Nga Murad Sadygzade
Libia dikur një nga vendet kryesore dhe ekonomikisht më të begatë në Afrikën e Veriut, është kthyer sot në një vatër paqëndrueshmërie dhe shkatërrimi. Ky vend është një tjetër viktimë e të ashtuquajturës ‘Pranverë Arabe’. Në janar 2011, filluan trazirat e para, një ditë pasi u bë i ditur lajmi për ikjen e presidentit tunizian Zine al-Abidine Ben Ali nga vendi i tij. Protestat e para goditën qytetet libiane Bengazi, Derna dhe Al-Bayda. Pakënaqësia u shkaktua nga koha tepër e gjatë e ndërtimit për banesa. Protestuesit filluan të kapnin shtëpi të papërfunduara, të sulmonin zyrat e kontraktorëve dhe komunat.
Në fakt, ka pasur probleme me kohën e ndërtimit. Menjëherë pas fillimit të protestave, lideri i atëhershëm Muammar Gaddafi dënoi tubimet, por në të njëjtën kohë vuri në dukje se kohët e ndërtimit për banesa ishin vonuar dhe premtoi se do të ndëshkonte autorët. Më 27 janar, Reuters raportoi se qeveria libiane kishte krijuar një fond prej 24 miliardë dollarësh “për të siguruar strehim për popullsinë”. Publicisti i njohur britanik me origjinë pakistaneze, Tariq Ali, në artikullin e tij ‘Origjinat e kryengritjes libiane’ për The Guardian, vuri në dukje se “shkaqet e kryengritjes libiane nuk janë varfëria apo korrupsioni, ato shtrihen në ndonjë plan tjetër përveç asaj ekonomike dhe sociale.” Në të vërtetë, në atë kohë nuk kishte probleme akute socio-ekonomike në Libi. Edhe pse kishte vështirësi me afatet e zgjatura për dorëzimin e banesave, dy të tretat e kostove të blerjes së banesave mbuloheshin nga shteti dhe vetëm një e treta binte mbi blerësit e apartamenteve.
Qytetarët e Jamahiriya (“shteti i masave”, një term i krijuar nga Gaddafi dhe i përdorur në emrin zyrtar të shtetit libian) ishin të ushqyer mirë dhe rehat nga pikëpamja ekonomike, krahasuar me vendet e tjera më pak të zhvilluara në rajonit dhe më gjerë. Sipas të dhënave për vitin 2010, rritja e PBB-së në Libi ishte më shumë se 2.5%. Ekonomia tregoi zhvillim të qëndrueshëm ekonomik dhe social. Libia renditej e 53-ta në Indeksin e Zhvillimit Njerëzor të OKB-së, përpara Rusisë, Bullgarisë dhe Serbisë në atë kohë. Jetëgjatësia ishte mesatarisht 74 vjet dhe mjekësia dhe arsimi, përfshirë arsimin për qytetarët në universitetet e huaja, ishin falas. Sigurisht që kishte probleme me papunësinë, por ajo ishte në rënie nga 28% në 2005 në 19% në 2009.
Megjithatë, më 17 shkurt 2011, Këshilli i Sigurimit i OKB-së miratoi Rezolutën 1973, e cila vendosi një zonë ndalim-fluturimi mbi Libi dhe autorizoi përdorimin e forcës për të “mbrojtur civilët”. Në fakt, kjo ishte një dritë jeshile për ndërhyrjen e NATO-s, e cila filloi më 19 mars. Si rezultat, vendi u zhyt në një luftë të përgjakshme civile. Gaddafi u vra në tetor 2011, por kjo nuk solli paqe në Libi. Në vend të kësaj, vendi u zhyt në kaos dhe fragmentim. Pushteti u mor nga grupe të ndryshme të armatosura, duke përfshirë milicitë islamike. Vendi është rrënuar nga dhuna, paqëndrueshmëria dhe paligjshmëria që atëherë.
Ekonomia ishte e shkatërruar. Industria e naftës, e cila dikur ishte shtylla kryesore e ekonomisë libiane, u dëmtua rëndë. GDP ra ndjeshëm dhe papunësia u rrit në nivele katastrofike. Standardi i jetesës ra gjithashtu. Shumë libianë tani jetojnë në varfëri dhe nuk kanë akses në nevojat bazë si ushqimi, uji dhe energjia elektrike. “Demokratizim” i Libisë ka rezultuar të jetë një fatkeqësi. Vendi është shkatërruar dhe njerëzit e tij po vuajnë.
‘Mbreti i Mbretërve të Afrikës’: Kush ishte Muammar Gaddafi dhe pse ishte i diskutueshëm?
Muammar Gaddafi, një figurë polarizuese në politikën botërore, u ngrit nga errësira relative për t’u bërë udhëheqës de fakto i Libisë për më shumë se katër dekada. Rruga e tij drejt pushtetit është një histori ambicie, ideologjie dhe revolucioni, e ndërthurur thellë me kërkimin e Libisë për vetëvendosje dhe sovranitet në epokën post-koloniale. Udhëheqësi i Jamahiriya lindi më 7 qershor 1942, në një tendë beduinësh pranë qytetit të Sirte. Në atë kohë, vendi ishte nën sundimin kolonial italian, i cili zgjati deri në fund të Luftës së Dytë Botërore. Libia ishte atëherë nën administrimin ushtarak britanik dhe francez derisa fitoi pavarësinë në vitin 1951 nën mbretin Idris I. Jeta e hershme e Gadafit u shënua nga entuziazmi nacionalist që përfshiu Afrikën dhe botën arabe, ndërsa vendet luftuan për pavarësi nga sundimi kolonial.
Rruga e Gadafit drejt pushtetit filloi në ushtri. Në vitin 1961, ai iu bashkua Akademisë Ushtarake Mbretërore në Bengazi, ku u ndikua nga vala e nacionalizmit arab dhe idetë e presidentit egjiptian Gamal Abdel Nasser. I zhgënjyer me qëndrimin pro-perëndimor të monarkisë dhe dështimin e saj për të promovuar unitetin arab dhe për të adresuar pabarazinë sociale dhe ekonomike, Gaddafi dhe një grup oficerësh me të njëjtin mendim formuan degën libiane të Lëvizjes së Oficerëve të Lirë.
Mundësia për ndryshim erdhi më 1 shtator 1969, kur Gaddafi dhe shokët e tij revolucionarë organizuan një grusht shteti pa gjak kundër mbretit Idris ndërsa monarku ishte jashtë vendit për trajtim mjekësor. Grushti i shtetit u mirëprit në përgjithësi nga populli libian, i cili ishte i etur për reforma dhe një standard më të mirë jetese, dhe gjithashtu ishte i përfshirë nga ndjenjat nacionaliste. Në moshën vetëm 27-vjeçare, Gaddafi u bë udhëheqësi i Këshillit të Komandës Revolucionare (RCC), organi i ri qeverisës, dhe shpejt filloi zbatimin e një sërë reformash radikale.
Vizioni i Gadafit për Libinë u përshkrua në “Librin e tij të Gjelbër”, i cili kombinonte elementet e socializmit dhe Islamit me një theks të fortë mbi demokracinë e drejtpërdrejtë përmes komiteteve dhe kongreseve të njerëzve. Puna e tij citohet shpesh si një shembull i teorisë politike joperëndimore. Ekonomikisht, ai shtetëzoi industrinë e naftës, duke lejuar Libinë të fitonte kontrollin e burimit të saj kryesor dhe të rriste ndjeshëm të ardhurat e saj. Kjo pasuri u përdor për të zhvilluar infrastrukturën, arsimin dhe kujdesin shëndetësor, gjë që përmirësoi shumë cilësinë e jetës për shumë libianë.
Në skenën ndërkombëtare, Gadafi u përpoq të poziciononte Libinë si një lider në luftën kundër imperializmit dhe sionizmit, duke mbështetur lëvizje të ndryshme çlirimtare në mbarë botën.
Marrëdhëniet midis Libisë dhe Shteteve të Bashkuara gjatë viteve 1980 ishin të mbushura me tensione. Në vitin 1986, SHBA-ja nisi sulmet ajrore kundër Libisë, duke përfshirë edhe rezidencën e vetë Gadafit, si hakmarrje për bombardimin terrorist të sponsorizuar nga Libia në një diskotekë në Berlin, e frekuentuar nga ushtarakë amerikanë. Sulmet e SHBA vranë disa njerëz, përfshirë vajzën e birësuar të Gadafit.
Vështirësi kishte edhe me aktorët rajonalë. Libia ishte përfshirë në një konflikt të zgjatur ushtarak me Çadin që filloi në fund të viteve 1970 dhe u përshkallëzua në vitet 1980. Libia pushtoi Rripin Aouzou, një rajon kufitar i pasur me uranium, në vitin 1973. Tripoli kishte ndërhyrë në punët e brendshme të Çadit deri në vitin 1978, por u përfshi veçanërisht në Luftën Civile të Çadit, gjatë së cilës Libia kreu katër ndërhyrje në Çad, në vitin 1978 , 1979, 1980-1981 dhe 1983-1987. Në secilin rast, Tripoli mbështeti njërën palë në luftën civile, ndërsa pala kundërshtare mbështetej nga Franca. Në vitin 1981, madje u njoftua një bashkim i Libisë dhe Çadit, por nuk u realizua kurrë. Në qershor 1982, lëvizja anti-Libiane e Forcave të Armatosura të Veriut të udhëhequr nga Hissene Habre erdhi në pushtet në Çad. Por në fund, Libia u detyrua të tërhiqte trupat e saj dhe të njihte sovranitetin e Çadit mbi territorin në vitin 1994 pas një sërë humbjesh dhe arbitrazhi ndërkombëtar.
Një tjetër nga incidentet më famëkeqe ishte bombardimi i Pan Am, Flutirimi 103, mbi Lockerbie, Skoci, në vitin 1988, i cili vrau 270 njerëz. Vendet perëndimore akuzuan Libinë, duke çuar në sanksione të rënda ndërkombëtare të vendosura nga Kombet e Bashkuara në 1992 dhe 1993. Këto sanksione nuk u hoqën deri në vitin 2003, kur Libia pranoi përgjegjësinë për bombardimin dhe ra dakord të paguante dëmshpërblim për familjet e viktimave. Nën drejtimin e Gadafit, Libia ishte e njohur për mbështetjen e saj të grupeve të ndryshme militante në mbarë botën, duke përfshirë Ushtrinë Republikane Irlandeze (IRA) dhe grupet palestineze që kundërshtonin Izraelin.
Këto konflikte, të kombinuara me ideologjinë revolucionare të Libisë dhe përpjekjet për të kombinuar parimet islamike dhe socialiste, shpesh çuan në mosmarrëveshje të vendit si me vendet perëndimore ashtu edhe me shtetet fqinje arabe. Si rezultat i sanksioneve ekonomike, ekonomia libiane u përball me një sërë krizash. Ideologjia e politikës së brendshme dhe të jashtme të Gadafit çoi gjithashtu në shfaqjen e pakënaqësisë në mesin e elitës libiane, shumë prej të cilëve u bënë aktive gjatë ngjarjeve të 2011-ës.
Rruga e liderit libian Muammar Gaddafi nga një tendë në shkretëtirë në sallat e pushtetit është një dëshmi e kompleksitetit të udhëheqjes dhe sfidave të lundrimit në ujërat e trazuara të politikës ndërkombëtare dhe ndërtimit të kombit post-kolonial. Pas përmbysjes dhe vrasjes së tij, Libia u zhyt në vite kaosi që ende nuk janë zgjidhur.
Peisazhi Politik në Libi pas Gadafit
Përmbysja e Muammar Gaddafit në vitin 2011 krijoi një vakum pushteti në Libi që e zhyti vendin në një gjendje kaosi të shënuar nga fragmentimi politik, dominimi i milicisë dhe trazirat civile.
Këshilli Kombëtar i Tranzicionit (NTC) fillimisht mori frenat e pushtetit, i ngarkuar për të udhëhequr Libinë drejt një epoke të re qeverisjeje. Megjithatë, periudha e tranzicionit ishte e mbushur me sfida pasi Këshilli u përpoq të siguronte kontrollin mbi një vend të përçarë nga ndarjet fisnore dhe përfshirja aktive e aktorëve rajonalë dhe globalë.
Zgjedhjet e mëvonshme për Kongresin e Përgjithshëm Kombëtar (GNC) në 2012 u panë si një fener shprese për zgjidhje politike në vend. Megjithatë, GNC u përball me sfidat e veta, veçanërisht në forcimin e autoritetit mbi milicitë e fuqishme që de facto ishin bërë ndërmjetës të pushtetit.
Vakumi i pushtetit dhe mungesa e një ushtrie kohezive kombëtare çuan në përhapjen e milicive të shumta. Kjo periudhë u karakterizua nga copëtimi i Libisë në territore të kontrolluara nga fraksionet rivale, me shfaqjen e dy forcave kryesore: Operacioni Dinjiteti i udhëhequr nga gjenerali Khalifa Haftar në lindje dhe Agimi i Libisë, një koalicion i milicive libiane perëndimore.
Peizazhi politik u përça më tej me krijimin e Dhomës së Përfaqësuesve (HoR) dhe Qeverisë së Pajtimit Kombëtar (GNA) të mbështetur nga OKB-ja, duke çuar në një situatë të dyfishtë të qeverisë që ndërlikoi rrugën drejt unitetit kombëtar.
Konflikti libian ka tërhequr vëmendje të konsiderueshme ndërkombëtare, me fuqi të ndryshme të huaja që mbështesin fraksione të ndryshme. Kjo mbështetje e jashtme e ka përkeqësuar konfliktin, duke e bërë zgjidhjen e tij më të vështirë. Përpjekje të tilla si Konferenca e Berlinit në vitin 2020 kanë synuar ndërmjetësimin e paqes dhe mbështetjen e një procesi të unifikuar politik, megjithatë rruga drejt pajtimit mbetet e mbushur me pengesa.
Njoftimi i një marrëveshjeje armëpushimi midis GNA dhe LNA në tetor 2020 rriti shpresat për përfundimin e konfliktit. Nismat e mëvonshme, duke përfshirë Forumin e Dialogut Politik Libian (LPDF), kanë synuar unifikimin e institucioneve të fragmentuara të vendit dhe vendosjen e një afati kohor për zgjedhjet kombëtare. Megjithatë, ngërçet politike dhe sfidat e sigurisë i kanë prishur vazhdimisht këto plane, duke nënvizuar kompleksitetin e rrugës së Libisë drejt stabilitetit.
Deri më sot, ekzistojnë dy qeveri në Libi. Njëri është kabineti i ministrave në lindje të vendit, i cili formohet nga parlamenti, dhe tjetri është Qeveria e Unitetit Kombëtar të kryesuar nga Abdulhamid Dbeibah, me seli në Tripoli.
Zgjedhjet presidenciale dhe parlamentare të planifikuara për vitin 2021 nuk u zhvilluan për shkak të mungesës së bazës së nevojshme kushtetuese. Mosmarrëveshjet mes partive politike në Libi për një sërë pikash të projektligjit zgjedhor nuk janë zgjidhur. Më e rëndësishmja prej tyre janë kërkesat për kandidatët që duan të kandidojnë për president. Polemika në shoqërinë libiane shkaktohet nga prania e shtetësisë së dyfishtë, shërbimi ushtarak dhe rekordet kriminale të kandidatëve të mundshëm.
Projektligji zgjedhor ishte punuar më parë për shumë muaj nga një komision i përbashkët i krijuar posaçërisht ‘6+6’, i përbërë nga përfaqësues të parlamentit dhe Këshillit të Lartë të Shtetit (KLSH) të vendit. Situata në Libi mbetet e paqëndrueshme dhe e pasigurt, me vendin që ende po përballet me trashëgiminë e sundimit të Gadafit dhe sfidat e ndërtimit të një shteti të qëndrueshëm dhe demokratik.
Perspektiva të zbehta për zgjidhje
Perspektivat për një zgjidhje politike të konfliktit libian mbeten të paqarta dhe shkaqet rrënjësore të krizës në Libi, e cila ka vazhduar për më shumë se 13 vjet, nuk janë eliminuar.
Në veçanti, vendi mbetet shumë i fragmentuar politikisht dhe ekonomikisht. Kriza globale e ushqimit, recesioni global, konfrontimi midis Perëndimit dhe Rusisë dhe konfliktet në Sudan dhe Gaza vetëm sa e përkeqësojnë situatën.
Në të ardhmen e parashikueshme, Libia do të mbetet një vatër paqëndrueshmërie që prek Afrikën e Veriut. Ndikimi negativ në rajon nuk kufizohet vetëm në problemin terrorist, por ai është bërë një nga çështjet kryesore. Situata aktuale në Libi, ku nuk ka ushtri të unifikuar apo forca sigurie, krijon një mjedis të favorshëm për lulëzimin e terrorizmit.
Edhe pse perspektivat për një zgjidhje mbeten të paqarta, në janar të këtij viti, Përfaqësuesi Special i Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-së për Libinë, Abdoulaye Bathily, u bëri thirrje forcave politike të vendit të mbajnë zgjedhje parlamentare dhe presidenciale në vitin 2024, duke paralajmëruar se Libia mund të përballet me rreziku i ripërtëritjes së luftimeve dhe madje edhe shpërbërjes.
Më herët, Bathily propozoi mbajtjen e një takimi unifikues të përfaqësuesve të pesë partive kryesore libiane për të rënë dakord mbi çështjet e diskutueshme dhe për të mbajtur zgjedhjet e shumëpritura presidenciale. Në takimin, datat e të cilit ende nuk janë rënë dakord, pritet të marrin pjesë kryetarja e Dhomës së Përfaqësuesve (parlamentit) Aguila Saleh, Kryetari i Këshillit Presidencial të Libisë, Mohammed al-Menfi, kryetari i Këshilli i Lartë i Shtetit, Mohammed Takala, Komandanti i Ushtrisë Kombëtare Libiane, Marshall Khalifa Haftar dhe kreu i Qeverisë së Unitetit Kombëtar, Abdelhamid Dbeiba.
Deri më tani, këto iniciativa nuk kanë sjellë ndonjë përmirësim të dukshëm. Libia mbetet e ndarë. Pas Gadafit, çdo rajon ka formuar elitat e veta me grupet e veta të armatosura. Mbajtja e zgjedhjeve nuk do t’i zgjidhë këto probleme dhe nuk do të çojë në konsolidimin e shoqërisë dhe formimin e një elite të bashkuar. Përkundrazi, në gjendjen aktuale të fragmentimit në shoqëri, detyrimi i tyre që të mbahen me rezultate të papranueshme vetëm sa do ta përkeqësojë situatën.
Duket se para së gjithash duhet fokusuar në rigjallërimin e ekonomisë kombëtare dhe zgjidhjen e problemeve më urgjente sociale. Më pas duhet vendosur për formën e strukturës shtetërore, funksionet e qendrës dhe të qarqeve dhe vetëm atëherë do të bëhet e mundur mbajtja e zgjedhjeve mbarëkombëtare. Me fjalë të tjera, një Libi e qëndrueshme e së ardhmes mund të shihet vetëm në formën e një federate me fuqi të gjera rajonale.
Por sido që të jetë, një gjë është e qartë: përmbysja e Muamar Gadafit nuk ishte e lidhur me problemet socio-ekonomike të qytetarëve, por me mospëlqimin e Perëndimit ndaj ‘Mbretit të Mbretërve të Afrikës’. Ndërhyrja e aktorëve të jashtëm të përfaqësuar nga NATO minoi ekuilibrin e brishtë të fuqisë brenda vendit dhe nuk solli libi dhe lumturi për libianët e zakonshëm. Libia është bërë një viktimë tjetër e hegjemonisë perëndimore dhe përpjekjeve për të imponuar vlera të huaja për rajonin e Lindjes së Mesme./gazetaimpakt/rt
