nga Andre Vltchek.
Besojeni ose jo, por dekada më parë, Indonezia ishte një vend socialist, djepi i ‘lëvizjes së vendeve të paangazhuara’, me Presidentin e flaktë progresiv Soekarnon që drejtonte kombin. Partia Komuniste e Indonezisë (PKI) atëherë ishte Partia e tretë më e madhe komuniste në botë, pas asaj të Kinës dhe Bashkimit Sovjetik, dhe nëse nuk do të ishte grushti i orkestruar nga SHBA në vitin 1965; me lehtësi do ti kishte fituar zgjedhjet e vitit 1966, në mënyrë demokratike dhe të qetë.
Të gjitha burimet kryesore natyrore të Indonezisë ishin në duart e popullit dhe të qeverisë, pa asnjë kompromis. Indonezia po bëhej një nga vendet lidere botërore: ende një vend i varfër, por optimist dhe i vendosur dhe me plot shpresë.
Soekarno ishte një ëndërrimtar dhe të tillë ishin edhe shokët e tij komunistë.
Por përveç të qenit një ‘poet politik’, Soekarno ishte gjithashtu një inxhinier pragmatik i ndërtimtarisë, i cili kishte pak njohuri edhe nga arkitektura dhe planifikimet e qyteteve.
Një nga vizionet e tij të mëdha të lindura në fund të viteve 50 ishte ndërtimi i një kryeqyteti të ri për vendin e tij të madh të mijëra ishujve. Besohet se një ditë ai llogariti vendndodhjen e saktë të ‘qendrës gjeografike’ të Indonezisë, nguli një pykë atje dhe deklaroi se aty do të ndërtohej Ibu Kota (kryeqyteti ose qyteti ‘nënë’).
Pyka proverbiale kishte markuar zonën e cila në të vërtetë ishte mezi i xhunglave të padepërtueshme të Kalimantanit (pjesa indoneziane e Borneos), rreth 200 kilometra nga qyteti më i afërt sa madhësia e Banjarmasinit.
Para se te fillonte ndertimi në vitin 1957, atje kishte qenë vetëm një fshat, Pahanduti, që së shpejti do të bëhej kryeqyteti i rajonit të ri autonom të Kalimantanit qendror. Me shokun Soekarno si lider, Tjilik Riwut kishte pranuar rolin e guvernatorit të parë. Megjithatë, një vit më vonë qyteti i ardhshëm u riemërua, duke u bërë Palangkaraya.
Detyra e hartimit të zonës urbane erdhi nga shoku Semaun, i cili ishte një nga themeluesit dhe kryetari i parë i PKI-së. Semaun ishte diplomuar nga Universiteti Komunist i Punëtorëve të Lindjes në Bashkimin Sovjetik. Ai shpesh kryente detyrën e projektuesit të qytetit dhe së bashku me Soekarnon ishte i vendosur të ngrinte ‘Moskën e dytë’ në mes të Kalimantanit / Borneo, me qendra të mrekullueshme kërkimore, teatro, salla koncertesh, biblioteka, muzeume dhe transport publik si dhe me shatrivane, rrugë të gjera, sheshe, parqe dhe shëtitore.
Arkitektët, inxhinierët dhe punëtorët sovjetikë, (por edhe mësuesit) u ftuan për të ndihmuar në këtë sfidë të madhe.
Në mes të nje vendi të egër, midis dy lumenjve tropikalë, Kahayan dhe Sabangau, një nga projektet më të mëdha aziatike të të gjitha kohërave po fillonte të merrte formë.
Ai u nis nga vetë Presidenti Soekarno, i cili më 17 korrik 1957 shënoi përurimin e monumentit në mes të një kantjeri të ri, i cili pritej të bëhej qendra e qytetit të ri, krahinës së re dhe përfundimisht e të gjithë Republikës së Indonezisë (RI).
Projekti filloi të lëvizë përpara me entuziazëm. Sovjetikët, krah për krah me shokët e tyre indonezianë, po ndërtonin rrugë dhe ngrinin struktura.
Kishte edhe plane për të ndërtuar tunele, praktikisht vendstrehime bombardimesh kundër sulmeve të mundshme nga forcat malajziane dhe britanike; tunele të cilat në një moment mund të thellohen, të zgjerohen dhe të shërbejnë si infrastrukturë bazë për transportin nëntokësor të qytetit (metro).
Zelli revolucionar i idealizmit të Soekarnos ishte të ndizte ndërtuesit vendas dhe të huaj (sovjetikë). Ishte periudhë kaotike, por e mrekullueshme për kombin dhe për ndërtimin e karakterit, e përshkruar kështu shpesh nga romancieri më i madh indonezian Pramoedya Ananta Toer. Nuk kishte dyshim se kjo ishte epoka më madhështore e historisë së zymtë të arkipelagut.
*
Pastaj, papritmas, një ndalesë e plotë!
Më 30 shtator / 1 tetor 1965, Perëndimi, së bashku me kuadrot ushtarake indoneziane të udhëhequra nga gjenerali Suharto dhe nga kuadrot fetare, përmbysën demokracinë e re socialiste dhe instaluan një nga diktaturat fashiste më brutale të shekullit të 20-të.
Ajo që pasoi ishte një gjenocid. Vendi humbi 1-3 milion intelektualë, komunistë, ateistë, artistë dhe mësues. Lumenjtë u bllokuan me kufoma, gra dhe fëmijë të përdhunuar në grup, pothuajse të gjitha kulturat progresive u ndaluan, së bashku me gjuhët kineze dhe ruse.
Komunizmi dhe ateizmi u ndaluan gjithashtu. Edhe fjalë si “klasa” ishin të ndaluara, bashkë me dragonët kinezë, ëmbëlsirat dhe llambat e kuqe.
Projektit ‘Palangkaraya’ i erdhi në një ndalesë të papritur. Soekarno u vu nën arrest shtëpiak në pallatin Bogor, ku më vonë vdiq.
Inxhinierët dhe punonjësit sovjetikë u dërguan në Xhakarta dhe u deportuan pa ceremoni. Të gjithë indonezianët, të cilët do të binin në kontakt me ta, pa përjashtim, ose u vranë, ose ‘të paktën’ u arrestuan për një minimum prej një viti; u morën në pyetje në paraburgim, u torturuan dhe në rastin e grave u përdhunuan.
‘Fushat e vrasjeve’ nuk ishin vetëm në Java, por edhe në veri dhe në perëndim të qytetit të Palangkarayas.
Masterplani, projektimet, në fakt thuajse të gjitha informatat lidhur me ‘Moskën e dytë’ në mes të Borneos, papritmas ‘u zhdukën’.
Palangkaraya tani është gjeografikisht qyteti më i madh në Indonezi, por ai numëron vetëm rreth 250,000 banorë.
Ashtu si të gjitha qytetet e tjera të arkipelagut, ai ka infrastrukturë joadekuate, mungesë të ndjeshme të jetës kulturore dhe është i mbushur me lagje të varfra të mjerueshme. Ai nuk ka as transport publik.
Ëndrrat e mëdha u shembën plotësisht. Por jo vetëm ato: tani, pothuajse askush në qytet apo kudo në vend, nuk është i vetëdijshëm për ato plane madhështore të së kaluarës, për atë projekt të madh për të ndërtuar një ‘Indonezi tjetër’. Një vend me të vërtetë i pavarur dhe anti-imperialist i udhëhequr nga Presidenti Soekarno dhe Partia Komuniste e Indonezisë (PKI), vdiq; u shkatërrua në copa. Largimi i gjeneralit Suharto nuk ndryshoi asgjë. Asnjë rilindje e socializmit nuk erdhi më. Partia Komuniste dhe edetë janë ende të ndaluara.
*
Ndërsa punoja për një film dokumentar në lidhje me shkatërrimin natyror dhe kolapsin e ishullit të tretë më të madh në tokë – Borneos – erdhëm për herë të parë në Palangkaraya në tetor 2018.
Ajo që më bëri përshtypje ishte se si regjimi kishte fshirë tërësisht gjithçka që lidhej me të kaluarën e qytetit.
Njerëzit ishin të frikësuar për të folur, ose thjesht ‘nuk dinin’ gjë. Ndërsa i regjistroja në film, fëmijët nuk dinin asgjë për të kaluarën, përveç atyre pak mashtrimeve primitive që ju ishin injektuar me forcë në trurin e tyre.
Ne kërkuam, por nuk gjetëm ndonjë referencë ose skicim të detajuar, madje as edhe në Xhakarta, Bandung dhe jashtë vendit. Të gjitha të zhdukura!
Natyrisht që e kaluara e madhështore e Indonezisë mbetet e klasifikuar, si ‘top sekret’. Kjo është për shkak se kontrasti midis ëndrrave revolucionare dhe realitetit monstruoz të sotëm është shumë i madh dhe potencialisht “shumë shpërthyes”.
*
Fshati Pararapak në jug të distriktit Barito, Provinca Qendrore Kalimantan.
Z. Lanenson (imazhi poshtë), një burre Dayak 78 vjeçar, duket se është i vetmi person që ende mund të “kujtojë” dhe është i gatshëm të flasë hapur për popullin sovjetik dhe përfshirjen e tyre në këtë vend.
Z. Lanenson është një njeri i fortë dhe i vendosur; ai është krenar. Fytyra e tij është e animuar, dhe ai flet me zë të lartë, me pasion, si pothuajse të gjithë njerëzit progresivë të brezit të tij (qoftë shkrimtari më i madh indonezian Pramoedya Ananta Toer, i cili tashmë ka vdekur, ose piktori jashtëzakonisht i talentuar javanez Djokopekik i cili është akoma aktiv dhe ktitik ndaj regjimit aktual). Këta janë të aftë të flasin.
Ai punoi me sovjetikët afër, krah për krah, si shok. Para vitit 1965, ai ishte punësuar nga agjencia Kalimantan e projektit të rrugës (PROJAKAL), në divizionin e burimeve njerëzore.
Ai ishte një nga ata që më pas u arrestuan, u burgosën dhe u morën në pyetje brutalisht, thjesht për shkak se ai ndërvepronte me qytetarët sovjetikë dhe për shkak se po përpiqej të ndërtonte, së bashku me miqtë e tij të huaj, një Indonezi shumë më të mirë. Ai kaloi një vit të tërë në burgjet e Suhartos, pa u ngritur zyrtarisht një akuzë kundër tij.
“Pas grushtit të shtetit të 1965-ës i cili u zhvillua në Xhakarta, pati arrestime dhe masakra të njerëzve të dyshuar për lidhje me PKI-në, ose për të qenurit ‘Soekarnoist’. Gjithkush që kishte lidhe me Rusinë largohej forcërisht. Mua më mbajtën në një kamp paraburgimi në Palangkaraya”.
“Ushtria i trajtoi të burgosurit çnjerëzisht. Çdo mëngjes që zgjoheshim na rrihnin duke na bërtitur. Rojet na trajtonin me brutalitet ”
Sytë e z. Lenenson u ndezën me ngazëllim kur mendja e tij filloi të kujtojë ditët e kaluara para vitit 1965:
“Rusët, ata janë shumë punëtorë dhe njerëz të mirë; ata nuk ishin asnjëherë konfrontues ndaj njerëzve lokalë. Unë e mbaj mend madje me detaje shpenzimin e kohës me rusët. Pasditeve, pas përfundimit të punës, luanim së bashku badminton dhe ndonjëherë edhe futboll. Herë pas here miqtë rusë do të më kërkonin të kapja ndonjë derr të egër kështu që ne mund ta piqnim dhe ta haim së bashku. Më kujtohet akoma emri i një mësueseje ruse, zonjës Valentina. Por muslimanët edhe atëherë ishin shumë konfrontues; disa ishin “anti-sovjetikë” vetëm sepse shumica e sovjetikëve nuk ishin fetarë.”
A e mban ai ende në mend entuziazmin e epokës së Soekarnos; ‘Indonezinë e ndryshme’ të ëndrrave, punës së paepur, dhe ‘ndërtimin e kombit dhe karakterit’?
“Optimizmi dhe entuziazmi ishin atje; E ndjeva atë kur punoja bashkë me sovjetikët në ndërtimin e qytetit të Palangkarajës “.
Ai gjithashtu beson fuqimisht se nëse grushti i shtetit i vitit 1965 nuk do të kishte ndodhur, Palangkaraya sot do të ishte një vend absolutisht i ndryshëm.
Ai foli për mua disa fjalë në gjuhën ruse – fjalë të thjeshta dhe të shkëputura, por çuditërisht të shqiptuara perfekt. Rabota-punë. Zdrastvuite – ditë e mirë …
Në një moment, filloi të binte shi. Një shi i fortë tropikal. Nuk mund të regjistroja mirë, por ai ishte i gatshëm të mos ndalej.
“Ju mund të qëndroni gjatë natës,” më sugjeroi ai.
“Ashtu si në Afganistan”, mendova, “sa herë që punoj dhe filloj të flas rusisht”, njerëzit duan të më fusin në shtëpi, të më japin për të ngrënë. Ata duan të flasin dhe të kujtojnë. Sepse ëndrrat e së kaluarës janë gjithçka që atyre u kanë mbetur sot.
*
Kthehem në Palangkaraya, ku zonja Ida, vajza e Tjilik Riwutit, ulet në kafenenë që ka në pronësi, e rrethuar me fotografi bardh e zi të babait të saj, ish-guvernatorit të provincës, i cili shfaqet në to duke punuar, duke folur dhe duke udhëtuar së bashku me Presidentin Soekarno dhe zyrtarë të tjerë të lartë, si dhe me shumë njerëz të zakonshëm lokalë.
Ajo dhe vajza e saj Putri, nuk dinë shumë për masakrat e vitit 1965. Ose thonë se nuk dinë. Shumë tema deri më tani, duke përfshirë këtë, janë plotësisht tabu. Sidomos tani që ishulli i Borneos është shkatërruar plotësisht, minuar, shpyllëzuar dhe helmuar nga korporatat e huaja dhe banditët vendas të përshkruar si ‘biznesmenë’; ata që zunë vendin pas gjenocidit të vitit 1965. Ndoshta ata thjesht nuk duan që të njihet kjo temë. Nuk do ta zbuloj kurrë. Sido që të jetë e vërteta, ‘ata nuk e dinë’.
Por znj. Ida flet hapur për ditët e para kur lindi qyteti:
“Mbaj mend akoma kur inxhinierët rusë po ndërtonin këtu infrastrukturën. Palangkaraya u ndërtua nga zero. Rusët, së bashku me banoret vendas Dayak vazhdonin punën nëpër pyll, duke bërë përpjekje të jashtëzakonshme për të shndërruar vendin e egër në qytet”.
Mbrapa saj gjendet një foto e vjetër e babait të saj, me një thënie të tij të famshme të gdhendur në krye të saj:
“Është detyra ime të luftoj për këtë rajon dhe është gjithashtu obligim i imi për të dëgjuar zërat e popullit. Kjo është sepse ne jemi shërbëtorë të popullit dhe të kombit tonë”.
Ne kryesisht dëgjojmë gjëra të njëjta nga një gazetar i njohur lokal, z. T. T. Suan. Për fat të keq atë e gjejmë të shtrirë në shtrat, në gjendje të rëndë shëndetësore. Nuk duam ta shqetësojmë, por familja e tij insistoi që të hyjmë dhe të ulemi buzë shtratit të tij. Gjatë qëndrimit atje vajza e tij i mban dorën dhe i flet fort tek njëri veshi (është i shurdhër në njërin veshin pasi është rrahur brutalisht pas grushtit të shtetit të vitit 1965, ku u akuzua për ‘bashkëpunim me Tjilik Riwutin’).
Me zë të dobët por të vendosur, ai shpjegon:
“Unë ende e kujtoj atë periudhë kur ne bashkë me sovjetikët po ndërtonim qytetin progresiv të Palangkarajës. Kjo ishte një epokë plot entuziazëm dhe me disiplinë. Po, rusët me të vërtetë na mësuan disiplinën: kur vinim në zyrë në mëngjes dhe planifikonim aktivitetet, të betohem se natën gjithçka do të zbatohej”.
Ne e pyetëm për masterplanin e zhdukur të qytetit.
I humbur në ëndrrime, ai filloi të kujtoj me detaje ato që ende i mbante mend:
“Shesh rrethor kryesor, ishte vendi ku liqeni i madh dikur supozohej se duhet të ishte. Kjo do të ishte qendra e qytetit, ku do nisnin të gjitha rrugët protokollare. Aty do të gjenden ndërtesat më të rëndësishme dhe më mbresëlënëse: zyrat qeveritare, spitali kombëtar, biblioteka, universiteti, muzeumet, teatrot, si dhe Radioja Kombëtare e Indonezisë”.
Populli indonezian dhe bota nuk e dinë këtë. Por ajo duhet të dokumentohet dhe të shpjegohet. Para se të jetë tepër vonë, para se gjithçka të zhduket, para se njerëzit të cilët ende mund ta kujtojnë, të ikin nga kjo botë.
Mundohemi të telefonojmë dhe të kontaktojmë me anetarë të familjes së Tjilik Riwut që tashme është përhapur në të gjithë Indonezinë. Na thuhet se disa anëtarë të kësaj familjeje mund ta kenë ende në zotërim masterplanin e qytetit. Por nuk marrim përgjigje. Masterplani ose është shkatërruar ose është shndërruar në një dokument ‘top sekret’ që kalbet diku në një kuti metalike të sigurt. Optimizmi i epokës socialiste është i ndaluar dhe ajo epokë pothuajse nuk diskutohet asnjëherë. Projektet e mëdha publike janë ndalur, pasi regjimi ekstremist kapitalist dhe pro-perëndimor i vitit 1965 i injektuar nga jashtë, ka paralizuar kombin.
Ashtu si kudo gjetkë në Indonezi, fabrikimet dhe censura e fakteve janë të përhapura kudo. Si media po ashtu edhe arsimi akademik janë të perfshira.
Një arkitekt dhe profesor i Universitetit të Palangkarayas, Wijanarka, autor i një libri rreth dizajnimit të qytetit Palangkaraya nga Soekarno (“Sukarno dan Desain RencanaI bukota RI di Palangkaraya”), na shmanget duke refuzuar të komentojmë mbi kontekstin politik të ngjarjeve:
“Vetëm lexoni librin tim. Ky libër ka të bëjë formën arkitekturore të qytetit. Por nëse më pyetni për ndonjë gjë lidhur me Bashkimin Sovjetik, do t’ju them se nuk e di gjë sepse unë interesohem vetëm për aspektin arkitektonik të tij, jo për politikën”.
Natyrisht, një masterplan socialist dhe sovjetik i qytetit është pjesë e ‘politikave’, për të cilat ai nuk kishte treguar interes.
*
Në vizitën tonë të dytë në qytet, një shtyllë elektrike ishte rrëzuar pas një stuhie. Gjithë qytetin e kishte mbuluar errësira. Ishte një natë e errët dëshpëruese, ku dritë kishin vetëm reklamat qesharake të cigareve, bankat dhe pak hotele që përdorin gjeneratorët e tyre.
Kur arritëm në fshatin Kelampangan në te cilin gjendej shtylla e rrëzuar e tensionit të lartë, pamë dhjetra punëtorë që pinin duhan, që qeshnin dhe që nuk bënin asgjë.
Në fakt disa prej tyre më thirrën ‘bule’, një ofendim racist, por shumë i zakonshëm për indonezianët që do të thotë ‘albino’.
“Po presim për vinça”, tha njëri prej tyre, pasi e pyeta se përse të gjithë po bisedonin, pinin duhan dhe nuk bënin asgjë.
Dikush po fluturonte me një avion mbi vendin e aksidentit. Oficerët e policisë po qeshin. Qyteti po vuante për ditë të tëra, para se ‘vinçi te arrinte’ dhe linja të rregullohej. Askush nuk ankohej. Njerëzit janë mësuar me këtë lloj kolapsi total të ishullit dhe vendit. Asgjë nuk pritet, asgjë nuk kërkohet nga sistemi; në Palangkaraya, ose gjetkë në Indonezi.
*
Në bibliotekën e Kalimantanit qendror, një punonjëse filloi të fliste me entuziazëm para kameras sime që po e regjistronte:
“Në atë kohë, pas vitit 1965, shumica e njerëzve të arsimuar të qytetit u vranë ose u arrestuan, pa asnjë akuzë të qartë … shpesh gjërat ishin të paqarta: asnjëherë nuk e dinim saktësisht se çfarë po ndodhte në Xhakarta, gjithçka ishin thashetheme… Nuk ekziston as edhe një libër i vetëm apo referencë në lidhje me kilometrin 27, ku ndodhën vrasjet masive, apo dicka lidhur me vrasjet në fshatin Pararapak … Po ashtu edhe në biblioteka, nuk pamë asnjë gjë lidhur me mastërplanin e qytetit … ”
Pasi zbuloi se cili ishte qëllimi i vizitës sonë, dhe sapo pa e emrin tim në kartën e identitetit, ajo na u kthye:
“Mos e përdorni emrin tim, më dëgjoni? Nëse e bëni, unë do tju padis! ”
*
Fshati pranë kilometrit 27 (nga Palangkaraya) quhet Marang. Aty kam xhiruar për gërmimet e paligjshme të arit dhe për disa platforma që qëndrojnë në lumë. Nuk ka fshehje, nuk ka frikë se mund të kapen si pasojë e shkatërrimit të mjedisit në mënyrë të paligjshme.
Mjerimi është kudo.
Përsëri, askush nuk di asgjë. Njerëzit na qeshin kur i pyesim për vrasjet masive dhe varrezat masive.
Së fundmi, një zonjë e vjetër, znj. Aminah hap derën e shtëpisë së saj prej druri dhe flet për ato ngjarje të tmerrshme të grushtit të shtetit të vitit 1965. Duket sikur ajo po na priste ne. Ajo erdhi tek dera, dëgjoi prezantimin dhe pyetjen tonë dhe filloi të fliste:
“Gjatë atyre kohërave isha ende një adoleshente. Dëgjoja vetëm njerëz të moshuar që tregonin histori gojëdhënash. Ne, fshatarët Marang, nuk e dinim se çfarë ndodhi vërtet në Palangkaraya apo në Xhakarta. Ne vetëm dinim se njerëzit të cilët ishin regjistruar si anëtarë të PKI-së u arrestuan dhe u vranë. Mbaj mend në atë kohë se fshati ynë kishte plot frikë dhe ishte në terr. Por këtu, për fat të mirë, askush nuk u arrestua sepse nuk kishim anëtarë zyrtarë tek PKI-ja. ”
“Në ndërtesën e quajtur Ureh (Gedung Ureh, në Palangkaraya City) të gjithë të dyshuarit për mbështetje të PKI-së apo disi të lidhur me të, u ndaluan. Po, atje o arrestuan qindra njerëz. Burrat dhe gratë u detyruan qëndronin të përzier së bashku. Disa gra që u përdhunuan, mbetën shtatzëna. Torturat ishte të zakonshme. Prej atje, njerëzit u sollën këtu, në kilometrin 27 dhe u vranë “.
Sa shume? “Shumë, shumë …” Ajo nuk e di saktësisht. Ajo ishte shumë e re; ishte shumë e frikësuar.
Ne shkojmë me makine tek kilometri 27. Aty ka një lumë, një ‘pyll dytësor’. Qetësi. Askush nuk di gjë. Askush në fshatin Pararapak nuk di dicka. Në të dyja vendet gjendet një heshtje e vdekur, e ndërprerë në mënyrë periodike nga motorët e skuterëve që u përkasin fshatarëve.
Gjetëm një përrua ku dikur ishin hedhur mijëra trupa. Gjithkujt që i afrohemi na qesh. Është pak a shumë njësoj si tek filmi i Oppenheimerit, “Akti i vrasjes”.
Këtu dikur ishin kampet indoneziane të përqendrimit, nga të cilët më i madhi ndodhej në ishullin Buru, ku pothuajse të gjithë intelektualët që nuk ishin vrarë, qëndronin të burgosur pas të ashtuquajturve ‘ngjarjet’ e vitit 1965. Këtu jashtë Palangkarajës, ata që nuk kanë frikë të flasin, i quajnë këta kampe të vegjël dhe këto fusha masakrash, “Buru në fushat e orizit”.
Perëndimi, që përfiton pothuajse shumë nga plaçkitja masive e Borneos dhe gjithë Indonezisë, e quan këtë vend ‘normal’, ‘demokratik’ dhe ‘tolerant’.
*
Muzeu Balanga, Palangkaraya. Ky duhej të ishte një muze kombëtar i jashtëzakonshëm, nëse do te zbatoheshin planet e Soekarnos.
Tani ai është vetëm se një kompleks i rrënuar, një kazermë njëkatëshe, e mbajtur keq, e pafinancuar dhe me personel të pamjaftueshëm.
Ne vizituam një ndërtesë të dedikuar për mbledhjen e fotografive dhe objekteve nga epoka e Riwut Tjilikut.
Dy kuratore muzeu, ose mund ti quaje edhe shërbyese, nuk e kishin fare idenë se si ishte ndërtuar pikërisht Palangkarayja. Nuk dinin asgjë për masterplanin apo përmbajtjen e tij.
“E kaluara socialiste e Indonezisë?” U mrekullua njëra prej tyre pasi e pyeta. “Në të vërtetë, me sinqeritet, ne po socializohemi edhe këtu, madje edhe tani.”
Shoqëruesja e lartë nuk dinte asgjë për vrasjet masive në rajon. Kur insistuam, ajo filloi të na shikonte me frikë. Ajo donte që ne të largoheshim larg, por ishte shumë e sjellshme për të këmbëngulur që të largoheshim nga aty.
Gruaja tjetër filloi të shpjegonte për gjenocidin:
“Të gjithë e dinë për të, por të gjitha dëshmitë u shkatërruan. Historitë tregohen nga gjyshërit tek prindërit, tek ne, fëmijët. Por vetëm historira; asgjë konkrete. ”
Nxënëset, vajza të një shkolle, disa prej tyre 12 vjecare dhe të tjera 13 vjeçare, nënqeshën, pastaj u skuqën nga turpi kur u pyetën për qytetin dhe historinë e tij. Ato nuk dinin asgjë për të kaluarën e Paklangkarajës. Të pyetura për kushtet në qytet, ato u përgjigjën njëzëri:
“Qyteti është i lezetshëm!”
Po në lidhje me të ardhmen e qytetit? Ne morëm përgjigje të gatshme:
“Ne shpresojmë se e ardhmja e qytetit do të jetë e mbushur me makina, shkolla …”
*
Shkrimtari indonezian J.J. Kusni, i cili ka lindur në Kalimantan qendror, por që kaloi shumë vite në Francë, sapo është kthyer. Me gruan e tij ai jeton në Palangkaraya.
Akoma nuk dihet qartë nëse ai ishte në Francë si azilant apo kishte shkuar për të studiuar në Evropë dhe kishte ngelur atje për dekada të tëra. Ajo që dihet është se gjatë Orde Barut (rregullit të ri fashist të Suhartos) atij ju ndalua hyrja në Indonezi.
Ne e takuam atë dhe ai na shpjegoi se tani do ta kundërshtonte ndryshimin e kryeqytetit të Indonezisë nga Xhakarta për në Palangkaray, sepse kushtet kishin ndryshuar pas shumë dekadash:
“Unë besoj se Palangkaraya dhe Kalimantani qendror sot kanë karakteristikat e gjysmë-kolonive. Në kohët e Seokarnos ishte shumë ndryshe, të gjitha kishin kuptim: nëse do ta transferonit kryeqytetin në Palangkaray, ushtarakisht do të kishim hapësirë për të manovruar. Dhe të tjerët, Malajzia dhe britanikët, nuk do të ishin në gjendje të na sulmonin me lehtësi. Kalimantani qendror është në mes të vendit.”
J.J. Kusni na tregon për kampet e përqendrimit dhe fushat e masakrave. Ai po ashtu na paraqet një pamje të zymtë dëshpëruese, kur flet për gjendjen aktuale të qytetit dhe provincës.
*
A mund të përshkruhet Palangkaraya si një dështim total, një varrezë ëndrrash?
Pa pikë dyshimi!
Një territor i madh i qytetit është zaptuar, sikurse gjithë pjesët e tjera të qyteteve të Indonezisë, nga lagjet e planifikuara keq. Ka lagje të varfra në brigjet e lumenjve; baraka brutale, shumica të ndërtuara mbi trarë, pa higjenën bazë dhe furnizim jashtëzakonisht të rrallë me ujë dhe energji elektrike.
Xhami të mëdha ndërtohen kudo.
Këtu nuk ka kulturë dhe ka shumë pak hapësira publike. Eshtë vetëm një qytet i rregullt indonezian, ku “shteti nuk është në gjendje të ofrojë shërbimet bazë për qytetarët e tij” (në teori, përkufizimi i një shteti të dështuar).
Kiwok D. Rampai, një arkeolog i vjetër 74 vjeçar, i njohur për studimet e tij të shumta në lidhje me historinë e Kalimantanit qendror, veçanërisht për kulturën e popullit Dayak, pëlqen të flasë për optimizmin e sjellë nga Soekarno në Palangkaraya:
“Më kujtohet epoka e Soekarnos si një periudhë optimizmi dhe entuziazmi të lartë. Palangkaraya u ndërtua nga Soekarno, së bashku me Dayakët e Kalimantanit qendror dhe punëtorët e huaj, veçanërisht ata nga Bashkimi Sovietik. Gjithçka po bëhej me një përkushtim të madh … ”
Për fat të keq, studimet historike të kryera nga Z. Kiwok për dekada, nuk janë promovuar mirë. Thuhet se ka pasur edhe një përpjekje për ti eliminuar dokumentet, më shumë gjasa për arsye politike.
*
Në bibliotekë, pyetëm nëse ka shumë hulumtues indonezianë dhe të huaj si dhe studiues të interesuar për historinë e qytetit.
“Askush nuk vjen dhe bën pyetje të ngjashme me ato që keni kërkuar,” është përgjigjja.
Sovjetikët janë zhdukur nga Palangkaraya. Trashëgimia e tyre u zhduk nga britmat e zjarrta të urrejtjes, nga derdhja e gjakut, nga futja e injorancës, nga fushatat propaganduese dhe nga fushatat kërcënuese.
Në ditët e sotme Bashkimi Sovjetik nuk ekziston më, edhe pse në shumë anë Rusia e fortë anti-imperialiste, e ka zëvendësuar atë në skenën botërore.
Gjithkush kujton “Rrugën Ruse”, atë që e lë rrethin dhe lëviz drejt perëndimit.
Lejohet të përmendim, madje edhe për të lavdëruar këtë arterie të ndërtuar mirë. Por vetëm nëse bëhet ‘jashtë kontekstit’. “Rusët ndërtonin rrugën; rrugën e mirë, ndoshta rrugën më të mirë të ndërtuar ndonjëherë në Indonezi. “Ndalesë e plotë. Asgjë për socializmin, komunizmin, Bashkimin Sovjetik. Asgjë për Soekarnon e PKI-së, dhe asgjë për disponimin antimperialist të vendit të ri, të pavarur – po vërtet të pavarur.
Në realitet, rusët (jo ‘rusët’ e vërtetë, por njerëz nga të gjitha pjesët e Bashkimit të Republikave Socialiste Sovjetike) erdhën në Kalimantan për të mbështetur Republikën e re të pavarur socialiste të Indonezisë. Ata erdhën për të ofruar ndihmë dhe solidaritet ndërkombëtar, për të ndërtuar kryeqytetin dhe kryesisht industrinë, infrastrukturën, spitalet dhe shkollat. Kjo është ajo që sovjetikët bënin rregullisht: në Afrikë, Vietnam, Afganistan ose në Lindjen e Mesme.
Pas grushtit të shtetit të mbështetur nga SHBA në vitin 1965 erdhi një lloj i ri njeriu, kryesisht nga Perëndimi, por shumica nga Java, madje edhe nga vetë Kalimantani. Ata ndihmuan në shkatërrimin e pyjeve tropikale të bukura dhe të pacenuara, në rrafshimin e maleve, në helmimin e lumenjve dhe në zhdukjen e llojeve të panumërta të specieve vendase. Ata ngritën plantacione të dëmshme të vajit të palmës. Ata plaçkitën njerëzit dhe tokat e tyre. Në të vërtetë ata e mësuan regjimin indonezian se si të zbatojë ‘transmigrasin’ – programin e projektuar për të kthyer popullsinë amtare në një minoritet në vendin e vet, kështu që ata kurrë të mos mundnin të synonin pavarësinë. Ata gjithashtu arsimuan ose e quajtën ‘të arsimuar’ të gjithë kombin, duke përfshirë edhe provincën qendrore të Kalimantanit: “Ata i detyruan masat që ti donin torturuesit e tyre. Ata i kthyen ata në qenie të bindura. Ata shkatërruan aftësinë e tyre për të ëndërruar, për të fluturuar, për të luftuar për një të ardhme më të mirë. ‘
Palangkaraya e Soekarnos është rrënuar. Nuk është më.
Ne u përpoqëm të gjejmë një vend të qetë për të diskutuar mbi qytetin me mbesën e Tjilik Riwut, i cili kohët e fundit u kthye nga Xhakarta.
Kishte dy vende për të cilët mund të mendonim. Njëri ishte një bar i mbushur me tym dhe me të thirura të forta, si dhe muzikë monstruoze “rock” dhe “pop”. Por atje ishte e pamundur të bisedohej për shkak të zhurmës akustike.
I dyti ishte afër dy hoteleve, por që doli të ishte një bar karaokeje.
Përfunduam në kopshtin e hotelit tonë.
“Çfarë bëjnë njerëzit në këtë qytet prej një çerek milioni banorësh?” Pyesnim veten.
Nuk kishte shumë gjëra për të cilat mund të mendonte ajo dhe po ashtu edhe ne. Ne përmendëm metronë, teatrin kombëtar, muzetë e mrekullueshëm, galeritë, sallat e koncerteve, cirkun, institutet kërkimore, parqet me shatrivane, spitalet publike dhe universitetet me biblioteka të mbushura mirë: për publikun, të gjitha për publikun. Ne u përpoqëm ta përfshinim në një bisedë rreth ëndrrave të Soekarnos dhe gjyshit të saj.
Ajo ndryshoi temën. Ne nuk deshëm.
Dhe rezultati është kjo ese, dhe së shpejti një libër për ëndrrën e madhe socialiste që kurrë nuk u realizua. Një ëndërr që u hesht, që u copëtua dhe u shpërbë nga cinizmi, negativiteti, servilizmi dhe egoizmi. Por ndoshta, vetëm për momentin.
Ëndrra u quajt Palangkaraya. Dhe kjo ishte bërë me gjëra të jashtëzakonshme: me zell, me burra dhe gra që krah për krah me altruizëm ndërtonin kryeqytetin e ri të Indonezisë së tyre të re, të dashur, në mes të askundit, për njerëzit – gjithmonë për njerëzit !
Kjo ëndërr është shumë e bukur. Nuk mund të tradhtohet kurrë. Nuk duhet të harrohet kurrë. Dhe për këtë arsye, ne nuk do të lejojmë që ajo të harrohet.
Andre Vltchek është një filozof, novelist, regjisor dhe gazetar investigativ. Ai ka mbuluar luftërat dhe konfliktet në dhjetra vende. Tre nga librat e tij të fundit janë Optimizmi Revolucionar, Nihilizmi Perëndimor, romani revolucionar “Aurora” dhe një vepër bestsellër për politikën: “Ekspozimi i gënjeshtrave të Perandorisë”. Shikoni Rwanda Gambitin, dokumentarin e tij për Ruandën dhe DRCongon dhe filmin e tij me dialog me Noam Chomskyin “Për Terrorizmin Perëndimor”. Vltchek aktualisht jeton në Azinë Lindore dhe Lindjen e Mesme, dhe vazhdon të punojë nëpër botë.
burimi: globalresearch/Gazeta Impakt
