Kostoja e garës globale të armëve. Çfarë nënkupton një “taksë lufte” për ekonominë globale, shkruan The Economist
Në fund të Luftës së Ftohtë, presidenti i Amerikës, George H.W. Bush, popullarizoi idenë se shkurtimi i shpenzimeve të mbrojtjes do të nxiste ekonominë.
“Ne mund të korrim një dividend të vërtetë të paqes këtë vit dhe më pas vit pas viti, në formën e buxheteve të reduktuara të mbrojtjes”, deklaroi ai në vitin 1992. Bota ia vuri veshin.
Amerika i uli shpenzimet për mbrojtjen nga 6% të PBB-së në vitin 1989, në afërsisht 3% pas dhjetë vjetësh (shih grafikun 1).
Më pas filluan sulmet e 11 shtatorit dhe konfliktet në Afganistan dhe Irak. Tani, pushtimi i Ukrainës nga Rusia, bisedat për luftë midis Amerikës dhe Kinës mbi Tajvanin dhe tensionet në lidhje me ambiciet bërthamore të Iranit, kanë bërë që armatimet të rriten në një nivel të paparë në këtë shekull.
Vitin e kaluar, shpenzimet e mbrojtjes në botë u rritën me gati 4% në terma realë, duke arritur në mbi 2 trilionë dollarë, sipas Institutit Ndërkombëtar të Kërkimeve mbi Paqen në Stokholm (shih grafikun 2).
Çmimet e aksioneve të firmave të mbrojtjes po performojnë më mirë se tregu i përgjithshëm i aksioneve (shih grafikun 3). Shumë aleatë të NATO-s, veçanërisht Gjermania, planifikojnë të përmbushin ose të tejkalojnë shpenzimet prej 2% të PBB-së për mbrojtjen, që është edhe objektivi i aleancës.
Edhe vende të tjera po planifikojnë të rrisin armatimet. Japonia planifikon të rrisë shpenzimet e mbrojtjes me dy të tretat deri në vitin 2027, duke e kthyer atë në shpenzuesin e tretë më të madh në botë.
Ne vlerësojmë se gjithsej, angazhimet e reja të mbrojtjes dhe rritjet e parashikuara të shpenzimeve, nëse zbatohen, do të gjenerojnë mbi 200 miliardë dollarë shpenzime shtesë të mbrojtjes çdo vit. Kjo mund të rritet edhe më tepër.
Mendoni nëse vendet që tani shpenzojnë më pak se 2% të PBB-së në vit, e përmbushin këtë nivel dhe pjesa e mbetur i rrit shpenzimet me gjysmë pikë përqindje të PBB-së. Shpenzimet globale të mbrojtjes do të rriteshin me afro 700 miliardë dollarë në vit.
Dilemat pas Ukrainës
Pushtimi i Ukrainës “rrezikon të fshijë dividendin e paqes që kemi gëzuar për tri dekadat e fundit”, deklaroi Kristalina Georgieva, shefja e FMN-së, në një fjalim në prill. Perëndimi po dërgon gjithnjë e më shumë armë të sofistikuara, në mënyrë që të ndihmojë Ukrainën të nisë një kundërofensivë ndaj Rusisë.
Vendet perëndimore kanë pajisur pjesën më të mirë të nëntë brigadave të reja të blinduara me tanke moderne luftarake. Së shpejti do të fillojë trajnimi i pilotëve ukrainas për të fluturuar me avionë luftarakë F-16 të prodhimit amerikan. Numri i vendeve të NATO-s që arrijnë objektivin prej 2% u rrit nga tre në vitin 2014, në shtatë vitin e kaluar.
Klubi tani thotë se kjo duhet të jetë “një dysheme, jo një tavan”, një ide që ka të ngjarë të përfshihet në Samitin e NATO-s në Lituani në korrik. Disa vende po përparojnë përtej këtij synimi. Polonia synon të arrijë nivelin 4% këtë vit dhe përfundimisht të dyfishojë madhësinë e ushtrisë së saj. Franca po diskuton për kalimin në një “ekonomi lufte”.
Një garë armësh po intensifikohet edhe në anën tjetër të globit. Tajvani do të zgjasë shërbimin ushtarak nga katër muaj në një vit.
Sipas marrëveshjes AUKUS, Amerika dhe Britania do të ndihmojnë për të furnizuar Australinë me nëndetëse me energji bërthamore dhe armë të tjera, duke përfshirë në të ardhmen raketa hipersonike.
Në dekadën e fundit, buxheti i mbrojtjes i Indisë është rritur me rreth 50% në terma realë, po ashtu edhe ai i Pakistanit.
Në Lindjen e Mesme, shtetet e Gjirit Persik janë përsëri duke u përfshirë shumë në pazarin e armëve. Buxheti i mbrojtjes i Kinës është rritur me rreth 75% në terma realë, në dhjetë vitet e fundit.
Ajo dëshiron të “përfundojë modernizimin” e forcave të saj deri në vitin 2035 dhe të bëhet një fuqi ushtarake “e klasit botëror” deri në vitin 2049. Amerika mendon se Kina dëshiron të ndërtojë aftësinë për të pushtuar Tajvanin që në vitin 2027.
Disa në Amerikë pyesin nëse qasja e saj është e mjaftueshme në një botë kaq të ndarë nga rivaliteti. Pavarësisht disa rritjeve të fundit, buxheti i mbrojtjes i Amerikës është tkurrur me rreth 5% që nga viti 2012.
Shtrëngimet në shpenzime erdhën si pasojë e krizës financiare të viteve 2007-‘09. Megjithatë, edhe përpara tensionit të tanishëm, Kongresi i dha autoritet një komisioni për të marrë në konsideratë shpenzimet amerikane të mbrojtjes. Në vitin 2018, organi këshilloi rritjen e tyre nga 3% në 5% në terma realë çdo vit, për të paktën pesë vjet.
Në përgjithësi, përparësia e Amerikës ndaj rivalëve të saj, është gërryer në shekullin e kaluar, mendon Andrew Krepinevich, një strateg amerikan.
Gjatë Luftës së Parë Botërore, Luftës së Dytë Botërore dhe Luftës së Ftohtë, kundërshtarët e Amerikës kishin ekonomi shumë më të vogla se Amerika. Jo më. Sot vetëm PBB-ja e Kinës, është gati sa 80% e Amerikës.
Në dekadat pas Luftës së Ftohtë, të shpenzoje më pak për ushtrinë, do të thoshte të shpenzoje më shumë në infrastrukturë dhe shërbime publike dhe të ulje borxhin ose taksat. Që nga vitet 1960, bota ka derdhur rreth 4 trilionë dollarë shpenzime në vit në këtë mënyrë, e barasvlefshme me buxhetin global të qeverive për arsimin. Tani dividendi i paqes po kthehet në një “taksë lufte”. Sa e rëndë do të jetë ajo?
Të vlerësosh me saktësi se cili po shpenzon dhe në çfarë, mund të jetë një punë e vështirë. Për krahasim ndërkombëtar, shpenzimet e mbrojtjes zakonisht llogariten si pjesë e PBB-së, sipas kursit të këmbimit të tregut.
Sipas kësaj matjeje, shpenzimet ushtarake globale janë afër nivelit të ulët të periudhës pas Luftës së Ftohtë, rreth 2.5%. Por kurset e këmbimit të tregut e nënvlerësojnë shumë madhësinë e vërtetë të institucioneve të mbrojtjes në shtete si Kina dhe Rusia, ku një dollar në shpenzime ushtarake, mund të paguajë për shumë më tepër armë dhe ushtarë.
Kjo përqindje gjithashtu do të rritet në vitet e ardhshme, nëse rivaliteti i Fuqive të Mëdha rritet, siç pritet të ndodhë. Në një botë më të pasigurt, vendet do të armatosen sepse fqinjët e tyre po e bëjnë këtë, ose sepse aleatët i nxisin.
Shpenzimi i më shumë armëve ngre disa pyetje
Çfarë do të blejnë vendet, a mund të shpërdorohen paratë dhe a mund të dëmtohet ekonomia globale?
Amerika, deri tani shpenzuesi më i madh i mbrojtjes në botë, po shpenzon gjithnjë e më shumë në kërkim dhe zhvillim të armëve të reja. Këtu përfshihen raketat hipersonike, për të arritur Kinën dhe Rusinë; “energjia e drejtuar” si lazerët e fuqishëm për të rrëzuar dronët dhe raketat; dhe Inteligjenca Artificiale dhe robotika.
Ajo gjithashtu po blen aq shumë municione sa mund të prodhojnë fabrikat e saj, nga predhat e artilerisë 155 mm, deri te raketat kundër anijeve.
Lufta në Ukrainë ka nxjerrë në pah sasinë e jashtëzakonshme të municioneve që nevojiten në një konflikt, si dhe paaftësinë e linjave të prodhimit, për të përmbushur një kërkesë të tillë në kohë paqeje.
Kina po investon në të gjitha drejtimet dhe shpenzimet u rritën me 4.2% në terma realë vitin e kaluar. Ndarja e buxhetit është e paqartë, për shkak të “bashkimit civil-ushtarak” në zhvillimin teknologjik. Vendi ka zhvilluar një grumbull armësh me sulme tokësore dhe raketa kundër anijeve, në gjendje të arrijnë thellë në Paqësor.
Ai gjithashtu ka një përparësi në disa lloje të raketave hipersonike (të cilat janë më të vështira për t’u kapur se ato balistike). Marina e saj tashmë është më e madhe se ajo e Amerikës.
Amerika, Rusia dhe Kina po investojnë gjithashtu në arsenalin e tyre bërthamor. Amerika po përmirëson të gjitha armët bërthamore të lëshuara nga toka, ajri dhe nëndetëset.
Rusia po punon për armët ezoterike, si torpedo Poseidon me energji bërthamore dhe për distanca të gjata, i projektuar për të shkaktuar një shpërthim bërthamor nënujor, i cili, sipas propagandistëve rusë, mund të shkaktojë valë shkatërruese të baticës. Kina po zgjeron shpejt arsenalin e saj, nga disa qindra koka luftarake, në 1500 deri në vitin 2035, sipas Pentagonit.
Pajisjet janë gjithashtu në krye të listës së blerjeve për shumë shtete më të vogla. Gjermania po blen avionë të rinj F-35, si dhe sisteme komandimi dhe kontrolli. Polonia po shpenzon shumë para për forcat tokësore, duke blerë tanke, raketa, avionë luftarakë dhe të tjerë nga Amerika dhe Koreja e Jugut. Japonia po kërkon raketa “kundër-goditëse” me rreze të gjatë, për të arritur Kinën dhe Korenë e Veriut.
Këto blerje shoqërohen me disa rreziqe. Duke pasur parasysh pengesat, një prej rreziqeve është përshkallëzimi i kostove, në një industri ku çmimet mund të jenë të vështira për t’u kontrolluar, për shkak të proceseve të gjata të zhvillimit, ndryshimit të kërkesave dhe për shkak se firmat e mbrojtjes operojnë me shpenzime të larta.
Buxhetet amerikane të mbrojtjes, mund të jenë subjekt i tekave të politikanëve që kërkojnë përfitime për rrethet e tyre. Për shembull, kongresi ka refuzuar vazhdimisht që forcat ajrore të lejohen të tërheqin avionët e vjetër.
Vendet europiane, nga ana tjetër, nuk janë treguar efikasë në procesin e prokurimit. Firma e konsulencës McKinsey, vëren se vendet europiane përdorin shumë më tepër modele armësh se sa Amerika: 15 lloje tankesh kryesore luftarake në krahasim me një në Amerikë; 20 avionë luftarakë në krahasim me shtatë, e kështu me radhë.
Edhe më keq, industria e mbrojtjes priret veçanërisht ndaj korrupsionit, vëren Josie Stewart nga Transparency International, një grup kundër korrupsionit. Kjo është për shkak të fshehtësisë që mbizotëron shumë nga marrëdhëniet e saj, rëndësisë për sigurinë kombëtare dhe ndryshimit të shpeshtë të ekspertëve në teknikat e industrisë. Një ryshfet parash mund të përkeqësojë gjithçka.
Ka shqetësime më të gjera se institucionet e mëdha të mbrojtjes dhe industritë që i furnizojnë ato, do të rëndojnë ekonominë globale duke nxitur inflacionin ose duke ngadalësuar rritjen, ose të dyja.
Kenneth Rogoff nga Universiteti i Harvardit, ka vënë në dukje se “shpenzimet masive të përkohshme mund të rrisin lehtësisht kostot e huamarrjes”.
Pritshmëritë për inflacionin?
Disa shqetësime mund të jenë të gabuara. Marrim inflacionin e industrisë së mbrojtjes në Amerikë: pra, rritjen e çmimeve me të cilën përballen blerësit e pajisjeve ushtarake. Kjo po arrin në rreth 5% në vit, norma më e lartë në dekada.
Gjatë armatimeve të mëparshme ushtarake, ky lloj inflacioni i mbrojtjes, është rritur ndjeshëm. Në fillim të viteve 1980, një periudhë gjatë të cilës Ronald Reagan rriti aftësitë ushtarake të Amerikës, inflacioni i industrisë së mbrojtjes e kaloi lehtësisht rritjen e çmimeve në mbarë ekonominë. Në luftën e Vietnamit, për një kohë të shkurtër, ai arriti në 48% në bazë vjetore.
Megjithatë, ka pak arsye për të besuar se lufta e re e ftohtë do të jetë tejet inflacioniste. As skeptikët më të egër nuk po bëjnë thirrje që shpenzimet e mbrojtjes, si pjesë e PBB-së, të kthehen në nivelet e viteve 1960 ose 1970.
Me përjashtim të ndonjë lufte të nxehtë midis Fuqive të Mëdha, shpenzimet globale të mbrojtjes nuk ka gjasa të rriten mbi nivelet e ulëta një shifrore të PBB-së globale, që do të thotë se ndikimi në kërkesën agregate globale, dhe rrjedhimisht në inflacion, do të jetë po aq i vogël.
Shpenzimet mund të mbeten historikisht të ulëta, kryesisht sepse mbrojtja është më efikase se sa ka qenë më parë. Ushtritë moderne kërkojnë gjithnjë e më pak njerëz, duke i lejuar planifikuesit ushtarakë të shkurtojnë numrin e personelit (megjithëse anëtarët e shërbimit mund të bëhen më të shtrenjtë). Brazili shpenzon 78% të buxhetit për njerëzit, në krahasim me më pak se 50% në Perëndim.
Në vend të njerëzve, tashmë ka makineri më të mira. Shumë planifikues ankohen për koston në rritje, por gjendja po përmirësohet. “Tashmë mund të godasësh dhjetëra objektiva me një bombardues të vetëm, dhe jo anasjelltas, siç ndodhte dikur”, argumenton James Geurts, një kolonel i forcave ajrore i dalë në pension, që këshillon firmën Lux Capital.
Të dhënat zyrtare nga Amerika tregojnë se pas përmirësimeve në cilësi, çmimi i një rakete ka rënë në terma nominalë me rreth 30%, që nga fundi i viteve 1970. Çmimi i avionëve ushtarakë është pothuajse i sheshtë.
Sot, një vend mund të shpenzojë relativisht një shumë modeste për të fituar një aftësi të frikshme. Kështu, shpenzimet e mbrojtjes kanë prirjen të bien në raport me PBB-në, veçanërisht në kohë paqeje.
Mbrojtja mund të vazhdojë të bëhet më e mirë dhe më e lirë në terma relativë për shkak të natyrës në ndryshim të “kompleksit ushtarako-industrial”, siç e quajti ish-presidenti amerikan Dwight
Eisenhower, i cili më parë kishte qenë gjeneral.
Në të kaluarën, departamentet e mbrojtjes eksportonin teknologji te civilët; marrim këtu parasysh sistemin e pozicionimit global dhe internetin.
Gjithnjë e më shumë po ndodh e kundërta dhe industritë ushtarake po importojnë teknologji nga jashtë.
Përktheu: Lira Muça/Monitor
