Svante E. Cornell/M. K. Kaya
Gjatë dy dekadave të kaluara, Turqia është afirmuar në skenën globale. Ajo ka përjetuar një rritje ekonomike të shpejtë që e ka katapultuar në klubin ekskluziv G20 të ekonomive kryesore dhe nën drejtimin e Recep Tayyip Erdogan dhe Partisë së tij Drejtësi dhe Zhvillim(AKP), Turqia ka përjetuar një stabilitet politik të paprecedentë. Në 15 vitet e fundit(17) ka krijuar një qeveri me një parti të vetme, një tipar i rëndësishëm nisur nga politika e zhurmshme e Turqisë.
Ardhja në pushtet e AKP-së në fillim u brohorit në Perëndim si trumfi i forcave demokratike mbi gjysmë autoritarizmin. AKP-ja trashëgoi një sistem në të cilin Shtabi i Përgjithshëm dhe shkalla e lartë e gjyqësorit shpesh diktonin termat e drejtuesve. Por me kalimin e kohës, AKP-ja ia doli të ndryshojë Turqinë: ajo me vendosmëri iu largua Europës për t’u përqendruar në rolin e Turqisë si një fuqi e Lindjes së Mesme me një karakteristië ideologjike në rritje të sektarizmit sunit dhe islamizmit . Gjatë pesë viteve të fundit AKP-ja ka vepruar edhe në planin e brendshëm duke e mbushur sistemin arsimor me tema islamike. Në skena që nuk do të ishin të paimagjinueshme vetëm disa vite më parë, Presidenti Erdogan tundte lart Kuranin gjatë mitingjeve publike të fushatës elektorale të vitit 2015, duke nisur shpesh fjalimet e tij me citime nga libri i shenjtë i myslimanëve.
Islami politik turk dhe me të politika turke po bazohet përherë e më shumë mbi vëllazëritë dhe urdhërat fetarë, të quajtur respektivisht si cemaat dhe tarikat. Këto komunitete konstituojnë strukturën e thellë të pushtetit turk dhe ndajnë një burim ideologjik: ato i përkasin apo rrjedhin nga dega Khalidi e urdhërit sufi Nakshibendi. Ndërsa diferencojnë nga njëri – tjetri në intepretime apo tone, grupet Nakshibendi – Khalidi kanë themeluar Islamin Politik Turk dhe përmes AKP-së, pikëpamaja Khalidi është kthyer në forcën politike kryesore sot në këtë vend. Me vetëm disa ekzagjerime të vogla, AKP-ja sikurse edhe qeveria që ajo drejton, mund të përkufizohet si një koalicion i urdhërave fetarë – një fakt ky që në përgjithësi injorohet nga analistët e politikës turke.
Urdhërat fetarë në periudhën e fundit të Perandorisë Otomane dhe në fillim të Republikës
Urdhërat fetare dhe komunitetet kanë luajtur një rol të rëndësishëm në politikë dhe shoqërinë turke qysh nga periudha otomane. Këta janë pjesë e apo degëzime të traditës misitke të Islamit – sufizmit – i quajtur edhe Tasavuf në turqisht. Tradita ka si parim udhëheqjen shpirtërore nga mësues që formojnë një zinxhir mësuesish që shkojnë pas te Profeti Muhamed. Si rezultat, disa nga këta formojnë kongregacione, prej të cilave me raste ka patur evoluim drejt urdhërave më të mëdhenj(Tarikat) që shtrihen në vende apo kontinente. Nga ana e tyre, këta urdhëra janë të ndarë në nënurdhëra apo degë(kol) dhe më tej në lozha(dergah).
Urdhëri Nakshibendi(Naqshbandi) është ndër më të mëdhenjtë në botë dhe gjatë historisë ka luajtur një rol kritik në përhapjen e Islamit. Në periudhën moderne ka aptur degë të reja të këtyre urdhërave që nuk janë strik kongregacione(bashkime) Sufiste, por më tepër komunitete fetare të një natyre më moderne sesa shpirtërore. Lëvizja NUR dhe degëzimet e saj, Lëvizja e Fetullah Gulen, është një rast i tillë.
Roli i këtyre urdhërave i është nënshtruar disa fazave. Përpara reformave perëndimorizuese të shekullit të 19-të , ato ishin shumë të lidhura me burokracinë otomane; me rëndësi këtu për t’u theksuar se pavarësisht kësaj, ato nuk luajtën ndonjë rol politik të drejtpërdrejtë. Në periudhën e fundit otomane ato nisën të dobësoheshin teksa parimet shekullariste dhe arsimi perëndimor fituan terren. Në vitet e para të Republikës Turke, ato u shtypën sistematikisht. Në vitet 1950-2002 ato u ringritën gradualisht në skenën politike duke kapur de facto pushtetin nga viti 2002 e më pas.
Ulje-ngritjet e ndikimit të urdhërave fetarë zënë fill pas në kohë, në humbjen e otomanëve në portat e Vjenës dhe humbjet ushtarake që pasuan përballë fuqive perëndimore. Kjo vuri në lëvizje një proces rinovimi dhe reformash, që gradualisht çoi në rënien e ndikimit të Ulemasë, establishmenti klerikal. Në mënyrë paradoksale, urdhëri ortodoks Nakshibendi në fillim përfitoi sepse shpërbërja e trupave jeniçere në vitin 1826 çoi në mbylljen e urdhërit heterodoks të moderuar – Bektashi – që kishte patur ndikim të konsiderueshëm në burokraci. Urdhëri Nakshibendi – Khalidi mbushi boshllëkun e lënë nga Bektashinjtë në burokracinë dhe në jetën intelektuale otomane.
Në të njëjtën kohë, shtimi i shkollave shekullare me frymëzim perëndimor, ndikoi negativisht mbi sistemin islamik të medreseve. Ky shekullarizim kërcënonte ndikimin e Ulemave në Perandorinë Otomane, duke motivuar kështu urdhërat fetarë në opozicicionin e tyre ideologjik ndaj reformave perëndimorizuese. Përndjekja e Bektashinjve soli që nënurdhëri Khalidi i urdhërit Nakshibendi – i quajtur i tillë sipas emrit të Khalid al – Baghdadi –të fitonte rëndësi për një kohë të shkurtër. Baghdadi e reformoi këtë urdhër në fillim të shekullit të 19-të duke shpërndarë një numër të madh dishepujsh – 116 në total – që të përhapnin mësimet e tij në Perandorinë Otomane dhe përtej, duke përfshirë destinacione të largëta si Indonezia dhe Afganistani. Ndikimi i urdhërit në fjalë mbi shoqërinë dhe politikën turke, shkon shumë më tej sesa është perceptuar shpesh; idetë e tij kanë ushtruar ndikim të fortë mbi një numër të madhe lëvizjesh dytësore, duke përfshirë praktikisht të gjitha lëvizjet islamike sociale sot në këtë vend. Thuajse të gjithë urdhërat fetarë në Turqi dhe komunitetet rrjedhin nga urdhëri Khalidi. Më e njohura mes tyre është Lozha Iskenderpaşa në Stamboll që gjeneroi lëvizjen Milli Görüş – Pikëpamja Kombëtare që u krijua në mesin e viteve ’60 të shekullit të 20-të dhe nga e cila morën jetë partitë e Islamit Politik – dhe ajo u udhëhoq nga Necmettin Erbakan. Por grupimet Menzil, Nurcu(përfshirë komunitetin Gulen), Süleymancı dhe Işıkç, mes të tjerëve, të gjithë ndjekin linjë drejt urdhërit. Ndërkohë që urdhërat fetarë dhe shkollat panë që gjatë shekullit të fundit të Perandorisë Otomane, influenca e tyre mbi politikën dhe administratën të binte, ata e ruajtën atë në një pjesë të madhe në jetën shoqërore. Më tej akoma, dualiteti mes medreseve dhe shkollave moderne u dha atyre një rol në arsim. Por me krijimin e Republikës Turke në vitin 1923, sulltanati dhe kalifati u abroguan. Në vitin 1924 Ligji mbi Njësimin e Arsimit(Tevhid-i tedrisat kanunu) ndaloi ngjashmërisht të gjitha shkollat që ofronin arsim fetar. Pas rebelimit të Sheikh Siad në lindje, në vitin 1925, rebelim i udhëhequr nga një Sheik Nakshibendi, një ligj i muajit nëntor 1925 sanksionoi mbylljen e të gjithë urdhërave fetarë, lozhave dhe manastireve(mjedisve ku praktikohej monasticizmi – Fanaa – bashkimi me Zotin). Kjo i dha fund njohjes ligjore të të gjitha urdhërave fetarë. Për më tepër, kalimi në alfabetin Latin në vitin 1927 i dha goditje ndikimit të figurave fetare në shtet dhe sidomos në sistemin arsimor. Kjo nuk ishte rastësi: Ataturk dhe pasuesit e tij kërkuan në mënyrë të qartë që të neutralizonin urdhërat fetarë dhe vëllazëritë si dhe ndikimin e anëtarëve të tyre.
Natyrisht që kjo lëvizje revolucionare shekullare do të gjeneronte një kundërvënie. Grupet fetare u detyruan të kalojnë në klandestinitet dhe adaptuan strategjitë e tyre në funksion të një beteje afatgjatë. Sidomos në pjesët lindore të vendit, ku ligji i qeverisë ishte i dobët, vëllazëritë Nakshibendi vazhduan aktivitetet e tyre fshehurazi. Ndërkohë që arsimi fetar u nxor jashtë ligjit, shumë studentë shkuan jashtë vendit për ta përfituar atë, kryesisht në qendrat islamikes si Kajro, Baghdad, Damask apo Medina. Një pjesë domethënëse e këtyre studentëve riimportuan mendimin islamik Salafist dhe ideologjinë e Vëllazërisë Myslimane në momentin e kthimit në Turqi. Ndonëse jo aq fuqishme sa në botën arabe, pikëpamjet themelore konservatore shumë shpejt u zhvilluan në Turqi dhe gjetën shprehi në skenën politike. Çka ka më shumë rëndësi, këto ide u shartuan me pikëpamjet e urdhërit Nakshibendi – Khalidi, pavarësisht statusit Sufi të tij. Në praktikë ortodoksia e urdhërit dhe natyra e politizuar e tij e bënë atë aleat më tepër sesa armik të ideve me ndikim salafi, përfshirë ato të Vëllazërisë Myslimane.
Zemra e politikave shekullare të kohës së Ataturkut, shpesh të përkufizuar si jakobine në natyrën e tyre, nuk zgjatën përtej jetës së tij: edhe në periudhën mes vdekjes së tij në vitin 1938 dhe demokracisë në vitin 1950, presioni ndaj grupeve fetare u lehtësua disi. Me hyrjen në fuqi të pluralizimit, shekullarizmi dorëzoi monopolin e pushtetit. Shteti turk iu adaptua shpejt si kërkesave të shoqërisë, ashtu edhe atyre të rendit ndërkombëtar. Në shoqërinë turke bashkimet vullnetare shekullare ishin të dobëta dhe grupet islamike përfaqësonin forcat politike kryesore, të rivalizuara ndonjëherë vetëm nga të majtët, apo sindikatat. Për më shumë, nisur nga frika e Turqisë nga ndërhyrja sovjetike, shteti nisi nga vitet ’50 e më pas, të mbështetej përherë e më shumë tek Islami si mur mbrojtës ndaj Komunizmit. Kjo prirje ishte reale përpara grushtit ushtarak të shtetit të vitit 1980, por u zgjerua shumë gjatë sundimit ushtarak në fillim të viteve ’80, kur islami sunit u bashkua me nacionalizmin turk për të krijuar një ideologji të re shtetërore. Elitat qeverisëse synonin që të mbanin përherë nën kontroll religjionin; megjithatë ata humbën gradualisht kontrollin mbi vëllazëritë dhe komunitetet fetare.
Nga vitet ’50 e më pas, organizatat islamike u rishfaqën. Për të zgjidhur çështjen e mungesave të klerit, shteti krijoi fakultete të teologjisë dhe institute islamike. Paralel me këto organizata të kontrolluara nga shteti, vëllazëritë religjizoe nisën gradualisht të dilnin nga klandestiniteti. Është kjo periudha e shfaqjes së organizatave si Nurcu, Süleymancı dhe Işıkçı.
Urdhëri Nakshibendi – Khalidi dhe Lozha Iskenderpaşa
Urdhërat sufij janë të njohur për natyrën e tyre të mbyllur në kontrast me Islamin ortodoks. Kjo ka implikuar përherë një theksim të misticizmit mbi literalizmin dhe interpretimin strikt të ligjit të Sheriatit. Do të ishte e gabuar gjithsesi të shikohej urdhëri Nakshibendi përmes këtyre lenteve. Ai qëndron si përjashtim mes urdhërave sufij për përshtatshmërinë me Islamin ortodoks zyrtar. Në të vërtete urdhëri Nakshibendi ndryshon nga shumica e urdhërave sufij, shumica prej të cilave e gjurmojnë zinxhirin e përcjelljes shpirtërore – silsila – deri te Profeti Muhamed dhe dhëndri i tij, Aliu, që është edhe Imami i parë në degën Shiite të Islamit. Në të të kundërt të kësaj, urdhëri Nakshibendi është i vetmi që e kërkon origjinën e burimit shpirtëror te Kalifi i parë sunit, Abu Bakr. Kjo shpjegon edhe aleancën e vendosur të urdhërit me traditën ortodokose sunite dhe aderimin e tij strikt në Ligjin e Sheriatit, me misticizmin si një aspekt dytësor në përmbushjen e detyrave formale islame.
Një figurë qendrore në zhvillimin e urdhërit është Sheiku Ahmad al-Sirhindi, që jetoi në shekullin e 17-të, i cili përforcoi ortodoksinë e tij dhe kundërvënien ndaj Shiizmit duke normuar në mënyrë strikte arsyetimin e pavarur – ijtihad – “brenda kufijve të Kuranit dhe Sunës(mësimet dhe këshillat e Profetit siç dëshmohen nga bashkëkohësit e tij”. Sirhindi mbronte një “praktikë aktive sufij që inkurajonte jetën politike dhe sociale përkundrejt praktikave të vjetra sufije të tërheqjes nga çështjet publike”. Në shekullin e 19-të ky mendim do të rimerrej nga Khalid al-Baghdadi, një sheik me origjinë kurde nga ai që sot është Iraku i veriut, që kishte nisur me urdhrin Nakshibendi në Indi në vitin 1809. Ai zhvilloi një degë të re të urdhërit, njohur si dega Khalidi, apo Khalidiyya, që përforcoi idetë e Sirhinidit me një refuzim të fuqishëm të sundimit të huaj, apo ideve jo-islamike. Nga Kaukazi i Veriut në Indonezi, kjo preku një tel të fuqishëm mes myslimanëve që ishin subjekte të pushtetit kolonizator europian. Në territoret otomane, kjo rezonoi me një popullsi të acaruar nga “kapitulacionet” e imponuara nga europianët, apo traktatet preferenciale. Ajo u bë një fuqi publike në vitet 1820, kur kërkoi “riinstalimin e Islamit si udhëzues për reformimin” dhe promovimin e “një aplikimi më strikt të Sheriatit”. Ndërsa reformat me frymëzim perëndimor të Tanzimatit fituan në këtë drejtim, urdhëri Khalidi e pozicionoi veten në opozitë politike.
Ky opozitarizëm vazhdoi edhe në erën republikane. Një nga dishepujt e Baghdadit, Ahmad Süleyman al-Arwadi, u dërgua në Stamboll ku nisi të mirënjohurën Naqshbandi Ahmad Ziyauddin Gümüşhanevi(1813 – 1893), që është pikënisja e asaj që më vonë do të bëhej e njohur si Lozha Iskenderpaşa. Një nga pasuesit e Gümüşhanevi ishte ndoshta një nga islamistët më të rëndësishëm të Turqisë: Mehmet Zahid Kotku(1897-1980), bir emigrantësh nga Dagestani. Ai nisi me urdhërin Nakshibendi në vitin 1918, atij ju dha autoriteti për t’u bërë Sheik – ijazah – në vitin 1952 dhe nisi të predikonte në Stamboll. Ai mori në drejtim xhaminë Iskenderpaşa në vitin 1958 ku qëndroi deri sa vdiq.
Në tri dekadat që pasuan, Kotku u bë lideri informal i Islamit Politik në Turqi duke promovuar doktrinat Khalidi në mjedisin e e ri të demokracisë pluraliste. Kotku ishte i ndikuar nga mendimi antikolonialist dhe u kërkonte dishepujve të vet që ta çlironin Turqinë nga “skllavëria ekonomike” e huaj duke zhvilluar industrinë vendase. Ai kuptoi rëndësinë e shkencës moderne dhe teknologjisë po aq mirë sa ju kundërvihej vlerave kulturore të Perëndimit, me një argumentim sipas të cilit, duke imituar Perëndimin, turqit “kishin humbur bërthamën e identitetit të tyre”. Ai besonte se myuslimanët “duhet të përpiqeshin të kapnin mjediset më të larta të institucioneve politike dhe sociale dhe të vendosnin kontrollin mbi shoqërinë”.
Në burokraci pasuesit e Kotkusë arritën me sukses të penetrojnë në Organizatën e Planifikimit Shtetëror, që u lejonte atyre të ndikonin në politikat social – ekonomike dhe në emërimin e personelit të bashkive. Është e vështirë të mbivlerësosh rolin e Kotkusë dhe Lozhës Iskenderpaşa. Ai u nda me paraardhësin e tij direkt, Abdulaziz Bekkine(1895-1952) që e kishte ndaluar përzierjen e Islamit dhe politikave elektorale. Ai inkurajonte një brez myslimanësh të devotshëm që të kapnin pozicione në burokracinë shtetërore dhe nisi procesin e infiltrimit dhe kapjes së institucioneve shtetërore që do të ndihmonin Islamin Politik të dominonte Turqinë. Siç ka vënë re studiuesi turk Birol Yeşilada: “Nakshibendijtë përherë theksonin nevojën për të pushtuar nga brenda shtetin duke u rreshtuar krah burimeve të fuqishme të kryeqytetit dhe aktorëve politikë”. Në mënyrë më të drejtpërdrejtë, Kotku formalisht e sanksionoi ndarjen e degës Islamike nga qendra e djathtë në Turqi duke i dhënë bekimin e vet Necmettin Erbakanit të themelonte Partinë e Rendit Kombëtar në vitin 1969. Një nga liderët islamikë të kohës thotë se Kotku i deklaroi Erbakanit se “vendi ka rënë në dorë të masonëve që imitojnë Perëndimin…që qeveria të bjerë në duart e përfaqësuesve të vërtetë brenda kufijve të ligjit, formimi i një partie politike është një detyrë për ne. Bëhu pjesë e kësaj sipërmarrjeje dhe udhëhiqe atë”.
Lista e dishepujve të Kotkusë dhe anëtarëve të Iskenderpaşa që kapën pozicione të larta politike përfshijnë jo vetëm Erbakanin, por presidentin e mëvonshëm Turgut Özal, vëllain e tij më konservator, Korkut Özal, kryeministrin dhe Presidentin Recep Tayyip Erdoğan, ministrat e tij të Brendshëm Abdülkadir Aksu dhe Beşir Atalay dhe rreth një duziën ministrash gjatë pushtetit të Erdoganit.
Ambiciet politike të Erbakanit e tensionuan gradualisht marrëdhëniet me komunitetin e Iskenderpaşa duke detyruar këtë të fundit të tërhiqej nga politika. Sa kohë që Kotku ishte gjallë, kjo ndarje publike u përmbajt. Por në vitin 1978, dy vjet përpara vdekjes së Kotku, Korkut Özal, asokohe një figurë e lartë në Partinë e Shëptimit Kombëtar, udhëhoqi një rebelim të heshtur kundër stilit të menaxhimit të Erbakan duke shpallur se kishte bekimin e Kotkusë në këtë akt. Pas vdekjes së këtij të fundit, drejtimi i komunitetit i kaloi dhëndrit të tij, profesorit Esad Coşan. Ai e distancoi më tej urdhërin nga Erbakani dhe për të gjitha qëllimet praktike e përkeqësoi lidhjen mes lozhës së tij dhe politikave të Erbakan. Për pasoja lozha humbi ndikimin: Esad Coşan u largua nga Turqia drejt Australisë pas ndërhyrjes ushtarake të vitit 1997, ku edhe vdiq në një aksident automobilistik në vitin 2001. Vendin e tij si sheik e zuri djali i tij, Nurettin Coşan që ndodhet ende në Australi. Ndërsa lidershipi fetar i lozhës është diçka që i përket të shkuarës, ndjekësit jo klerikë të saj, konstituojnë bërthamën e lidershipit të AKP-së, duke afirmuar ndikimin e madh në politikën turke.
Degëzimet e urdhërit Nakshibendi – Khalidi
Ndonëse urdhëri Iskenderpaşa shkaktoi tërmet duke përfshirë Islamin Politik në politikë si forcë më vete, potencialet e tij mbetën në masë të madhe pa u përmbushur, kryesisht për shkak se komunitetet e tjera fetare nuk pranuan të bashkonin forcat me të. Përpara se të studiohet evolucioni i Islamit Politik në Turqi është pra e rëndësishme që shkurtimisht t’u hidhet një sy degëzimeve të urdhërit Nakshibendi – Khalidi, numri total i anëtarëve të të cilit tejkalon shumë ata të Iskenderpaşa.
Lëvizja Nurcu
Komuniteti Nurcu nuk e sheh veten si një urdhër fetar, por si një shkollë kritike. U themelua në fillim të shekullit të 20-të nga Said –i Nursi, një predikues i lindur në zonat kurde të Turqisë lindore. Ndonëse Nursi do të zhvillonte idetë e veta, në studimet e veta të hershme u ndikuan shumë nga sheikët Nakshibendi – Khalidi në medresetë e të cilëve edhe studioi. Në fillimet e veta në urdhërin Nakshibendi – Khalidi ai autoritetin e vet – ijazah – nga një sheik Khalidi në Doğubeyazıt. Nursi synonte të hapte një medrese në Van në Turqinë Lindore, në të cilën ai do të mund të kombinonte mësimin e temave fetare me matematikën dhe shkencën. Për të marrë mbështetje për planin e tij, ai shkoi në Stamboll e më pas në Selanik për t’u bashkuar me Komitetin për Bashkim dhe Progres. Të gjitha komunitetet Nurcu(literalisht – ndjekës të dritës) që pasuan, përfshirë lëvizjen globale të Fethullah Gülen, kanë ndjekur këtë ambicie: të rrisin breza të rinj të arsimuar si në temat fetare ashtu edhe në shkencat moderne, duke mbyllur hapësirën mes botës myslimane dhe botës perëndimore, më të avancuar në planin material.
Nursi u persekutua në ditët e para të Republikës dhe u dërgua në ekzil, por ai i dyfishoi përpjekjet e veta në vitet ’60, gjatë qeverisjes së Partisë Demokrate. Studentët e Nursi-së, u përhapën për pasojë në të gjithë Turqinë dhe nisën të krijojnë qarqe ku studiohej vepra e tij – Risale –i Nur – një kritikë shumëvëllimëshe në të cilën Nursi shpjegonte kuptimin e Kuranit. Shkrimet e Nursi-së dallonin; më shumë sesa të ndiqte organizim kuranik nga vargjet e gjata drejt më të shkurtrave, ai e organizoi shkrimin e tij logjikisht. Pas vdekjes së tij, lëvizja e themeluar nga Nursi u nda në fraksionet e Okuyucular(lexuesit) dhe Yazicilar(shkruesit), të cilët ndaheshin në metodat e mësimit të Risale. Për një shumësi arsyesh, ndodhën edhe ndarje të mëtejshme. Sot, janë rreth 40 grupe të ndryshme Nurcu në Turqi dhe jashtë saj, një duzinë e të cilave mbeten me ndikim, prej të cilave më i madhi dhe më i rëndësishmi është grupi Gülen.
Nurcutë u shfaën si një iniciativë sociale që ishte madje edhe ilegale mes viteve 1965-1985. Nën qeverinë e Turgut Özal, ai vetë një ndjekës i urdhërit Nakshibendi – Khalidi, kriminalizimi i propagandimit të Sheriatit u abrogua me ndyshimin e nenit 136 të Kodit Penal turk. Ky mekanizëm ligjor është përdorur për të bllokuar shumicën e aktiviteteve fetare në Turqi. Heqja e tij i lejoi grupeve Nurcu të përhapeshin përtej rretheve informale studimore, drejt shtëpive të anëtarëve, ndryshe sohbet, për të nisur organizimin e fondacioneve dhe bashkimeve sikurse edhe konvikteve për studentët, të njohura si yurt. Kjo siguroi një mjedis idela për arsimin fetar informal dhe e bëri Nurcu ndoshta lëvizjen më të përhapur fetare dhe më mirë të organizuar. Me disa përjashtime, Nurcutë janë prirur të abstenojnë ndaj partive politike; deri në krijimin e AKP-së, ata mbështesnin më tepër qendrën e djathtë shekullare, sesa islamikët e Necmettin Erbakanit.
Lëvizja Fethullah Gülen
Megjithëse është lëvizja në fjalë është një grup nga Nurcu, përmasa e saj e dukshme dhe ndikimi që ajo meritojnë një trajtim të ndarë. Fethullah Gülen është figura kryesore fetare që doli na lëvizja Nurcu. Ai nisi aktivitetet e veta në Izmir në vitet ’60; asokohe në një vakuum religjioz si pasojë e dekadave të politikës shtetërore. Një mjedis i përgjithshëm më premtues po merrte jetë në Turqi. Gülen përfitoi nga kjo. Lëvizja e tij e quan veten Hizmet, që literalisht do të thotë “shërbim”, një përkufizim i marrë nga koncepti i Said Nursissë, Hizmet –i imaniye Kur’aniye, apo shërbimi ndaj besimit dhe Kuranit. Synimet e tij përfshijnë krijimin e një “brezi të artë” përmes arsimit. Që në publikimin e parë të lëvizjes, revistën Sizinti – Gülen u bënte thirrje ndjekësve të vet që të përqendroheshin në sektorin e arsimit.
Işık evleri, apo ezidencat private të studentëve, ishin institucionet e para arsimore të lëvizjes. Këto ishin mjedise ku Risale mësohej në mënyrë programatike dhe sistematike. Në vitin 1982, teksa Özal lehtësoi krijimin e institucioneve arsimore private, Gülen u vu në lëvizje dhe ktheu një konvikt studentësh në shkollën e tij të parë, Yamanlar koleji, në Izmir. Numri i shkollave u rrit ndjeshëm me kalimin e kohës, duke tërhequr sidomos fëmijët e elitave të qendrës së djathtë apo konservatore që panë këtu një arsimim më cilësor sesa ai që mund të ofronte shteti në një ambient kulturalisht konservator. Në fillim të viteve ’90, kolapsi i Bashkimit Sovjetik ofroi një mundësi për eksportimin e modelit të tij drejt shteteve turqishtfolëse që sapo kishin fituar pavarësinë. Azerbajxhani ishte i pari, ndjekur nga Kazakistani ku lëvizja ndërtoi shumë shpejt 29 shkolla. Sot, lëvizja Hizmet drejton 1200 shkolla në 140 vende. Përveç tyre, lëvizja ka vënë në punë qindra kurse përgatitore për provimet e pranimit në universitetet turke përfshirë edhe universitetin kryesor në Stamboll: Fatih. Ajo kontrollon institucione financiare si Bank Asya dhe Asya Finans; një bashkim të madh biznesesh, TUSKON dhe një numër organizatash bamirësie që veprojnë si në Turqi ashtu edhe jashtë saj. ajo kontrollon ashtu edhe një perandori të madh mediatike përfshirë gazetën me tirazhin më të lartë në Turqi, “Zaman”(tanimë kaluar në duar të AKP-së-Shën. i ResPublica), sikurse edhe gazeta të tjera, revista, televizione dhe radio. Shumë ndjekës të devotshëm të Fethullah Gülen që e hedhin poshtë hapur konceptin e Islamit Politik, mishërojnë përputhshmërinë dhe përparësinë e Islamit dhe të demokracisë liberale. Në fakt për shumë prej tyre, i pari ushqen të dytën. Lëvizja Hizmet dallon nga shumica e lëvizjeve fetare dhe komuniteteve në Turqi edhe për disa arsye të tjera gjithashtu. Në përgjithësi ata adoptojnë një pikëpamje perëndimore. Vetë Gülen dhe enturazhi i tij qëndrojnë në ekzil të vetëimponuar në SHBA dhe qëndrimet e tyre mbi çështjet ndërkombëtare ndryshojnë shumë nga urdhërat e tjerë. Nëse jeta private dhe sociale e ndjekësve të Gülen dallon pak nga ajo e komuniteteve të tjera fetare, sjellja e tyre ndaj Perëndimin, dallon shumë. Ata janë përgjithësisht pro –amerikanë dhe mbështesin integrimin në BE; çka është më unike, ata ndihen të çliruar nga antisemitizmi i rrënjosur në urdhërat dhe lëvizjet e tjera. Në këtë kuptim, ata divergojnë ndjeshëm rrënjët e lëvizjes Nakshibendi – Khalidi.
Siç u tha më sipër, lëvizja Gülen qëndroi larg nga politikat elektorale, duke u përqendruar në rritjen e prezencës së vet në burokracinë shtetërore. Suksesi i konsiderueshëm i saj në këtë drejtim do ta bënte fillimisht atë partnerin kryesor të Erdoğan, por eventualisht edhe kundërshtarin e vet kryesor.
Lëvizja Süleymancı
Pas ndalimit të arsimit fetar në vitin 1925, një grup nën drejtimin e Süleyman Hilmi Tunahan, u zotua se do të vazhdonte mësimin e Kuranit me grupe të vogla dhe individëve të ndryshëm. Tunahan mori edukimin e vet fetar në urdhërin Nakshibendi – Khalidi. Kjo lëvizje u bë e njohur si Süleymancı dhe synonte kryesisht të ofronte mësime kuranore dhe të mbante xhamitë hapur. Në një numër vendesh ku kishte shumë pak imamë të lejuar nga ligji, lëvizja shpërndau imamët e vetë për të mabjtur xhamitë funksionale. Pasi kurset kuranike u lejuan në vitin 1947, studentë të kësaj lëvizjeje u shpërndanë në të gjithë Turqinë. Sot, lëvizja konsiderohet si një ndër më të mirëorganizuarat në Turqi dhe në Europë – vetëm në Gjermani ajo kontrollon qindra xhami dhe shkolla kuranike.
Pas vdekjes së Tunahan në vitin 1959, drejtimin e lëvizjes e mori dhëndri i tij, Kemal Kaçar, që përshpejtoi procesin e përhapjes së kurseve kuranike dhe fjetinave për studentët. Kjo gjë u lehtësua nga mbështetja që lëvizja i dha partisë së Süleyman Demirelit, Partisë së Drejtësisë, përmes të cilës Kaçar mori mandatin e deputetit për tre mandate. Me vdekjen e këtij të fundit në vitin 2000, shpërtheu përplasja për lidershipin mes vëllezërve Ahmet dhe Mehmet Denizoglun, nipërit e Tunahan nga vajza e tij. Kjo çoi në ndarjen e lëvizjes por jo në tërheqjen e saj nga politika: vëllezërit thjesht mbështetën parti të ndryshme. Mehmeti u bë një anëtar themelues i AKP-së, ndërkohë që Ahmeti – që kishte mbështetjen më të madhe të lëvizjes – ndryshoi afëritë politike. Ai u zgjodh në Parlament në vitin 1995 përmes Partisë për Mirëqenie, por doli prej saj pas grushtit të shtetit të vitit 1997. Ai e mbajti vendin e tij në Parlament dhe u caktua për një kohë të shkurtër si ministër për Komunikacionin në emër të Partisë së Mëmëdheut(ANAP) në qeverinë e Mesut Yilmaz në vitin 1998. Lëvizja mbështeti ANAP-in që po binte në vitet 1999 dhe 2002; në vitin 2007, Ahmeti Denizoglun kandidonte për të pafatën Parti Demokrate; në vitin 2011 dhe 2015 blloku i tij mbështeti Partinë e Lëvizjes Nacionaliste, mbështetje kyçe kjo që partia të kalonte pragun e 10% në zgjedhjet e vitit 2011. Pra grupi bën dallim se nuk ka mbështetur asnjëherë AKP-në.
Urdhëri Menzil
Menzilët janë një komunitet Nakshibendi – Khalidi me bazë në Adiyaman që u degëzuan shpejt në Ankara dhe në Stamboll. Nisi të përhapej shpejt pas grushtit të shtetit të vitit 1980 pjesërisht për shkak të reputacionit të një urdhëri që mbështet shtetin. Si rezultat ai u përhap në Turqinë Perëndimore si një nga urdhërat fetare me rritjen më të shpejtë në vend. Si shumë komunitete fetare, ai prirej të mbështeste parti të qendrës së djathtë deri në krijimin e AKP-së. Në fakt shumë ish-aktivistë të krahut të djathtë dënimet me vdekje të të cilëve u ndryshuan pas grushtit të shtetit, iu bashkuan urdhërit Menzil. Më tej akoma, themeluesi i Partisë Uniteti Kombëtar, Muhsin Yazıcıoğlu, ishte afër këtij urdhëri. Në qeverinë e AKP-së, dy ministra dihej se përfaqësonin këtë urdhër: ministri i Energjisë, Taner Yildiz dhe ministri i Shëndetësisë, Recep Akdağ. Në vitin 2005 lëvizja krijoi një bashkim biznesi, TÜMSIAD. Shenjë e pushtetit të urdhërit është fakti se TÜMSIAD ka 15 mijë anëatrë dhe në qershor të vitit 2015, lideri i bashkimit, Hasan Sert u zgjodh në Parlament si anëtar i AKP-së(…vijon)
Shënim: Ky është një artikull i shtatorit të vitit 2015 publikuar nga Hudson Institute, që jep një panoramë të sintetizuar të rrymave të ndryshme që sot dominojnë skenën turke. Meqenëse artikulli përqendrohet te roli i urdhërave fetarë, përmes të cilëve Turqia ndjek edhe politikën e jashtme në disa raste, apo ndërton ideologjinë e saj, mendojmë se ai vlen edhe për lexuesin shqiptar.
Përkthimi: ResPublica
