*Nga Ibrahim KALIN
Ibn Tufayl (1116-1185), një nga ndriçuesit e Islamit Andaluzian, është më i njohur me përrallën e tij filozofike “Hayy ibn Yaqdhan”, që fjalë për fjalë do të thotë “Gjallë, Biri i të Shpërgjumurit”. Kjo vepër e Ibn Tufajlit është një nga librat më të përhapur të traditës intelektuale islame dhe në vitin 1617 është përkthyer në latinisht nga Edward Pococke, i biri i Dr. Pococke, një dijetar i shquar i Oksfordit. Titulli i përkthimit në latinisht, “Filozofi Autodidakt” (Philosophus Autodidactus) ka pushtuar imagjinatën e brezave të filozofëve dhe teologëve. Ndërsa ajo, se si kjo përrallë formësoi rrjedhën e mendimit evropian në shekullin e 17 dhe gjatë Iluminizmit përbën një shembull interesant të udhëtimit të ideve në të gjithë kufijtë fetarë, kulturorë dhe gjuhësorë. Përveç çështjes së ndikimit, libri e ka ruajtur deri në ditët tona vlefshmërinë e tij filozofike.
Sipas tregimit, Hayy ibn Yaqdhan u gjet në një ishull si një fëmijë dhe u rrit nga gazelat. Ndërsa po rritej, ai zbuloi se ai kishte një lidhje me kafshët e tjera përreth, por ndërkohë ishte ndryshe nga ato. Ai vëzhgon mjedisin natyror dhe fillon të zbulojë parimet, nëpërmjet të cilave gjërat mbështesin ekzistencën e tyre. Dhe kur fillon të njohë Perëndinë, si burimin e të gjithë ekzistencës dhe diturisë, ai fiton një kuptim më të thellë për botën në të cilën jeton dhe parimet natyrore dhe morale që e qeverisin atë. Këto zbulime që ai bën për vetveten e dallojnë tashmë atë nga gjërat e tjera të gjalla që e rrethojnë.
Një ditë, një njeri me emrin Absal nga një ishull fqinj shfaqet në ishullin e Hayy-it dhe të dy fillojnë të flasin për Natyrën, Moralin dhe Perëndinë. Për habinë e tij, Absal kupton se Hayy i kishte zbuluar vetë të gjitha të vërtetat që ai kishte mësuar nga feja e tij e shpallur. Por botëkuptimi i Hayy-it ka një qartësi të habitshme dhe një formë konceptuale të saktë dhe për këtë arsye është më superior ndaj besimeve të rëndomta dhe të hutuara të popullit të Absalit. Hayy përpiqet të sjellë botëkuptimin e tij racional të gjërave tek njerëzit që jetojnë në ishullin e Absalit. Vetëm se ky gjest i vullnetit të mirë dështon. Hayy e kupton se shumica e njerëzve janë të motivuar nga egoizmi, lakmia dhe emocionet dhe nuk i përgjigjen thirrjes më të lartë të arsyes dhe besimit. Ai kupton gjithashtu se njerëzit e zakonshëm nuk mund të lihen vetëm e përvetëm me kusuret dhe tendencat destruktive që kanë. Ata kanë nevojë për fenë, e cila do t’u sigurojë atyre një sërë normash dhe rregullash, në mënyrë që ata të kenë mundësi të menaxhojnë punët e tyre në një mënyrë domethënëse dhe paqësore. Pas këtij mësimi edukues mbi gjendjen njerëzore, Hayy kthehet në ishullin e tij bashkë me Absalin si dishepull pranë tij.
Ka shumë mënyra për të interpretuar historinë e Hayy-it. Ajo që është interesante është se një vepër e tillë e filozofisë islame duhet të kishte tërhequr më shumë vëmendjen në një kohë kur në Evropë ka pasur një entuziazëm të madh intelektual. Përse duhet që rrethet intelektuale dhe akademike në Evropën e shekullit të 17-të të jenë të interesuara për një vepër të filozofit mysliman andaluzian që ka jetuar në shekullin e 12-të?
Popullariteti i shpejtë dhe ndikimi i qëndrueshëm i historisë së Hayy-it është i lidhur me atë që ka ai për të thënë për njerëzimin; ka lidhje me atë se si vijnë idetë tona dhe se si arrijmë ne në nocione të tilla si shkakësia, feja, morali dhe Perëndia. Ai paraqet një vështrim të freskët mbi marrëdhënien midis ndjenjës së përbashkët, vëzhgimit, përvojës dhe arsyetimit abstrakt.
Titulli që Pococke zgjodhi për përkthimin e tij, “Philosophus Autodidactus”, tashmë sugjeron që Hayy parimet thelbësore të shkencës, filozofisë dhe moralit i mëson vetë, pra, pa marrë ndihmë nga një burim ose autoritet i jashtëm. Mesa duket historia argumenton se arsyeja mund të zbulojë të vërtetën e natyrës dhe të fesë pa pasur një ndihmë nga jashtë. Ajo çfarë të mëson feja e shpallur dhe çfarë zbulon vet mendja njerëzore janë në pajtueshmëri dhe plotësojnë njëra-tjetrën. Janë egoizmi dhe konfuzioni ato që krijojnë probleme si për arsyen, ashtu edhe për besimin. Argumentet dhe besimet e Hayy-it mbi natyrën, arsyen dhe Perëndinë janë vërtetuar me kushtet e besimit. Fideizmi, pra, arsyetimi duke u nisur vetëm nga besimi, nuk është një arsyetim i shëndoshë, nëse njeriu do që ta kuptojë të vërtetën me një kuptim më të thellë duhet të përdorë mendjen e tij.
Ajo se si ka arritur Hayy në mendimin e tij konceptual është veçanërisht e rëndësishme për diskutimet që janë bërë në shekullin e 17-të mbi arsyen, përvojën dhe nocionin e ideve të lindura. Në dallim nga Descartes, Hayy duket se nuk ka ide të lindura dhe konceptet e tij abstrakte dhe universale rreth universit dhe moralit i zhvillon duke u bazuar në vëzhgimin dhe arsyetimin e tij. Një përmbledhje e përrallës, e botuar në “Transaksionet Filozofike të Shoqërisë Mbretërore” më 17 korrik 1671, nënvizon këtë pikë: “Dizajni duhet të tregojë, Si mund ta ngrejë Njeriu veten e tij në nivelin e njohurive të gjërave më të larta duke e përdorur drejtë arsyen e tij dhe duke u nisur nga përsiatja e gjërave të mëposhtme […] pastaj në nivelin e njohurive të gjërave Natyrore, Morale, Hyjnore, etj.”, siç citohet në “Interesin arabik të filozofëve natyrorë në Anglinë e shekullit të 17” redaktuar nga G.A. Russell.
Citimi i bërë më lartë më shumë se sa sjell një interpretim mbi gjenialitetin e pavarur të Hayy-it, konfirmon aftësinë e lindur të arsyes njerëzore për të zbuluar të vërtetën pa përdorur domosdoshmërisht konceptin kartezian mbi idetë e lindura. Një Lockean (pasues i ideve të John Locke) do të jetë i kënaqur me këtë rezultat pasi konfirmon konceptin e Locke-it për mendjen si një ‘tabula rasa’ (faqe e bardhë, e pashkruar).
Ka më shumë se sa kaq. A e ka lexuar Locke, filozofi më i famshëm i kohës kur ka jetuar, librin “Filozofi Autodidakt” të Ibn Tufajlit?
Provat e disponueshme, megjithëse indirekte, tregojnë atë se Locke ka qenë në dijeni të përkthimit të librit. Libri u botua në Oksford, në një kohë kur ka qenë atje edhe Locke, kështu që është e pamundur të mos e ketë parë librin. Popullariteti në rritje i librit do të ishte e pamundur që ti shpëtonte syve të dikujt si Locke. Revista, në të cilën ai (Locke) filloi të botonte artikujt dhe esetë e tij në vitin 1686, kishte botuar edhe një përmbledhje të gjerë të “Philosophus Autodidactus” (Filozofit Autodidakt).
Një nga vendtakimet e tjera të rrugës intelektuale dhe shoqërore të John Locke me “Philosophus Autodidactus” mund të ketë qenë përmes Kuekerëve (Quakers), në shekullin e 17-të. George Keith dhe Robert Barclay, dy figurat kryesore të Kuekerizmit (Quakerism), kanë luajtur një rol të rëndësishëm në përhapjen e përrallës filozofike të Ibn Tufayl në rrethet intelektuale evropiane. Keith e përktheu librin në gjuhën angleze në vitin 1674 nga përkthimi në latinisht i Pococke me shpresën se historia e Hayy-it mund t’i ndihmonte të krishterët të kuptonin rëndësinë e përvojës personale pa ndihmën e librit të shenjtë të krishterimit. Hayy përmendet në veprën me titull “Apologia” të Barclay-it si shembull i përsosur i “përvojës së dritës së brendshme pa ndërmjetësimin e Teksteve të Shenjta”. Megjithëse Locke kishte dallimet e veta me Kuekerët (Quakers), prioriteti dhe supermacia e dritës së brendshme të arsyes duket si ideja e përbashkët e të dyve. Kjo është arsyeja pse Keith, Barclay dhe të tjerët kërkuan të bënin një tregim të llojit ‘Kuekerian” duke u nisur nga tregimi i Ibn Tufayl.
Mënyrat në të cilat u interpretua historia e Hayy-it në rrethet filozofike dhe teologjike evropiane të shekullit të 17-të pasqyrojnë jo vetëm anën shumëdimensionale të librit, por edhe tendencat konkurruese të kohës. Ibn Tufayl nuk ishte një ampirik i llojit Deist, Kueker (Quaker) e Locke. Por duhet pranuar që ai ka dhënë shumë ‘municion’ (material) për intelektualët evropianë për të mbrojtur tezat e tyre të ndryshme mbi arsyen dhe vëzhgimin.
Puna e tij, megjithatë, synon të konfirmojë një nga temat e qëndrueshme të traditës intelektuale islame, që arsyeja dhe besimi më shumë e plotësojnë se sa e kundërshtojnë njëra-tjetrën. Si një filozof, doktor dhe figurë publike që ka lidhje me sufizmin, Ibn Tufayl pohon se përdorimi i drejtë i arsyes së pandotur nga dëshira dhe lakmia çon në zbulimin e të vërtetave natyrore dhe fetare, sepse burimi i gjithë ekzistencës dhe njohurive, qoftë të njerëzimit apo të natyrës, është një dhe e njëjta. Historia e tij gjithashtu nënvizon rëndësinë e përvojës personale në arritjen e së vërtetës së gjërave, një pikë që mund të trajtohet në një mënyrë kryesisht filozofike ose sufiste. Sido që të jetë, një person që merr rrugën e së vërtetës duhet ta dijë se ky është një udhëtim personal dhe kërkon përgatitje serioze. Nuk është e çuditshme të zbulohet se ky aspekt i historisë së Hayy-it u bëri thirrje Kuekerëve (Quakers), të cilët përvojën personale lidhur me të vërtetën e vendosin mbi autoritetin klerik.
Kryevepra e Ibn Tufayl mbetet aq e rëndësishme sot aq sa ka qenë edhe shekuj më parë. Trashëgimia e tij e qëndrueshme është një dëshmi për mesazhin e saj kryesor se ajo që ne bëjmë me dhuntitë e arsyes, besimit, mirëkuptimit dhe dhembshurisë ka rëndësi më shumë se çdo gjë tjetër.
*Zëdhënës dhe nënsekretar i përgjithshëm i Presidencës së Republikës së Turqisë
