me një juntë ushtarake.
Lane nuk diskutoi për kategorinë e dukshme të katërt të pronësisë: një klasë dominuese. Nëse do të kishte diskutuar, skema e tij do të kishte dhënë kritere interesante empirike për vlerësimin e pretendimeve nëse një qeveri e dhënë është “relativisht autonome” ose në mënyrë rigoroze vartëse ndaj interesave të një klase dominuese. Me sa duket, një qeveri e varur do të tentonte të maksimizonte fitimet monopole – kthimet në klasën dominuese që rezultojnë nga diferenca mes kostove të mbrojtjes dhe çmimit të marrë për to – si dhe do ia akordonte qeratë e mbrojtjes interesave ekonomike të klasës dominuese. Një qeveri autonome, përkundrazi, do të tentonte të maksimizonte pagat e menaxherëve dhe madhësinë e vetë asaj, si dhe do të ishte indiferente ndaj qerave të mbrojtjes. Analiza e Lane menjëherë sugjeron propozime të reja dhe mënyra për t’i testuar ato.
Lane gjithashtu spekulloi se llogjika e situatës krijoi katër faza të njëpasnjëshme në historinë e përgjithshme të kapitalizmit:
- Periudha e anarkisë dhe plaçkitjes
- Një fazë në të cilën taksapaguesit tërhoqën klientët dhe krijuan monopolin e tyre duke u përpjekur për të krijuar shtete ekskluzive dhe substanciale
- Një fazë në të cilën tregtarët dhe qeradhënësit filluan të fitonin më shumë nga qeraja e mbrojtes sesa guvernatorët nga haraçi
- Një periudhë (mjaft e vonë) në të cilën ndryshimet teknologjike tejkaluan qeratë e mbrojtjes si burime fitimi për sipërmarrësit
Në historinë e re ekonomike të botës perëndimore, Douglass North dhe Robert Paul Thomas përbëjnë fazat 2 dhe 3 – ato në të cilat shtetbërësit krijuan monopolin e tyre të forcës dhe vendosën të drejta pronësore që i lejonin individët të merrnin pjesën më të madhe të kthimit nga vetë risitë e tyre rritëse – momentin kryesor për një rritje të qëndrueshme ekonomike. Mbrojtja, në këtë pikë, kapërcen haraçin. Nëse pranojmë se të drejtat e mbrojtura të pronës ishin kryesisht ato të kapitalit, dhe se zhvillimi i kapitalizmit gjithashtu ndihmoi në akumulimin e mjeteve për të operuar me shtete masive, kjo shtrirje e analizës së Lane ofron një analizë të mirë të koinçidencës së luftëbërjes, shtetbërjes dhe akumulimit të kapitalit.
Për fat të keq, Lane nuk përfitoi plotësisht nga aftësia e tij. Duke dashur të përmbajë analizën e tij me kujdes brenda teorisë neoklasike të organizimit industrial, Lane ngushtoi trajtimin e tij të mbrojtjes: a) duke i trajtuar të gjithë tatimpaguesit si “klientë” për “shërbimin” e ofruar nga qeveritë prodhuese të mbrojtjes, b) duke lënë anash kundërshtimet ndaj idesë së një shitjeje të detyruar me insistimin që “konsumatori” gjithmonë kishte zgjedhjen e mospagimit dhe të marrjes së pasojave të mospagimit, c) duke minimizuar problemet e pjestueshmërisë së krijuar nga karakteri i mbrojtjes si e mirë publike, dhe d) duke lënë pas dore dallimin mes kostove për prodhimin e mjeteve të dhunës në përgjithësi me kostot e dhënies së mbrojtjes ndaj “konsumatorëve” me anë të kësaj dhune. Idetë e Lane mbyten brenda kutisë neoklasike. Sidoqoftë, brenda ose jashtë, ato i tërheqin plotësisht analizat ekonomike të qeverisë te aktivitetet kryesore që qeveritë e vërteta kanë kryer në mënyrë historike: lufta, represioni, mbrojtja, gjykimi.
Kohët e fundit, Richard Bean ka aplikuar një llogjikë të ngjashme në rritjen e shteteve kombëtare evropiane midis viteve 1400 dhe 1600. Ai apelon për ekonomitë e shkallës në prodhimin e forcës efektive, të kundërshtuara nga disekonomitë e shkallës në komandë dhe kontroll. Ai pastaj pretendon se përmirësimi i artilerisë në shekullin e pesëmbëdhjetë (kanuni bëri fortesa të vogla mesjetare shumë më të prekshme ndaj një force të organizuar) zhvendosi kurbën e ekonomive dhe disekonomive për të bërë ushtri më të mëdha, ushtri të përhershme dhe qeveri të centralizuara të dobishme për zotëritë e tyre. Prandaj, sipas Binit, novacionet ushtarake nxitën krijimin e shteteve kombëtare të mëdha, të shtrenjta dhe të mirë armatosura.
Historia Flet
Përmbledhja e Binit nuk qëndron në shqyrtimin historik. Praktikisht, zhvendosja e qyteteve të fortifikuara në rrethime artilerie të mbështetura nga këmbësoria, ndodhi vetëm gjatë shekujve të gjashtëmbëdhjetë dhe shtatëmbëdhjetë. Artileria u përmirësua gjatë shekullit të pesëmbëdhjetë, por shpikja e fortifikimeve të reja, sidomos e gjurmës italiane, kundërshtoi me shpejtësi avantazhin e artilerisë. Mbërritja e artilerisë efektive erdhi shumë vonë për të shkaktuar rritje në madhësinë e mundshme të shteteve. (Sidoqoftë, rritja e kostos së fortifikimeve për t’u mbrojtur kundër artilerisë u dha përparësi shteteve që gëzonin baza më të mëdha fiskale.)
Nuk është e qartë as që ndryshimet në luftën e tokës kishin ndikimin gjithëpërfshirës që Bin u atribuon atyre. Vendosmëria gjithnjë e më e madhe e luftës detare, që ndodhi njëkohësisht, mund të kishte zhvendosur përparësinë ushtarake në fuqi të vogla detare, të tilla si Republika Hollandeze. Për më tepër, megjithëse shumë qytet-shtete dhe subjekte të tjera mikroskopike u zhdukën në njësi më të mëdha politike para vitit 1600, ngjarje të tilla si fraksionimi i Perandorisë Habsburg dhe fakte të tilla si këmbëngulja e Polonisë dhe Rusisë, e bëjnë të paqartë kërkesën për një rritje të konsiderueshme në shkallë gjeografike. Shkurtimisht, edhe shpjegimi i propozuar i Binit, edhe deklarata e tij për atë që duhet shpjeguar, ngrenë dyshime historike.
Megjithatë, e zhveshur nga determinizmi i saj teknologjik, llogjika e Binit siguron një plotësim të dobishëm për Lane, sepse formatet e ndryshme ushtarake kushtojnë kryesisht shuma të ndryshme për t’u prodhuar dhe ofrojnë gama kryesisht të ndryshme të kontrollit mbi kundërshtarët, qofshin vendas apo të huaj. Pas vitit 1400, ndjekja evropiane e varieteteve më të mëdha, më të përhershme dhe më të kushtueshme të organizimit ushtarak, në të vërtetë shkaktoi një rritje spektakolare në buxhetet, taksat dhe shtabet mbretërore. Pas vitit 1500 apo më shumë, princat që arritën të krijonin varietete të kushtueshme të organizimit ushtarak, në të vërtetë ishin në gjendje të pushtonin pjesë të reja territori.
Fjala “territor” nuk duhet të na mashtrojë. Deri në shekullin e tetëmbëdhjetë, fuqitë më të mëdha ishin shtetet detare dhe lufta detare mbeti e rëndësishme për pozicionin ndërkombëtar. Konsideroni apelin e Fernand Braudellit për fuqitë hegjemonike të suksesshme brenda botës kapitaliste: Venecian dhe perandorinë e saj, Gjenovan dhe perandorinë e saj, Antuerpin – Spanjë, Amsterdamin – Hollandë, Londrën – Angli, Nju Jorkun – Shtetet e Bashkuara. Megjithëse Brandenburgu – Prusi ofron një përjashtim të pjesshëm, vetëm në kohën tonë ka shtete të tilla të lidhura me tokën, pasi Rusia dhe Kina arritën pozita mbizotëruese në sistemin e shteteve në botë. Lufta detare nuk ishte aspak arsyeja e vetme për atë paragjykim drejt detit. Para shekullit të nëntëmbëdhjetë, transporti tokësor ishte aq i shtrenjtë kudo në Evropë, saqë asnjë vend nuk mund të përballonte të furnizonte një ushtri të madhe ose një qytet të madh me grurë dhe mallra të tjera të rënda pa pasur transport efikas ujor. Udhëheqësit ushqejnë qendra të mëdha të brendëshme si Berlini dhe Madridi vetëm me përpjekje të mëdha dhe me kosto të konsiderueshme në zonat e tyre të thella. Efikasiteti i jashtëzakonshëm i rrugëve ujore në Hollandë padyshim u dha avantazhe të mëdha hollandezëve në paqe dhe në luftë.
Qasja në det pati vlerë në një formë tjetër të rëndësishme. Këto metropole në listën e Braudellit ishin të gjitha porte kryesore, qendra të mëdha të tregtisë dhe mobilizuese të shquara kapitali. Si tregtia ashtu edhe kapitali u shërbyen qëllimeve të sundimtarëve ambiciozë. Në një rrugë të çuditshme, ky vrojtim na sjell përsëri në argumentet e Lane dhe Bin. Duke pasur parasysh se të dy ata shkruan si historianë ekonomikë, dobësia më e madhe në analizat e tyre vjen si një surprizë: Të dy e nënvlerësojnë rëndësinë e akumulimit të kapitalit për zgjerimin ushtarak. Siç thotë Jan de Vries për periudhën pas vitit 1600:
Duke parë të shkuarën, askush nuk mund të shpëtojë pa ngecur në marrëdhëniet në dukje simbiotike që ekzistojnë ndërmjet shtetit, fuqisë ushtarake dhe efikasitetit të ekonomisë private në epokën e absolutizmit. Pas çdo dinastie të suksesshme qëndronte një grup familjesh të pasura. Qasja në burime të tilla borgjeze u tregua vendimtare për politikat e shtetbërjes dhe centralizimit të princave. Princat gjithashtu kishin nevojë për qasje të drejtpërdrejtë në burimet bujqësore, të cilat mund të mobilizoheshin vetëm kur të rritej produktiviteti bujqësor dhe kur të ekzistonte një fuqi efektive administrative dhe ushtarake për të zbatuar pretendimet e princave. Por linjat e shkakësisë gjithashtu vepruan në drejtim të kundërt. Ndërtimi i suksesshëm i shtetit dhe aktivitetet e ndërtimit të perandorisë, plus tendenca e lidhur me përqendrimin e popullsisë urbane dhe shpenzimet qeveritare, i ofronte ekonomisë private mundësi unike dhe të paçmueshme për të kapur ekonomitë e shkallës. Këto ekonomi të shkallës herë pas here kanë ndikuar në prodhimin industrial, por kanë qenë më të rëndësishme në zhvillimin e tregtisë dhe financave. Përveç kësaj, presioni absolut i tatimeve të qeverisë qendrore ia doli më shumë se çdo forcë tjetër ekonomike të kanalizonte prodhimin e fshatarëve në treg, duke shtuar në këtë mënyrë mundësitë për krijimin e tregtisë dhe specializimin ekonomik.
“Marrëdhëniet simbiotike” nuk vlejnë vetëm për periudhën pas vitit 1600. Për rastin e parakohshëm të Francës, na duhet thjesht të konsiderojmë rritjen e shpenzimeve dhe të ardhurave mbretërore nga viti 1515 deri në vitin 1785. Edhe pse normat e rritjes në të dyja aspektet u përshpejtuan siç duhet pas vitit 1600, ato gjithashtu u rritën ndjeshëm gjatë shekullit të gjashtëmbëdhjetë. Pas vitit 1550, luftërat e brendshme të fesë kontrolluan punën e zgjerimit ndërkombëtar që kisha kishte filluar në fillim të shekullit, por nga viti 1620 e më tej, Luizi XIII dhe Luizi XIV (të ndihmuar dhe të mbështetur, për të qënë të sigurt, nga Richelieu, Mazarin, Colbert, dhe magjistarët e tjerë shtetërorë) rifilluan detyrën me një hakmarrje. “Si gjithmonë”, komenton V. G. Kiernan, “lufta kishte çdo rekomandim politik dhe çdo pengesë financiare”.
Huamarrja dhe pastaj pagimi i borxheve me interes përbën pjesën më të madhe të mospërputhjes midis dy kthesave. Kapitalistët e mëdhenj luanin pjesë të rëndësishme në të dyja anët e transaksionit: si burimet kryesore të kredisë mbretërore, veçanërisht në periudhën afatshkurtër, dhe si kontraktorët më të rëndësishëm në biznesin e rrezikshëm por fitimprurës të mbledhjes së taksave mbretërore. Për këtë arsye, vlen të vërehet se për qëllime praktike borxhi kombëtar filloi në sundimin e Françeskut I. Pas humbjes së Milanit – çelësi për në Italinë veriore – më 15 shtator 1522, Françesku I huazoi 200,000 franga … me interes 12.5 për qind nga tregtarët e Parisit, për të intensifikuar luftën kundër Çarlit V. E administruar nga qeveria e qytetit, kjo hua inauguroi serinë e famshme të obligacioneve bazuar në të ardhurat nga kryeqyteti dhe të njohura si Qeratë e Bashkisë.
(Dështimi i qeverisë për të paguar këto qera, meqë ra fjala, ndihmoi në lidhjen e borgjezisë parisiene kundër kurorës gjatë Frondeve, rreth dymbëdhjetë dekada më vonë.) Deri në vitin 1595, borxhi kombëtar ishte rritur në 300 milionë franga; Pavarësisht nga falimentimet qeveritare, manipulimet e monedhave dhe rritja monumentale e taksave, me vdekjen e Luizit XIV në vitin 1715, huamarrja e nxitur nga lufta ishte fryrë në rreth 3 miliardë franga, ekuivalent me rreth 18 vjet të ardhura mbretërore. Lufta, aparati shtetëror, taksimi dhe huamarrja u avancuan në ritëm të ngushtë.
Megjithëse Franca ishte e hershme, ajo nuk ishte aspak e vetmja. “Edhe më shumë se në rastin e Francës”, raporton Earl J. Hamilton, borxhi kombëtar i Anglisë filloi dhe u rrit gjatë luftërave të mëdha. Me përjashtim të një transferimi të parëndësishëm nga Stuart, borxhi filloi në vitin 1689 me sundimin e Ëilliam dhe Mary. Në fjalët e Adam Smithit, “ishte në luftën që filloi në vitin 1688, të përfunduar nga traktati i Risvikut në vitin 1697, që themeli i borxhit të madh të Britanisë së Madhe u vendos për herë të parë.”
Hamiltoni vazhdon të citojë mercantilistin Charles Davenant, i cili u ankua në vitin 1698 se normat e larta të interesit të nxitura nga huamarrja qeveritare po mpinin tregtinë angleze. Megjithatë, ankesa e Davenantit sugjeron se Anglia po hynte në fazën e tretë të marrëdhënieve shtet-kapital të Frederic Lane, kur tregtarët dhe pronarët e tokave marrin më shumë nga teprica sesa furnizuesit e mbrojtjes.
Deri në shekullin e gjashtëmbëdhjetë, anglezët prisnin që mbretërit e tyre të jetonin me të ardhurat nga vetë pasuria e tyre dhe të merrnin taksa vetëm për luftë. G. R. Elton thekson inovacionin e madh në hartimin nga Tomas Kromuelli të faturave të subvencionimit të Henrit VIII për vitet 1534 dhe 1540: “Viti 1540 ishte shumë i kujdesshëm për të vazhduar inovacionin e vërtetë të vitit 1534, domethënë kontributet e jashtëzakonshme mund të vendoseshin për arsye të ndryshme nga lufta”. Megjithatë si më parë, pas kësaj pike, luftabërja ishte nxitja kryesore për rritjen e nivelit të taksimit si dhe të borxhit. Rallë, borxhi dhe taksat u pakësuan. Ajo që A. T. Peacock dhe J. Wiseman e quajnë një “efekt zhvendosjeje” (dhe disa herë e quajnë “efekti i shtrëngimit”) ndodhi: Kur të ardhurat dhe shpenzimet publike u rritën papritur gjatë luftës, ata vendosën një tavan të ri të lartë nën të cilin të ardhurat dhe shpenzimet në kohë paqeje nuk bënin fajde. Gjatë Luftës së Napoleonit, taksat britanike u rritën nga 15 në 24 përqind të të ardhurave kombëtare dhe gati tre herë më shumë se niveli francez i taksave.
Vërtetë, Britania kishte përparësi të dyfishtë duke u mbështetur më pak në forcat e shtrenjta të tokës sesa rivalët e saj kontinentalë, dhe duke tërhequr më shumë nga të ardhurat e saj tatimore nga doganat dhe taksat e akcizës të cilat, pavarësisht evazionit, ishin dukshëm më të lira për t’u mbledhur sesa taksat e tokës, taksat e pronës dhe taksat për kokë. Sidoqoftë, në Angli, ashtu si edhe në vende të tjera, borxhi dhe taksat u rritën jashtëzakonisht shumë nga shekulli i shtatëmbëdhjetë. Ato u rritën kryesisht si pasojë e rritjes së kostos së luftës.
Çfarë bëjnë shtetet?
Siç duhet të jetë e qartë, analiza e Lane për mbrojtjen nuk arrin të bëjë dallimin midis disa përdorimeve të ndryshme të dhunës së kontrolluar nga shteti. Nën titullin e përgjithshëm të dhunës së organizuar, agjentët e shteteve kryejnë katër aktivitete të ndryshme:
- Luftëbërjen: Duke eleminuar ose neutralizuar rivalët e tyre jashtë territoreve në të cilat ata kanë prioritet të qartë dhe të vazhdueshëm si zotërues të forcës
- Shtetbërjen: Duke eleminuar ose neutralizuar rivalët e tyre brenda atyre territoreve
- Mbrojtjen: Duke eleminuar ose neutralizuar armiqtë e klientëve të tyre
- Nxjerrjen: Duke siguruar mjetet për kryerjen e tre aktiviteteve të para – luftëbërjes shtetbërjes dhe mbrojtjes
Pika e tretë korrespondon me mbrojtjen e analizuar nga Lane, por tre të tjerat gjithashtu përfshijnë zbatimin e forcës. Ato përputhen në mënyrë jo të plotë dhe në nivele të ndryshme; për shembull, lufta kundër rivalëve komercialë të borgjezisë lokale siguron mbrojtje ndaj asaj borgjezie. Në masën që një popullatë është e ndarë në klasa armike dhe shteti i shtrin favoret e tij pjesërisht në një klasë ose në një tjetër, shtetbërja në fakt redukton mbrojtjen e dhënë ndaj disa klasave.
Luftëbërja, shtetbërja, mbrojtja dhe nxjerrja, secila merr një numër formash. Nxjerrja, për shembull, varion nga plaçkitja e plotë te taksa e rregullt e deri tek taksimi i burokratizuar. Megjithatë të katërta varen nga tendenca e shtetit për të monopolizuar mjetet e përqendruara të shtrëngimit. Nga këndvështrimet e atyre që dominojnë shtetin, secila prej tyre – nëse kryhet në mënyrë efektive – përgjithësisht përforcon të tjerat. Kështu, një shtet që zhduk me sukses rivalët e tij të brendshëm, forcon aftësinë e tij për të nxjerrë burime, për të kryer luftë dhe për të mbrojtur mbështetësit kryesorë të tij. Në përvojën e mëparshme evropiane, në përgjithësi, ata përkrahës ishin në mënyrë tipike qeradhënësit, mbajtësit e armatosur të monarkut dhe kishtarët.
Secila nga përdorimet kryesore të dhunës prodhoi forma karakteristike të organizimit. Luftëbërja prodhoi ushtritë, marinat dhe shërbimet mbështetëse. Shtetbërja prodhoi instrumente të qëndrueshme të mbikëqyrjes dhe kontrollit brenda territorit. Mbrojtja u mbështet në organizimin e luftëbërjes dhe shtetbërjes, por shtoi në të një aparat me anë të së cilit të mbrojturit bënin thirrje për mbrojtjen që ishte e tyre, sidomos nëpërmjet gjykatave dhe asambletë përfaqësuese. Nxjerrja solli struktura fiskale dhe të kontabilitetit në jetë. Organizimi dhe vendosja e dhunës vetë përbëjnë pjesën më të madhe të strukturës karakteristike të shteteve evropiane.
Rregulli i përgjithshëm duket se ka vepruar kështu: Sa më i kushtueshëm aktiviteti, ndërkohë që të gjitha gjërat e tjera ishin të barabarta, aq më e madhe ishte teprica organizative. Brandenburg-Prusia ishte rasti klasik i kostos së lartë për burimet në dispozicion. Përpjekja prusiane për të ndërtuar një ushtri që përputhej me ato të fqinjëve më të mëdhenj të saj, krijoi një strukturë gjigande; ajo militarizoi dhe burokratizoi pjesën më të madhe të jetës shoqërore gjermane.
Në rastin e nxjerrjes, sa më e vogël rezerva e burimeve dhe sa më pak komercializohej ekonomia – ndërsa gjërat e tjera ishin të barabarta – aq më e vështirë ishte puna e nxjerrjes së burimeve për të mbështetur luftën dhe aktivitetet e tjera qeveritare; prandaj aparati fiskal ishte më gjithëpërfshirës. Anglia ilustroi konkluzionin e këtij propozimi, me një rezervë relativisht të madhe dhe të komercializuar burimesh të nxjerra nga një aparat relativisht i vogël fiskal. Siç ka argumentuar Gabriel Ardant, zgjedhja e strategjisë fiskale ndoshta bëri një ndryshim shtesë. Në tërësi, taksat mbi tokën ishin të shtrenjta për t’u mbledhur krahasuar me taksat mbi tregtinë. Pozicioni i saj në hyrje të Balltikut i dha Danimarkës një mundësi të jashtëzakonshme për të përfituar nga të ardhurat doganore.
Sa i përket shtetbërjes (në kuptimin e ngushtë të eleminimit apo neutralizimit të rivalëve lokalë të njerëzve që kontrollonin shtetin), një territor i populluar nga pronarë të mëdhenj ose nga grupe të ndryshme fetare në përgjithësi i imponoi kosto më të mëdha një pushtuesi sesa kostot e një fuqie të fragmentuar ose kulture homogjene. Këtë herë, Suedia e fragmentuar dhe homogjene, me aparatin relativisht të vogël por efektiv të kontrollit, ilustron pasojën.
Së fundmi, kostoja e mbrojtjes (në kuptimin e eleminimit apo neutralizimit të armiqve të klientëve të shteteve) u ngrit me gamën mbi të cilën kjo mbrojtje u zgjerua. Përpjekja e Portugalisë për të bllokuar Mesdheun për konkurrentët e tregtarëve të saj në tregtinë e erëzave siguron një rast të një përpjekjeje të pasuksesshme të mbrojtjes, që megjithatë krijoi një strukturë masive.
Kështu, madhësia e qeverisë ndryshonte drejtpërsëdrejti nga përpjekja e përkushtuar për nxjerrjen, krijimin e shtetit, mbrojtjen dhe, sidomos, luftën, por duke funksionuar anasjelltas për komercializimin e ekonomisë dhe shtrirjen e bazës së burimeve. Për më tepër, pjesa më e madhe e tipareve të ndryshme të qeverisë varionte me raportet kosto/burim të ekstraktimit, shtetbërjes, mbrojtjes dhe luftës. Në Spanjë ne shohim hipertrofinë e Gjykatave si rezultat i përpjekjeve shekullore për nënshtrimin e armiqve të brendshëm, ndërsa në Hollandë ne jemi të mrekulluar të shohim se si një aparati fiskal i vogël rritet me taksa të larta brenda një ekonomie të pasur dhe të komercializuar.
Është e qartë se luftbërja, nxjerrja, shtetbërja dhe mbrojtja ishin të ndërvarura. Duke folur në përgjithësi, përvoja klasike evropiane ndoqi këtë model shkakësor:
Në një rend të idealizuar, një lord i madh bën një luftë aq efektive sa të bëhet dominues në një territor thelbësor, por lufta e bërë çon në nxjerrjen më të madhe të mjeteve të luftës – burrave, armëve, ushqimit, strehimit, transportit, furnizimeve dhe / ose parave për t’i blerë – nga popullata brenda atij territori. Ndërtimi i kapaciteteve luftarake gjithashtu rrit kapacitetin për nxjerrjen e tyre. Vetë veprimtaria e nxjerrjes, nëse është e suksesshme, përfshin eleminimin, neutralizimin ose kooptimin e rivalëve lokalë të lordit të madh; kështu, kjo çon në krijimin e shtetit. Si një nënprodukt, kjo krijon organizim në formën e agjensive të mbledhjes së taksave, forcave të policisë, gjykatave, thesareve, llogaritarëve; kështu që kjo përsëri çon në krijimin e shtetit. Në një masë më të vogël, lufta gjithashtu çoi në shtetbërje përmes zgjerimit të vetë organizatës ushtarake si një ushtri në këmbë, të industrive të luftës, të mbështetjes së burokracive dhe (më vonë) brenda aparatit shtetëror lindën shkollat. Të gjitha këto struktura kontrolluan rivalët dhe kundërshtarët e mundshëm. Gjatë luftës, nxjerrjes së burimeve dhe ndërtimit të aparatit shtetëror, drejtuesit e shteteve formuan aleanca me klasa specifike shoqërore. Anëtarët e këtyre klasave i huazuan burimet, ofruan shërbime teknike ose ndihmuan në sigurimin e pajtueshmërisë së pjesës tjetër të popullsisë, të gjitha në këmbim të një mase mbrojtjeje ndaj rivalëve dhe armiqve të tyre. Si rezultat i këtyre zgjedhjeve të shumta strategjike, një aparat shtetëror dallues u rrit brenda secilës pjesë kryesore të Evropës.
Si u formuan Shtetet
Kjo analizë, nëse është e saktë, ka dy implikime të forta për zhvillimin e shteteve kombëtare. Së pari, rezistenca popullore ndaj luftëbërjes dhe shtetbërjes bëri një ndryshim. Kur njerëzit e zakonshëm rezistuan fuqishëm, autoritetet bënë lëshime: garancitë e të drejtave, institucionet përfaqësuese, gjykatat e apelit. Këto konçesione, nga ana e tyre, kufizuan shtigjet e mëvonshme të luftëbërjes dhe të shtetbërjes. Për të qenë të sigurt, aleancat me fragmente të klasës sunduese i shtuan në masë të madhe efektet e veprimit popullor; mobilizimi i gjërë i zotërinjve kundër Çarlsit I ndihmoi që Revolucioni Anglez i vitit 1640 të kishte një ndikim shumë më të madh në institucionet politike sesa një nga rebelimet e shumta gjatë epokës së Tudorit.
Së dyti, ekuilibri relativ në luftëbërjen, mbrojtjen, nxjerrjen dhe shtetbërjen ka ndikuar ndjeshëm në organizimin e shteteve që dolën nga katër aktivitetet. Për shembull, kur luftëbërja vazhdoi me nxjerrje, mbrojtje dhe shtetbërje relativisht të vogël, forcat ushtarake përfunduan duke luajtur një pjesë më të madhe dhe më autonome në politikën kombëtare. Spanja është ndoshta shembulli më i mirë evropian. Kur mbrojtja, si në Venedik ose Hollandë, mbizotëronte mbi luftëbërjen, nxjerrjen dhe shtetbërjen, oligarkitë e klasave të mbrojtura kishin tendencë të dominonin politikën e mëvonshme kombëtare. Nga mbizotërimi relativ i shtetbërjes filloi përpunimi joproporcional i policimit dhe mbikëqyrjes; shtetet Papale e ilustrojnë këtë ekstrem. Para shekullit të njëzetë, sfera e imbalancave të mundshme ishte mjaft e vogël. Çdo shtet që nuk kishte arritur të bënte përpjekje të konsiderueshme në luftë, kishte gjasa të zhdukej. Sidoqoftë, ndërsa shekulli i XX hyri, u bë gjithnjë e më shumë e zakonshme që një shtet t’i huazonte, t’i jepte ose t’i shiste mjete të luftës një shteti tjetër; në ato raste, shteti pranues mund të bënte një përpjekje joproporcionale në nxjerrjen, mbrojtjen dhe / ose krijimin e shtetit dhe ende të mbijetonte. Në kohën tonë, klientët e Shteteve të Bashkuara dhe të Bashkimit Sovjetik japin shembuj të shumtë.
Megjithatë, ky model i thjeshtëzuar neglizhon marrëdhëniet e jashtme që formuan çdo shtet kombëtar. Në fillim të proçesit, dallimi mes “të brendshmit” dhe “të jashtmit” mbeti po aq i paqartë sa dallimi midis pushtetit shtetëror dhe pushtetit që rrodhi nga lordët aleatë me shtetin. Më vonë, tre ndikime ndërlidhëse lidhën çdo shtet kombëtar të dhënë me rrjetin evropian të shteteve. Së pari, ishte rrjedhja e burimeve në formën e huave dhe furnizimeve, veçanërisht të huave dhe furnizimeve të përkushtuara ndaj luftës. Së dyti, ishte konkurrenca midis shteteve për hegjemoni në territoret kontestuese, të cilat nxitën luftimin dhe zhdukën përkohësisht dallimet midis luftëbërjes, shtetbërjes dhe nxjerrjes. Së treti, ishte krijimi i sporadik i koalicioneve të shteteve që përkohësisht i kombinuan përpjekjet e tyre për të detyruar një shtet të caktuar në një formë dhe pozitë të caktuar të hynte brenda rrjetit ndërkombëtar.
Koalicioni luftëbërës është një shembull, por koalicioni paqeruajtës ka luajtur një rol edhe më të rëndësishëm: që nga viti 1648, nëse jo më parë, në fundin e luftërave të gjitha shtetet efektive evropiane u bashkuan përkohësisht për të negociuar mbi kufijtë dhe sundimtarët e vendeve ndërluftuese. Që prej asaj pike, periudhat e riorganizimit të madh të sistemit shtetëror evropian erdhën në mënyrë sporadike, për zgjidhjen e luftërave të përhapura. Në përgjithësi, nga çdo luftë e madhe, dolën më pak shtete kombëtare sesa kishin hyrë në të.
Lufta si Marrëdhënie Ndërkombëtare
Në këto rrethana, lufta u bë gjendja normale e sistemit ndërkombëtar të shteteve dhe mënyra normale e mbrojtjes ose e rritjes së një pozicioni brenda sistemit. Pse lufta? Një përgjigje e thjeshtë nuk bën punë; lufta si një mjet i fuqishëm shkaktoi më shumë se një fund. Por sigurisht një pjesë e përgjigjes kthehet te mekanizmat qëndrorë të krijimit të shtetit: logjika e vetme me të cilën një zotërues lokal shtriu ose mbrojti perimetrin brenda të cilit ai monopolizoi mjetet e dhunës, dhe në këtë mënyrë rriti fitimin e tij nga haraçi, shkoi në një shkallë më të madhe, në logjikën e luftës. Në fillim të proçesit, rivalët e jashtëm dhe të brendshëm përkonin në një masë të madhe. Vetëm krijimi i perimetrave të mëdhenj të kontrollit brenda së cilëve zotërinjtë e mëdhenj kishin kontrolluar rivalët e tyre e mprehën vijën mes të brendshmëve dhe të jashtmëve. George Modelski përmbledh logjikën konkurruese:
Fuqia globale … përforcoi ato shtete që e arritën atë relativisht mbi të gjitha organizatat e tjera politike dhe të llojeve të tjera. Për më tepër, shtetet e tjera që konkurronin në lojën globale të fuqisë, zhvilluan forma të ngjashme organizative dhe qëndrueshmëri të ngjashme: edhe ato u bënë shtete kombëtare – në një reagim mbrojtës, sepse u detyruan të merren me çështje ose të përballen me një fuqi globale, ashtu si Franca u konfrontua me Spanjën dhe më vonë Britaninë, ose të imitonin suksesin dhe efektivitetin e tyre të dukshëm, ashtu si Gjermania ndoqi shembullin e Britanisë në Ëeltmacht, ose siç më parë Pjetri i Madh e kishte rindërtuar Rusinë me parimet dhe shembujt hollandezë. Kështu jo vetëm Portugalia, Hollanda, Britania dhe Shtetet e Bashkuara u bënë shtete kombëtare, por edhe Spanja, Franca, Gjermania, Rusia dhe Japonia. Përgjigja e shkurtër dhe më kursimtare për pyetjen se pse këto arritën aty ku “shumica e përpjekjeve evropiane për të ndërtuar shtete dështuan”, është se ato ose ishin fuqitë globale, ose luftuan me sukses me ato ose kundër tyre.
Kjo logjikë e shtetbërjes ndërkombëtare formëson në një shkallë të gjerë llogjikën e zgjerimit lokal. E jashtmja plotëson të brendshmen.
Nëse e lejojmë këtë dallim të brishtë midis proçeseve shtetërore “të brendshme” dhe “të jashtme”, atëherë mund të skematizojmë historinë e krijimit të shtetit evropian në tre faza: (a) Suksesi diferencial i disa mbajtësve të pushtetit në luftërat “e jashtme” krijon dallimin mes një arene “të brendshme” dhe “të jashtme” për vendosjen e forcës; (b) konkurrenca “e jashtme” gjeneron krijimin e “brendshëm” të shtetit; (c) kontratat “e jashtme” midis shteteve ndikojnë gjithnjë e më shumë në formën dhe vendndodhjen e shteteve të veçanta. Në këtë perspektivë, organizatat çertifikuese të shteteve, si Lidhja e Kombeve dhe Kombet e Bashkuara, thjesht proçesin e bazuar në Europë e zgjatën në botë si një të tërë. Qoftë i detyruar ose vullnetar, i përgjakshëm ose paqësor, dekolonizimi thjesht e përfundoi proçesin me të cilin shtetet ekzistuese filluan të luftonin për të krijuar të rejat.
Megjithatë, zgjerimi i proçesit të shtetformimit me bazë në Evropë në pjesën tjetër të botës, nuk rezultoi me krijimin e shteteve në imazhin e rreptë evropian. Në përgjithësi, luftërat e brendshme si kontrollimi i zotëruesve të mëdhenj rajonalë dhe vendosja e taksave mbi fshatrat prodhuan karakteristika të rëndësishme organizative të shteteve evropiane: varësinë relative të fuqisë ushtarake ndaj kontrollit civil, burokracinë e gjerë të mbikëqyrjes fiskale, përfaqësimin e interesave të të padrejtëve nëpërmjet peticionit dhe parlamentit. Në përgjithësi, shtetet e tjera u zhvilluan ndryshe. Tipari më dallues i këtij ndryshimi shfaqet në organizimin ushtarak. Shtetet evropiane ndërtuan aparaturat e tyre ushtarake përmes luftimeve të vazhdueshme me popullsinë e tyre subjektive dhe me anë të zgjerimit selektiv të mbrojtjes në klasa të ndryshme brenda këtyre popullatave. Marrëveshjet për mbrojtjen kufizuan edhe vetë sunduesit, duke i bërë ata të pambrojtur ndaj gjykatave, asambleve, tërheqjeve të kredive, shërbimeve dhe ekspertizës.
Ndërkohë, shtetet që kanë ardhur në jetë kohët e fundit përmes dekolonizimit ose përmes rishpeërndarjeve të territorit nga shtetet dominuese e kanë fituar organizatën e tyre ushtarake nga jashtë, pa të njëjtin imitim të brendshëm të kufizimeve reciproke midis sundimtarëve dhe të sunduarve. Pra, kur shtetet e jashtme vazhdojnë të furnizojnë me mallra ushtarake dhe ekspertizë në këmbim të komoditeteve, aleancës ushtarake ose të dyjave bashkë, shtetet e reja kanë organizata të fuqishme dhe të pakufizuara, të cilat i mbulojnë lehtësisht të gjitha organizatat e tjera brenda territoreve të tyre. Kur shtetet e jashtme garantojnë kufijtë e tyre, drejtuesit e atyre organizatave ushtarake ushtrojnë pushtet të jashtëzakonshëm brenda tyre. Avantazhet e fuqisë ushtarake bëhen të mëdha, nxitjet për të arritur pushtetin mbi shtetin në tërësi me këtë avantazh bëhen shumë të forta. Megjithë vendin e madh që lufta zinte në krijimin e shteteve evropiane, shtetet e vjetra kombëtare të Evropës pothuajse kurrë nuk përjetuan disproporcionin e madh midis organizimit ushtarak dhe të gjitha formave të tjera të organizimit që duket se janë fati i shteteve kliente në të gjithë botën bashkëkohore. Një shekull më parë, evropianët mund të kishin përgëzuar veten për përhapjen e qeverisjes civile në të gjithë botën. Në kohën tonë, analogjia midis luftëbërjes dhe shtetbërjes nga njëra anë, dhe e krimit të organizuar nga ana tjetër, po bëhet tragjikisht e vërtetë.
Charles Tilly
/ © Gazeta Impakt
