Për të siguruar kushte të barabarta loje, autoritetet duhet të marrin masa për të parandaluar keqpërdorimin e detyrës dhe të burimeve shtetërore. Sanksione proporcionale dekurajuese duhet të vendosen shpejt kundër shkeljeve të tilla…
OSBE/ODIHR ka publikuar raportin përfundimtar për zgjedhjet e 11 majit, ndërsa theksohet se partia në pushtet përfitoi nga përdorimi i burimeve njerëzore.
Sipas raportit përfundimtar, kandidatët në përgjithësi patën mundësi të bënin fushatë lirshëm, ndonëse disa raportuan për raste frikësimi.
Në raport thuhet se mekanizmi i ri i bashkërendimit ndërinstitucional për hetimin dhe ndjekjen penale të krimeve zgjedhore është një zhvillim pozitiv, por kërkohet ndjekje e mëtejshme për të adresuar shqetësimet e vazhdueshme për parregullsitë zgjedhore.
Sipas OSBE/ODIHR, dita e zgjedhjeve ishte përgjithësisht e qetë dhe e organizuar mirë, por shpesh u vërejt mungesë respektimi i procedurave, dhe ajo u karakterizua nga disa incidente frikësimi dhe nxitjeje të votuesve, si dhe disa mangësi procedurale dhe transparence gjatë numërimit të votave.”
“Korniza ligjore ofron një bazë të mjaftueshme për zhvillimin e zgjedhjeve demokratike, pavarësisht nevojës për një reformë gjithëpërfshirëse zgjedhore me konsultime publike gjithëpërfshirëse.
Mangësitë dhe paqartësitë e evidentuara ulin qartësinë e kornizës ligjore dhe krijojnë pasiguri në zbatimin e saj si në frymë, ashtu edhe në praktikë.
Ndërsa disa nga rekomandimet e ODIHR-it janë adresuar, shumica e rekomandimeve të kahershme, përfshirë ato që lidhen me përbërjen e komisioneve zgjedhore të niveleve më të ulëta, raportimin e ndërmjetëm të financimit të fushatës dhe dispozitat për të siguruar një mjedis mediatik të përshtatshëm, përfshirë heqjen e përgjegjësisë penale për shpifje mbeten të paadresuara, duke treguar mungesë vullneti politik për reforma gjithëpërfshirëse”, thuhet në raport.
Në vijim theksohet se Parlamenti zgjidhet përmes një sistemi zgjedhor të modifikuar që kombinon lista të mbyllura dhe preferenciale, i cili u fut përpara këtyre zgjedhjeve.
“Në deklaratën e gjetjeve dhe përfundimeve paraprake të publikuar më 12 maj 2025, IEOM-i arriti në përfundimin se zgjedhjet “ishin konkurruese dhe u zhvilluan në mënyrë profesionale, por u mbajtën në një mjedis shumë të polarizuar dhe pjesëmarrësit nuk gëzonin kushte të barabarta.
Megjithatë, kandidatët në përgjithësi patën mundësi të bënin fushatë lirshëm, ndonëse disa raportuan për raste frikësimi.
Administrata zgjedhore e menaxhoi procesin në mënyrë gjithëpërfshirëse dhe transparente. Votimi jashtë vendit, i futur për herë të parë në këto zgjedhje, u menaxhua mirë, pavarësisht marrëveshjes së vonë politike dhe miratimit të kësaj mase, si dhe disa çështjeve organizative.
Partia në pushtet përfitoi nga përdorimi i gjerë i burimeve administrative gjatë fushatës, duke krijuar një avantazh të padrejtë të pushtetit”, thuhet në raportin përfundimtar.
OSBE/ODIHR në raportin e tij përfundimtar thekson se pati numër të konsiderueshëm akuzash për presion mbi votuesit, veçanërisht mbi punonjësit publikë.
“Për më tepër, legjislacioni zgjedhor dhe interpretimi i ngushtë i tij nga administrata zgjedhore nuk penguan praktikat abuzive”, thekson raporti.
Përsa i takon media, OSBE/ODIHR thekson se përqendrimi i pronësisë së mediave, që minon pluralizmin e burimeve të lajmeve, së bashku me vetëcensurën mes gazetarëve dhe dominimin e mbulimit mediatik nga dy partitë më të mëdha, kufizuan mundësinë e votuesve për të bërë një zgjedhje të informuar.
“Përdorimi aktiv i rrjeteve sociale online nga pjesëmarrësit amplifikoi gjuhën përçarëse, ndërsa asnjë autoritet nuk ishte caktuar për të zbuluar përmbajtje manipuluese të dëmshme”, thekson raporti.
Lidhur me vëzhgimin e zgjedhjeve, raporti evidentin se 115 organizata të shoqërisë civile informuan MVZ-në e ODIHR-it se mungesa e fondeve, veçanërisht nga donatorët ndërkombëtarë, uli kapacitetin e tyre për të kryer një vëzhgim gjithëpërfshirës dhe për të vendosur një numër të mjaftueshëm vëzhguesish për ditën e zgjedhjeve. Për shembull, vëzhguesit nuk ishin të pranishëm në 89.5 përqind të QV-ve të vëzhguara gjatë hapjes së votimit.
Dita e zgjedhjeve ishte përgjithësisht e qetë dhe transparente, por i mungonte respektimi i procedurave në shumë vende gjatë hapjes dhe votimit, me disa raportime për frikësim dhe nxitje të votuesve. Në përgjithësi, vëzhguesit patën akses të mjaftueshëm për të vëzhguar të gjithë procesin.
Numri i madh i ndryshimeve të vona të anëtarëve të KQV-ve të emëruar nga partitë politike, madje edhe në prag të zgjedhjeve, pati një ndikim negativ në respektimin e procedurave të votimit dhe në fakt uli transparencën e përbërjes së KQV-ve.
Në orën 8 të mbrëmjes të ditës së zgjedhjeve, KQZ-ja njoftoi një pjesëmarrje prej 42.3 përqind.
Financimi i partive
Raporti është kritik edhe lidhur me financimin e fushatave nga partitë dhe mungesën e transparencës.
Sipas raportit, financimi i fushatës rregullohet kryesisht nga Kodi Zgjedhor dhe Ligji për Partitë Politike.
“Pavarësisht disa ndryshimeve të fundit, që nga viti 2020 nuk janë miratuar reforma gjithëpërfshirëse.
Korniza aktuale nuk ka efektivitet, duke dëmtuar transparencën e financimit të fushatës dhe barazinë e mundësive për partitë dhe garuesit.
Partitë politike mund të financojnë fushata nga fonde publike dhe private, duke përfshirë fondet e tyre, kreditë bankare dhe donacionet nga qytetarët dhe subjektet juridike vendase.
Më 21 mars, shumë kohë para fillimit të fushatës, KQZ shpërndau 131,201,816 lekë (rreth 1.3 milion euro) financim publik midis 11 subjekteve zgjedhore në përpjesëtim me rezultatet e zgjedhjeve të kaluara. Në vitin 2025, kufiri i vetëfinancimit u rrit nga 1 milion lekë në 3 milion lekë (rreth 30,000 euro).
Donacionet, përfshirë ato në natyrë, janë të kufizuara në 1 milion lekë (rreth 10,000 euro) për donacion, pa një kufizim në shumën totale. Vetëm kontributet mbi 50,000 lekë (rreth 500 euro) duhet të bëhen nëpërmjet një llogarie bankare të caktuar. Kreditë nuk janë as të kufizuara dhe as të rregulluara posaçërisht, për shembull, në aspektin e detyrimeve të ripagimit. Megjithëse kërkohet me ligj, asnjë nga konkurrentët nuk publikoi një bazë të dhënash të donacioneve, kredive ose kredive të marra, duke dëmtuar më tej transparencën. Për më tepër, KQZ-ja nuk i kërkoi atyre të ndërmerrnin ndonjë veprim pasi KQZ-ja nuk është e pajisur me instrumentet ligjore për të zbatuar përputhshmërinë me këtë dispozitë ligjore”, thuhet në raportin e OSBE/ ODIHR.
Fushata zgjedhore
Në raport thuhet se fushata ishte përgjithësisht e qetë, ndërsa ajo përfshiu nga komuniket derë më derë dhe rrjetet sociale, deri te mitingjet me mbështetësit.
PS dhe PD organizuan ngjarje të mëdha, së bashku me një numër të kufizuar tubimesh nga partitë më të vogla. Posterat e fushatës lejoheshin në hapësirat e caktuara publike; megjithatë, garuesit shpesh nuk i përdornin këto. Disa kryetarë bashkish nuk arritën të caktonin hapësira të tilla.
PS, PD dhe Nisma “Shqipëria Bëhet” bënë fushatë të gjerë jashtë vendit, veçanërisht para periudhës zyrtare të fushatës, ndërsa partitë më të vogla u përqendruan kryesisht në komunikimin në rrjetet sociale për diasporën.
PS i cilësoi zgjedhjet si vendimtare në sigurimin e rrugës drejt anëtarësimit në BE dhe theksoi arritjet e kaluara në zhvillimin infrastrukturor dhe ekonomik. PD premtoi rritje të pensioneve, një pagë për mbijetesë, ulje të taksave dhe reformë arsimore.
Partitë më të vogla apeluan me pretendimet se ofronin një alternativë ndaj duopolit politik mbizotërues, forcimin e institucioneve demokratike, luftën kundër korrupsionit dhe përmirësimin e standardeve të jetesës, arsimit dhe kujdesit shëndetësor. MVZ-ja e ODIHR-it vëzhgoi 88 aktivitete fushate, nga të cilat 69 prej tyre kishin folëse gra. Një total prej 67 nga këto aktivitete ishin të arritshme për personat me aftësi të kufizuara, por asnjëra nuk përfshinte përkthim në gjuhën e shenjave. Toni i fushatës ishte shpesh konfrontues, me sulme personale midis dy partive kryesore dhe udhëheqësve të tyre.
PS-ja synonte të diskreditonte opozitën, ndërsa PD-ja akuzoi qeverinë për korrupsion, keqmenaxhim dhe lidhje me grupet e krimit të organizuar. Disa garues përdorën gjuhë diskriminuese, duke përfshirë terma fyese për personat me aftësi të kufizuara kur iu referuan rivalëve ose votuesve. Në disa raste, u përdor gjuhë seksiste kundër kandidateve gra, burrave dhe komunitetit LGBTQI.
Ndërsa garuesit bënë fushatë lirisht dhe votuesit kishin mundësi të zgjidhnin midis alternativave politike, fusha e lojës ishte e pabarabartë, me partinë në pushtet që përfitonte nga përdorimi i burimeve administrative dhe i ndikimit institucional. Ligji ndalon përdorimin e burimeve shtetërore për fushata, por lejon fushatat të kryejnë detyrat e tyre zyrtare gjatë fushatës. Pak para dhe gjatë periudhës së fushatës, ministrat dhe kryeministri u angazhuan në ngjarje zyrtare, zhvilluan inspektime të objekteve, promovuan dhe lançuan projekte investimesh dhe infrastrukturore, duke kontribuar në përgjithësi në avantazhin e partisë në pushtet dhe ndonjëherë duke bërë fushatë në mënyrë të qartë.
Përveç kësaj, disa ngjarje në shkallë të gjerë gjatë periudhës së fushatës u përdorën për të përmirësuar imazhin publik të partisë në pushtet.
Për të hequr çdo paqartësi në legjislacion në lidhje me fushatën, përdorimi i burimeve administrative për qëllime zgjedhore duhet të ndalohet që nga shpallja e zgjedhjeve deri në ditën e zgjedhjeve.
Ligji ndalon propozimin ose miratimin e legjislacionit që u jep përfitime segmenteve specifike të popullsisë brenda katër muajve nga dita e zgjedhjeve. Ndërsa ky ndalim u respektua zyrtarisht, disa politika të miratuara para kësaj periudhe rezultuan në shpërndarjen e përfitimeve për grupe të caktuara votuesish gjatë periudhës zgjedhore, duke përfshirë një bonus të veçantë për pensionistët.
Më 9 maj, Këshilli i Ministrave zbatoi një ligj të dhjetorit 2024, duke hequr gjobat e vendosura midis viteve 2015 dhe 2024 për ndërtime të caktuara pa leje, mosrespektim të kufizimeve të COVID-19 dhe për prodhuesit bujqësorë dhe blegtoralë, me qëllimin e dukshëm të ndikimit te votuesit.
Për më tepër, në periudhën katër mujore para ditës së zgjedhjeve, institucionet publike dhe entitetet shtetërore duhet të raportojnë çdo aktivitet publik në KQZ të paktën pesë ditë më parë. KQZ mund të ndalojë disa ngjarje si keqpërdorim të mundshëm të burimeve shtetërore, të cilat më pas nuk mund të raportohen në media.
Nga 4,522 ngjarjet zyrtare të regjistruara gjatë kësaj periudhe, KQZ-ja ndaloi vetëm 18, duke ngritur dyshime në lidhje me aftësinë e saj për të shqyrtuar të gjitha parashtrimet dhe interpretimin e saj të ngushtë të ligjit. Edhe pse shumë nga këto aktivitete formalisht ishin në përputhje me dispozitat ligjore, vëllimi i tyre krijoi mundësi fushate për kryetarin e detyrës, veçanërisht përmes institucioneve të nivelit lokal në rajonet ku zyrtarë të lartë qeveritarë shërbenin si koordinatorë politikë të PS-së.
Përdorimi i gjerë i aktiviteteve të tilla publike për qëllime zgjedhore përforcoi më tej avantazhin e padrejtë të partisë në pushtet dhe e zbehu vijën ndarëse midis shtetit dhe partisë, në kundërshtim me paragrafin 5.4 të Dokumentit të Kopenhagenit të OSBE-së të vitit 1990.
Rekomandime prioritare
1. Për të adresuar rekomandimet e pazgjidhura të ODIHR-it, si dhe paqartësitë dhe mospërputhjet e ndryshme, kuadri ligjor zgjedhor duhet të reformohet në mënyrë gjithëpërfshirëse përmes një procesi konsultativ gjithëpërfshirës shumë kohë para zgjedhjeve të ardhshme, në përputhje me standardet ndërkombëtare dhe praktikat e mira.
2. Për të siguruar stabilitetin e administratës zgjedhore, duhet t’i kushtohet vëmendje depolitizimit të procedurës së emërimit të administratës zgjedhore të nivelit më të ulët, duke kufizuar gjithashtu zëvendësimet arbitrare dhe të minutës së fundit të anëtarëve të komisionit për të siguruar trajnim të përshtatshëm dhe në kohë për të gjithë anëtarët.
3. Për të forcuar kapacitetin dhe profesionalizmin e Ekipeve të Numërimit të Votave, KQZ-ja duhet të ndërmarrë seanca trajnimi specifike mbi procedurat e numërimit, të zhvillojë një kurrikul trajnimi të standardizuar, duke përfshirë manuale dhe fletë informacioni të lehta për t’u kuptuar mbi procesin e numërimit.
4. Përpjekjet për edukimin e votuesve mbi votimin elektronik duhet të intensifikohen me fokus në rritjen e ndërgjegjësimit të votuesve mbi procedurat e votimit elektronik dhe sigurimin që të gjithë votuesit të jenë në gjendje të votojnë në mënyrë të pavarur.
5. Për të hequr çdo paqartësi në legjislacion në lidhje me fushatën, përdorimi i burimeve administrative për qëllime zgjedhore duhet të ndalohet që nga shpallja e zgjedhjeve deri në ditën e zgjedhjeve.
6. Për të siguruar kushte të barabarta loje, autoritetet duhet të marrin masa për të parandaluar keqpërdorimin e detyrës dhe të burimeve shtetërore. Sanksione proporcionale dekurajuese duhet të vendosen shpejt kundër shkeljeve të tilla.
7. Në përputhje me praktikat e mira, ligji duhet të përcaktojë qartë se cilat aktivitete parazgjedhore përbëjnë shpenzime të fushatës, duke siguruar që ato i nënshtrohen raportimit, mbikëqyrjes dhe sanksioneve të mundshme.
8. Pamjet e përgatitura nga partitë politike ose autoritetet qeveritare duhet të etiketohen në mënyrë të përshtatshme si reklama politike dhe për këtë arsye të ndalohen nga lajmet dhe programet e tjera editoriale. Duhet të jenë në vend masa efektive për të adresuar shkeljet dhe duhet të zbatohen në kohën e duhur.
9. Për të forcuar kapacitetin dhe profesionalizmin e komisioneve zgjedhore të nivelit më të ulët, KQZ-ja duhet të zhvillojë një kurrikul trajnimi të standardizuar, duke përfshirë manuale dhe fletë informative të lehta për t’u kuptuar.
10. Kur përcaktojnë vendndodhjen e qendrave të votimit, autoritetet zgjedhore dhe bashkitë duhet të marrin masa proaktive për të siguruar aksesin në dhe brenda qendrave të votimit për personat me aftësi të kufizuara.
11. Për të siguruar pjesëmarrje më të madhe të grave, KQZ-ja duhet të sigurojë që komisionet zgjedhore të nivelit më të ulët të jenë të balancuara nga ana gjinore, duke përfshirë edhe emërimin e grave në pozicione udhëheqëse.
12. Për të mbrojtur integritetin dhe për të rritur besimin publik, vendimet në lidhje me përdorimin e teknologjisë në zgjedhje duhet t’i përmbahen kuadrit rregullator ekzistues dhe nuk duhet të merren në përgjigje të presionit politik.
13. Nëse në të ardhmen merret në konsideratë zgjerimi i votimit elektronik, atëherë përdorimi i teknologjive të votimit duhet të menaxhohet në një mënyrë gjithëpërfshirëse, transparente dhe të integruar.
14. Për t’u përputhur me standardet ndërkombëtare dhe për të siguruar të drejtën universale të votës dhe trajtimin e barabartë para ligjit, të gjitha kufizimet në të drejtën e votës bazuar në aftësi të kufizuara intelektuale ose psikosociale duhet të hiqen, duke përfshirë ato të bazuara në vlerësimin individual nga gjykata.
15. Pas konsultimeve gjithëpërfshirëse me palët e interesuara përkatëse, aktivitetet e fushatës dhe reklamat politike në rrjetet sociale, përfshirë financimin e tyre, duhet të rregullohen duke respektuar të drejtën e lirisë së shprehjes.
16. Për të ndihmuar në mbrojtjen e shprehjes së lirë të vullnetit të zgjedhësve, organet e zbatimit të ligjit duhet të bëjnë të gjitha përpjekjet për të identifikuar dhe hetuar të gjitha pretendimet për shkelje zgjedhore, në një mënyrë të plotë, në kohë dhe transparente. Votuesit duhet të informohen sistematikisht rreth mekanizmave të zbatueshëm për raportimin e shkeljeve, duke përfshirë mbrojtjen për denoncuesit dhe masat mbrojtëse kundër pasojave.
17. Për të rritur pjesëmarrjen politike të grave, financimi publik mund të lidhet me masa konkrete përfshirjeje. Partitë politike duhet të marrin në konsideratë hapa për të reformuar mekanizmat e brendshëm të partisë, për të rritur përfaqësimin e grave brenda strukturave të partisë, duke përfshirë aksesin në fonde. /Pamfleti/
