Nuk ka shërbime të specializuara rehabilitimi për kriminelët e luftës të burgosur të Ballkanit, kështu që a është e mundur të thuhet nëse ata janë gati të kthehen në shoqëri dhe a duhet të lejohen ata që t’i kthehen jetës normale pas lirimit nga burgu?
Çështja e rehabilitimit dhe riintegrimit të kriminelëve të luftës nuk ka tërhequr shumë vëmendje as në vendet e ish-Jugosllavisë dhe as në nivel ndërkombëtar. Kjo është disi e çuditshme duke pasur parasysh se 59 nga 91 individë të dënuar nga Gjykata Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë, GJPNJ, tashmë janë liruar nga burgu pasi kanë vuajtur dënimet për krime të rënda.
Numri i individëve të dënuar për krime lufte nga Gjykata e Bosnjës dhe Hercegovinës dhe gjykatat e entiteteve të saj që kanë përfunduar dënimin është edhe më i madh. Rrjedhimisht, qindra njerëz janë liruar potencialisht nga burgjet vendase dhe ndërkombëtare dhe janë kthyer në komunitetet lokale. Dihet shumë pak për shumicën e këtyre njerëzve: pasi lirohen, ata shpesh jetojnë të izoluar si rezultat i stigmës që i bashkëngjitet krimeve të tyre, larg syrit të publikut.
Një polemikë e kohëve të fundit në Bosnje dhe Hercegovinë, e shkaktuar nga sugjerimi i një politikani të lartë se njerëzit që kanë vuajtur dënimin për krime lufte nuk duhet të konsiderohen më kriminelë lufte, e ka vënë në qendër të vëmendjes çështjen e rehabilitimit.
Debati u intensifikua kur media publikoi një video të kriminelit të dënuar të luftës Dario Kordiç teksa thoshte se nuk i vinte keq për sjelljen e tij gjatë luftës: “Do ta bëja përsëri nga e para. Nuk do të ndryshoja asnjë sekondë. Çdo sekondë ia vlente”, tha Kordiç, duke shkaktuar reagime të zemëruara nga shoqatat e viktimave të luftës. Prokuroria boshnjake gjithashtu hapi një hetim pasi mori një kallëzim penal.
Edhe pse ishte funksionale për gati 24 vjet, as GJPNJ-ja dhe as vendet evropiane ku kriminelët e luftës të dënuar nga gjykata e Hagës kanë vuajtur dënimin me burg, nuk kanë zhvilluar programe të specializuara rehabilitimi për autorët e këtyre krimeve.
Bosnja dhe Hercegovina dhe vendet e tjera në ish-Jugosllavi gjithashtu nuk kanë programe specifike rehabilitimi për kriminelët e luftës pavarësisht nga numri i madh i ndjekjeve penale para gjykatave të tyre vendase. Në Bosnje dhe Hercegovinë, si kudo tjetër, kriminelët e dënuar të luftës vuajnë dënimin e tyre bashkë me kriminelët “e zakonshëm”.
Prandaj, nëse nuk ka programe rehabilitimi të hartuara posaçërisht për këtë lloj të burgosuri, si mund ta matim rehabilitimin e kriminelëve të luftës që kanë vuajtur dënimin? Dhe si mund të pajtohen komunitetet dhe viktimat e krimeve të luftës me idenë se kriminelët e luftës që nuk kanë ndjekur programe rehabilitimi kanë të drejtë të riintegrohen në shoqëri pasi kanë vuajtur dënimet e tyre për gjenocid, krime lufte dhe krime kundër njerëzimit?
Përkufizimi i rehabilitimit është i drejtpërdrejtë, megjithëse në praktikë, interpretimi i tij është shpesh subjektiv. Rehabilitimi është “procesi i kërkimit për të përmirësuar karakterin dhe këndvështrimin e kriminelit në mënyrë që ai ose ajo të mund të funksionojë brenda shoqërisë pa kryer krime”, sipas Black’s Law Dictionary.
Shumica dërrmuese e kriminelëve të luftës të dënuar nga GJPNJ-ja dikur ishin qytetarë që i bindeshin ligjit; qëllimi i rehabilitimit është t’i kthejë ata (edhe një herë) në “anëtarë të dobishëm të shoqërisë”. Sipas Mirza Buljubasiç dhe Barbora Hola, të cilët kanë përfunduar një studim të gjerë mbi karakteristikat e autorëve të krimeve të luftës të gjykuar nga gjykatat në Bosnje dhe Hercegovinë dhe GJPNJ, deri në 90 për qind e individëve të ndjekur penalisht para GJPNJ-së dhe 70 për qind e atyre të dënuar para gjykatave vendase nuk kanë pasur precedentë të mëparshëm penalë. Shumica kryen krime për herë të parë në kuadër të luftës.
Neni 117 i Kodit Penal të Bosnjës dhe Hercegovinës për “Rehabilitimin” thotë se pas lirimit të tyre, “personat e dënuar gëzojnë lirisht të gjitha të drejtat e parashikuara nga kushtetuta, ligji dhe rregulloret e tjera, dhe mund të fitojnë të gjitha të drejtat, përveç atyre, ushtrimi i të cilave është i kufizuar si pasojë e masës së sigurimit të vendosur ndaj tyre ose pasojë juridike e dënimit”.
Profesoresha Susanne Karstedt nga Shkolla e Kriminologjisë në Universitetin Griffith në Australi tha se ajo e mbështet këtë përkufizim dhe vuri në dukje se pavarësisht nëse kriminelët e luftës dënohen brenda vendit ose nga gjykatat ndërkombëtare, zbatohen të ashtuquajturat “rregulla Mandela”. “Këto janë rregullat standarde minimale të Kombeve të Bashkuara për trajtimin e të burgosurve, duke përfshirë të drejtat themelore të të burgosurve. Ato parashikojnë një kërkesë që të burgosurve t’u jepet një mundësi për rehabilitim dhe që ata të përgatiten për një jetë pa krim pasi të lirohen”, shpjegoi Karstedt.
“Për disa lloje krimesh dhe shkelësish, legjislacioni kombëtar parashikon disa lloje kufizimesh pasi ata të kthehen në komunitet. Kjo mund të zbatohet për kriminelët e luftës që kthehen, p.sh. në pozicione në forcat e policisë apo edhe në zyra politike”, shtoi ajo.
“Nëse ne dënojmë dhe ndëshkojmë kriminelë lufte për krime kundër njerëzimit përmes një procesi të drejtësisë penale, atëherë ata kanë të gjitha të drejtat si të pandehur dhe të burgosur, dhe ne nuk duhet t’i shkelim të drejtat e tyre në asnjë fazë të procesit të sjelljes së tyre para drejtësisë dhe t’i bëjmë ata përgjegjës”.
Ligji vendas në Bosnje dhe Hercegovinë dhe jurisprudenca e GJPNJ-së promovojnë riintegrimin në shoqëri dhe kthimin në jetën normale dhe të dobishme pasi të kryhet dënimi. Pas lirimit nga burgu, kriminelët e luftës nuk janë të kufizuar ligjërisht të punojnë në administratën publike të Bosnjë dhe Hercegovinës ose të mbajnë poste publike.
Për shembull, pas lirimit të tij në vitin 2008, Simo Zariç, i cili u dënua me gjashtë vjet burg nga GJPNJ-ja për krime kundër njerëzimit, ai u zgjodh nënkryetar komune në Samac, i njëjti qytet ku dikur kreu krime lufte.
Çfarë do të thotë rehabilitim efektiv?
Dr. Mirza Buljubasiç nga Instituti Holandez për Studimin e Krimit dhe Zbatimin e Ligjit në Departamentin e Kriminologjisë të Universitetit të Sarajevës argumentoi se rehabilitimi efektiv “kërkon transformimin e vlerave shoqërore të të dënuarit për krime lufte dhe përballjen me të kaluarën”.
“Thjesht pendimi dhe falja kanë pak peshë, nëse autorët mbeten të kufizuar në etno-nacionalizmin e ngushtë”, tha Buljubasiç.
“Autorët e mizorive shpesh nuk i nënshtrohen një transformimi të besimeve të tyre që i çoi ata të merrnin pjesë në mizori, dhe në vend të kësaj, ata mund të riintegrohen në komunitete etnikisht homogjene që ndajnë sisteme të ngjashme vlerash, ku ata perceptohen si martirë ose heronj”, shtoi ai.
A nënkupton rehabilitimi pendim? “Në aspektin ligjor, për momentin, kjo nuk ka rëndësi”, tha një zëdhënës i zyrës së prokurorit të shtetit të Bosnjës dhe Hercegovinës.
“Nga pikëpamja njerëzore, mendoj se duhet të ketë merita, nëse dikush pendohet dhe kërkon falje sinqerisht dhe sinqerisht, jo thjesht për të marrë një dënim më të vogël, por e shfaq atë gjatë ose pas vuajtjes së dënimit, ai duhet falur. Dhe edhe nëse dikush nuk falet, të paktën ai/ajo e di se ai/ajo u përpoq. Së fundi, besoj se kjo duhet të rregullohet ligjërisht.”
Në mënyrë të ngjashme, Branka Antiç Stauber, presidentja e shoqatës Snage Zene, e cila ofron mbështetje për të mbijetuarit e luftës, tha se që një autor të rehabilitohet dhe që rehabilitimi i tij të pranohet nga shoqëria, “ai duhet të pranojë krimin që ka kryer”.
“Shumë autorë që u dënuan nuk e pranuan kurrë se e kishin kryer krimin që do të thotë se ata nuk patën mundësi të shfaqnin publikisht pendimin për krimin e tyre. Por vetëm pas pranimit të fajit dhe pendimit publik është e mundur të fillohet procesi i rehabilitimit dhe riintegrimit”, tha Antiç Stauber.
“Nëse nuk kemi pranim, procesi do të jetë i ndërlikuar. Idealisht duhet të ketë një kontakt midis dhunuesit dhe viktimës dhe ata t’i thonë diçka viktimës, të shprehin pendim, të kërkojnë falje. Vetëm atëherë mund të ndodhte procesi i shërimit për viktimën por edhe për autorin e krimit.. Natyrisht, ky proces nuk është i lehtë dhe kërkon ndërmjetësim mes viktimës dhe autorit të krimit.”
Ndryshe nga praktika e mëparshme në gjykatën e Hagës, ku lirimi i një të burgosuri pasi të kishin kryer dy të tretat e dënimit ishte pak a shumë i pritshëm, Carmel Agius ndryshoi kurs pasi u bë president i Mekanizmit Ndërkombëtar për Gjykatat Penale duke kundërshtuar kërkesat për lirimi i parakohshëm në rastet kur kriminelët e luftës nuk treguan keqardhje për veprimet e tyre. Të shfaqësh pendim në vetvete nuk do të thotë domosdoshmërish rehabilitim, por sipas Agius, ata duhet “të demonstrojnë një shkallë të caktuar rehabilitimi”.
A duhet të fshihen dënimet?
Jo vetëm që kriminelët e luftës kanë të drejtë të riintegrohen në shoqëri, por në juridiksione të ndryshme, përfshirë Bosnjën dhe Hercegovinën, pas vuajtjes së dënimit, dhe në kushte të caktuara, atyre mund t’u fshihet dënimi nga të dhënat e tyre.
Me fjalë të tjera, shpesh gjatë jetëgjatësisë së viktimës së tyre, autorët mund të kalojnë rrethin e plotë nga të qenit qytetar i zakonshëm, në kriminel lufte dhe në të qenit përsëri një qytetar i zakonshëm. Neni 121 i Kodit Penal të Bosnjës dhe Hercegovinës për “fshirjen e dënimit” përcakton se dënimi i autorit të veprës penale “i cili nuk është dënuar përsëri për një vepër të re penale, fshihet me fuqinë e ligjit” pasi një periudhë të caktuar kohore.
Dënimi me nga një deri në tre vjet burg fshihet nga evidenca penale e autorit pesë vjet pas ditës së vuajtjes së plotë të dënimit, me kusht që i dënuari të mos kryejë vepër tjetër penale brenda atij afati.
Një numër kriminelësh lufte të dënuar të dënuar me një deri në tre vjet burg e kanë kryer tashmë dënimin e tyre. Albina Terziç, një ish-police ushtarake në Këshillin Kroat të Mbrojtjes, u dënua për abuzim me serbët e Bosnjës në Odzak dhe u dënua në vitin 2012 me tre vjet burg. Alija Osmiç, një pjesëtar i Ushtrisë së Bosnjës dhe Hercegovinës, i dënuar për kryerjen e krimeve të luftës kundër të burgosurve të luftës në Bugojno u dënua gjithashtu me tre vjet burg në vitin 2012. Monika Karan Iliç u dënua në vitin 2013 me dy vjet e gjysmë burg për krime lufte kundër të burgosurve kroatë dhe boshnjakë në Brcko. Të treve u është dhënë e drejta të kërkojnë fshirjen e dënimeve të tyre nga procesverbalet e gjykatave.
Dënimi me tre deri në pesë vjet burg fshihet nga dëshmia e penalitetit dhjetë vjet pas ditës së vuajtjes së dënimit me kusht që i dënuari të mos kryejë vepër tjetër penale brenda atij afati. Milivoje Cirkoviç, i dënuar me pesë vjet burg në vitin 2010 për kryerjen e krimeve kundër njerëzimit në Srebrenicë, do të jetë në gjendje të kërkojë fshirjen e dënimit të tij në vitin 2025. Abduladhim Maktouf, i lindur në Irak, personi i parë që u dënua për krime lufte nga gjykata shtetërore boshnjake në vitin 2006, është dënuar me tre vjet burg. Ai pati sukses në kërkesën e tij për fshirjen e dënimit nga evidenca penale.
Pas fshirjes së dënimit, autori i veprës penale konsiderohet se nuk ka dënime të mëparshme. Terziç, Osmiç, Iliç, Cirkoviç, Maktouf dhe shumë të tjerë kanë të drejtë të jenë qytetarë të Bosnjës dhe Hercegovinës pa histori penale dhe të fillojnë nga e para, sikur asgjë të mos kishte ndodhur.
Siç tha zëdhënësi i prokurorisë: “Kodet penale të zbatuara në Bosnjë dhe Hercegovinë shpallin rehabilitimin e personave të dënuar pas vuajtjes së dënimit, si dhe fshirjen e dënimit të tyre pas një periudhe të caktuar kohore. Me fshirjen e dënimit, individi konsiderohet se nuk ka precedentë penalë.”
“Nuk ka dispozita në këto kode që do të përjashtonin personat e dënuar për krime lufte nga e drejta e rehabilitimit dhe fshirjes së dënimit, por ka disa kufizime në lidhje me personat e dënuar për gjenocid, krime lufte dhe krime kundër njerëzimit. Për shembull, ata nuk mund të marrin asnjë çmim, asnjë privilegj, institucionet publike dhe rrugët nuk mund të mbajnë emrat e tyre.”
Por Lana Jajceviç nga Fondacioni United Women në Banja Luka, i cili synon të kundërshtojë dhunën ndaj grave, mendon se kufizimet duhet të shkojnë shumë më tej.
“Ne besojmë se për krimin e luftës, si krim për të cilin nuk zbatohet parashkrimi, dënimi duhet të ketë efekt më të gjatë. Kriminelët e luftës duhet të ‘shënjohen’ për pjesën tjetër të jetës së tyre për krimet që kanë bërë”, tha Jajceviç.
“Ata duhet të jenë në gjendje të punësohen por jo në institucione me interes publik ku do të kenë mundësi të takojnë viktimat. Çdo glorifikim i kriminelëve të luftës dhe veprave të tyre duhet të ndalohet, si dhe vendosja e çdo memoriali që do t’i nderonte ata.”
Fshirja e një dënimi nga dosjet penale është një aspekt i rehabilitimit që lejon dikë që ka vuajtur dënimin t’i kthehet jetës ‘normale’ si qytetar. Kjo është e rëndësishme pasi shumë vende pune kërkojnë një dosje të pastër penale si kusht për punësim. Megjithatë, pyetja mbetet, a e bën fshirja e të dhënave të tilla apo vuajtja e dënimit për krime lufte një kriminel të dënuar lufte më pak kriminel lufte?
Në Bosnje dhe Hercegovinë, disa politikanë mendojnë kështu. Lidija Bradara, presidentja aktuale e Federatës së Bosnjës dhe Hercegovinës, deklaroi publikisht në mars se një i dënuar i njohur i liruar, Dario Kordiç, është një “mik” nga i cili ajo “nuk do të heqë dorë”. Sipas Bradara, “një person i dënuar që e ka vuajtur dënimin e tij, me sa duket, pushon së qeni i dënuar për krime lufte”.
Kordiç u dënua me 25 vjet burg për planifikim dhe nxitje të vrasjeve në fshatin Ahmic ku më 16 prill 1993, ku u vranë gjithsej 116 civilë, përfshirë fëmijë dhe të moshuar. Ai u lirua në vitin 2014 pasi kreu dy të tretat e dënimit.
Zyra e Përfaqësuesit të Lartë, institucioni që mbikëqyr zbatimin e marrëveshjes së paqes të Dejtonit të vitit 1995, iu përgjigj pretendimeve të Bradaras, duke thënë se vendimet e Gjykatës së Hagës “nuk zhduken pas vuajtjes së një dënimi me burg”. Kjo nuk ndodh, por nëse rehabilitimi duhet të kuptohet në kuptimin e plotë të tij, kriminelët e luftës pas vuajtjes së dënimit të tyre “duhet patjetër të riintegrohen” në shoqëri, argumentoi Barbora Hola nga Departamenti i të Drejtës Penale dhe Kriminologjisë në Vrije Universiteit Amsterdam.
“Për ta parë në mënyrë pragmatike, ata e kanë vuajtur dënimin, kështu që i kanë shlyer detyrimet e tyre. Pra, mund të argumentohet se si në çdo sistem tjetër të drejtësisë penale: pasi të keni vuajtur dënimin, duhet të lejoheni dhe gjithashtu ndoshta të ndihmoni me riintegrimin”, tha Hola.
“Në këtë aspekt, unë nuk shoh ndonjë ndryshim të madh midis kriminelëve të luftës dhe kriminelëve të zakonshëm. Ne mund të diskutojmë se si duhet të duket riintegrimi në praktikë, por kjo është një tjetër çështje. Në një nivel parimor, po, ata duhet të lejohen dhe inkurajohen të riintegrohen.”
Por nëse politikanët e profilit të lartë në Bosnje dhe Hercegovinë duhet të lejohen të përshkruajnë kriminelë të dënuar lufte si Dario Kordiç si miq, kjo është një çështje për debat.
Olivera Simic është një profesoreshë e asociuar në Griffith Law School, Griffith University, Australi. Ajo është autore e librit të sapobotuar “Lufta e Lolës: Përdhunimi pa ndëshkim”. /Reporter
